Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
160
YASHIL SUKUK EMISSIYASI: MALAYZIYADAN MISOLLAR
Jiyanov Uktam Panjiyevich
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
ORCID: 0000-0001-7711-6659
Norboyeva Maftuna Shavkat qizi
O‘
zbekiston xalqaro islom akademiyasi
ORCID: 0009-00003-5559-2795
norboyevamaftuna1511@gmail.com
Annotatsiya.
Yashil sukuk bu
ekologik muommolarni hal qilishga qaratilgan loyihalarni
moliyalashtirish uchun emissiya qilinuvchi islom qimmatli qog‘ozlaridir. Mazkur maqolada yashil
sukuklar emissiyasida yetakchilardan biri hisoblanadigan Malayziyadagi joriy holat, uning kelgusi
yillar uchun istiqbolli loyihalari hamda investorlar uchun yaratib berilayotgan shart-
sharoitlar ko‘rib
chiqilgan. Xulosa o‘rnida, O‘zbekistonda ham ushbu sektor doirasida qilinayotgan ishlarga to‘xtalib
o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
sukuk, Malaysiya fond bozori, yashil sukuk, alternativ moliyalashtirish, islom
moliyasi.
ВЫПУСК ЗЕЛЕНЫХ СУКУК: ПРИМЕРЫ ИЗ МАЛАЙЗИИ
Жиянов Уктам Панжиевич
Международная исламская академия Узбекистана
Норбоева Мафтуна Шавкат кизи
Международная Исламская Академия Узбекистана
Аннотация
.
Зеленые сукук –
это исламские ценные бумаги, выпущенные для
финансирования проектов, направленных на решение экологических проблем. В данной
статье рассматривается текущая ситуация в Малайзии, которая является одним из
лидеров по выпуску зеленых сукук, ее перспективные проекты на ближайшие годы и условия,
созданные для инвесторов. В заключении также были затронуты работы, проводимые в
этой сфере в Узбекистане.
Ключевые слова:
сукук, малазийский фондовый рынок, зеленый сукук, альтернативное
финансирование, исламские финансы.
GREEN SUKUK ISSUANCE: EXAMPLES FROM MALAYSIA
Jiyanov Uktam Panjiyevich
International Islamic Academy of Uzbekistan
Norboyeva Maftuna Shavkat qizi
International Islamic Academy of Uzbekistan
Abstract
.
Green sukuk are Islamic securities issued to finance projects aimed at solving
environmental problems. This article examines the current situation in Malaysia, which is one of the
leaders in issuing green sukuk, its promising projects for the coming years, and the conditions created
for investors. In the conclusion, the works carried out in this sector in Uzbekistan were also touched
upon.
Keywords:
sukuk, Malaysian stock market, green sukuk, alternative financing, Islamic finance.
UO
‘
K: 336.763.4
XI SON - NOYABR, 2024
160-164
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
161
Kirish.
Butun dunyoda
sanoatlashishning yuqori darajada o‘sib borayotganligi bugungi kunda
tabiatni asrash, tabiiy mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojning oshishiga sabab bo‘lmoqda. Ya’niki
jahon miqyosida yashil loyihalarni ishlab chiqish hamda ularni moliyalashtirish bugungi
kunning dolzarb masalalaridan biriga aylandi.
Moliyalashtirishning yangicha muqobil varianti bo‘lgan yashil sukuklarga talabning
oshish sabablari sifatida investorlarning har tomonlama riskka chidamli instrumentlarga
qiziqish bildirayotganligi bo‘lsa, ikkinchi t
omondan, hukumat tashabbusi bilan emissiya
qiluvchi tashkilotlarning salmog‘i oshib boryotganligidir. Jumladan, o‘tgan yillardagi
statistikaga e’tibor beradigan bo‘lsak, birgina 2023
-yilning birinchi 9 oyligida yashil sukuklar
emissiyasi 10,1 mlrd. AQSh do
llarini tashkil qilgan bo‘lib, 2022
-yilning xuddi shu davriga
nisbatan 1,6% o‘sishni ko‘rsatgan. Unga ko‘ra, Malayziya qariyb 9,82 million AQSh dollari bilan
Saudiya Arabistonidan keyingi ikkinchi o‘rinni egallagan.
Bu davrda Malayziya yashil sukukdan
tush
gan mablag‘ni energiya samaradorligi bo‘yicha loyihalarni moliyalashtirishga sarflagan
(London Stock Exchange).
Adabiyotlar sharhi.
Islom qimmatli qog‘ozlari jumladan yashil sukuklarga doir tadqiqotlar hajmining oshib
borayotganligi ushbu
yo‘nalish rivojiga sezilarli ijobiy o‘zgarish olib kirmoqda. Bu maqolani
yozish davomida olimlarning Malayziyada yashil sukuk emissiyasiga bag‘ishlangan bir necha
tadqiqotlari ko‘rib chiqib, o‘rganilganlik darajasi muhokama qilindi.
Ahmad Tajuddin Rozman v
a Nurul Afiqa Azmi o‘zlarining “Yashil sukuk, ekologiya
muammolari va strategiyasi” (2021) nomli maqolasida Malayziyadagi dolzarb va eng
muammoli ekologik muammolarni aniqlashga qaratilgan va ularni yashil sukuk muammoni
moliyaviy jihatdan qanday hal qilis
hi mumkinligi haqidagi “Yashil sukuk” tashabbusi bilan
bog‘lab Malaysiya hukumati uchun strategiya yaratishda ba’zi takliflar bergan. Malayziyadagi
2020-
yilgacha bo‘lgan suv toshqinlari, havo ifloslanishi, ichimlik suvi tanqisligi kabi
muommolar ko‘rib chi
qilgan va yashil sukuklar emissiyasi qay darajada foydali ekanligi ilmiy
jihatdan asoslab berilgan.
Felicia HM Liu, Karen PY Lai, “Yashil ekologiya: Malayziyada yashil sukuk va uning
rivojlanishi” (2021) nomli maqolasida yashil sukukning Malayziya davlat q
urilishiga hissa
qo‘shishdagi qarama
-
qarshiliklari va cheklovlarini ko‘rib chiqqan. Ma’lumotlar Kuala
Lumpurdagi moliyaviy tashkilotlardan yig‘ilgan bo‘lib, har bitta emissiya qilingan yashil
sukuklarning maqsadi tahlil qilingan. Shuningdek, yashil sukuk v
a yashil bondlar o‘rtasidagi
farqli jihatlar taqqoslab chiqilgan.
Syed Mabruk Billa va Nadia Adnan (2024) tomonidan yozilgan “Atrof
-muhit muammolari
va geosiyosiy xavflarni boshqarish: iqlim inqirozi va Rossiya-Ukraina mojarosi sharoitida yashil
sukuk va i
slomiy qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha tadqiqot” nomli maqola yashil sukuk va islomiy
qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritish orqali o‘z portfelini diversifikatsiya qilishdan
manfaatdor bo‘lgan investorlar uchun muhim ahamiyatga ega tadqiqot hisoblanadi. Ushbu
t
adqiqot Malaysiya, Indoneziya hamda Ko‘rfaz mamalakatlarining yashil sukuk emissiyasini
statistik jihatdan tahlil qilgan. Unga ko‘ra, diversifikatsiya va xavfni kamaytirish masalalarida
yashil sukuklar Covid-19 pandemiyasi va Rossiya-Ukraina urushi davrida ham mustahkam va
bardoshli bo‘lganligi o‘z tasdig‘ini topgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur maqolamiz doirasida yashil sukuk emissiyasida Malayziyaning roli hamda ushbu
davlatda kelgusi davr uchun qilinayotgan ishlar bilan yaqindan tanishilgan va yashil sukuklarni
joriy etishda qo‘yilgan ilk qadamlar muhokama qilingan. Maqolani yozishda Malaysiya kapital
bozori ma’lumotlari hamda ushbu mavzuda tadqiqot qilayotgan olimlar ishlaridan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
162
foydalanilgan. Malaysiyada bugungi kungacha chiqarilgan barqarorlik maqsadlari uchun
chiqarilgan yashil sukuklar statistik tahlil qilingan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
So‘nggi yillarda sukuk bozori uchun foydali bo‘lgan tendensiya atrof
-muhit, ijtimoiy va
boshqaruv (ESG) bilan bog‘liq yo‘nalishlarda chiqarilgan sukukka bo‘lgan qiziqishning
ortishidir. Quyidagi gistogrammada yashil sukuklar bo‘yicha eng yetakchi davlatlarni ko‘rish
mumkin.
1-rasm. 2023-yil, 3-
chorak holatiga koʻra, yashil va barqaror sukukning
mamlakatlar boʻyicha jami emissiyasi
Ushbu davrga kelib, 2023-
yilning birinchi to‘qqiz oyi davomida chiqarilgan ESG
sukukning eng katta ulushi banklar hissasiga to‘g‘ri kelgan, bu um
umiy emissiyaning 27% ini
tashkil etdi. Ularning aksariyati Saudiya Arabistoni va BAAda joylashgan.
Malayziya kapital bozori subyektlariga barqaror rivojlanish sukuklarini yashil va ijtimoiy
sukuk shaklida chiqarish imkonini bergan. 2017-yilda Malayziya dunyodagi birinchi yashil
sukukni yirik quyosh fotoelektr stansiyalari qurilishini moliyalashtirish uchun chiqargan
(Malaysia Kapital bozori, 2024).
Malayziya 2050-yilga kelib issiqxona gazlari emissiyasini nolga yaqinlashtirish rejasini
tuzib chiqdi. Bu maqsad hukumatning bir qancha qarorlari, jumladan 2030-yilga qadar
sanoatning yangi bosh rejasi milliy qayta tiklanadigan energiya resurslarini kengroq yo‘lga
qo‘yishga asoslangan. Unga ko‘ra, 2022
-
yil holati bo‘yicha, Malayziyaning qayta tiklan
adigan
energiya quvvati 25% bo‘lib, bu 9856 megavattni tashkil qilgan. Hukumat 2050
-yilga kelib 1,2
trillion ringgitdan 1,3 trillion ringgitgacha bo‘lgan potensial investitsiyalarni loyihalashtirib,
YaIMga taxminan 220 milliard ringgit hissa qo‘shishi va 310000 ga yaqin yashil ish o‘rinlarini
yaratishi taxmin qilingan. Bu yo‘nalishda quyidagi ishlar amalga oshirilishi rejalashtirilgan.
1)kommunal miqyosda quyosh energiyasidan samarali foydalannish uchun quyosh
parklarini yaratish: federal, shtat hukumatlari
va kommunal kompaniyalar o‘rtasidagi
hamkorlik orqali quyosh parkini rivojlantirish uchun tegishli yerlarni aniqlash, bu esa
sanoatlarni karbonsizlantirishga yordam beradi;
10070
9818
7829
6404
900
387
359
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
Saudiya
Arabistoni
Malaysiya
Indoneziya
Birlashgan
arab
amirliklari
Bahrayn
Bangladesh
Turkiya
m
il
li
o
n
AQ
S
H
d
o
ll
a
rid
a
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
163
2) quyosh va agrovoltaik texnologiyalarni rag‘batlantirish: Reja quyosh va agrovol
taik
loyihalarga to‘sqinlik qiluvchi tartibga soluvchi to‘siqlarni olib tashlashni o‘z ichiga oladi,
masalan, mavjud gidroenergetika sotib olish shartnomalariga o‘zgartirishlar kiritish;
3) qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish va energiya saqlash obyektlarini
rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi;
4) qayta tiklanadigan energiya manbalarini ta’minlash uchun maxsus tizim ishlab chiqish:
yashil elektr energiyasiga bo‘lgan talab va taklif farqini bartaraf etish uchun to‘lovlarni
hisoblashning an
iq mexanizmiga ega shaffof energiya kelishuvi tizimini ishlab chiqishni o‘z
ichiga oladi. Bundan tashqari, u Korporativ Yashil Energiya dasturida ishtirok etuvchi quyosh
energiyasini ishlab chiquvchilarga ortiqcha quvvatni yagona xaridorga sotish, yangi daromad
oqimlarini yaratish va investorlarning qiziqishini oshirishga qaratilgan.
5) Qayta tiklanadigan energiya almashinuvi markazi va transchegaraviy savdo uchun
qoidalarni ishlab chiqish, qo‘shni davlatlar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish, ikki tomonlama
yoki ko‘p tomonlama savdo kelishuvlari orqali ortiqcha quvvatni monetizatsiya qilishni o‘z
ichiga oladi.
Malayziyadagi yirik korporatsiyalar chiqindilarni kamaytirish va barqaror ta’minot
zanjirlariga sarmoya kiritish kabi ulkan yashil maqsadlarni qo‘ymoq
da. Quyida Malayziyadagi
bir necha tashkilotlarning barqaror rivojlanishga qaratilgan uzoq yillarga mo‘ljallangan rejalari
bilan tanishib chiqamiz.
Masalan, Petronas qayta tiklanadigan energiya va uglerodni ishlash texnologiyalariga
sarmoya kiritish orqali 2050-yilga borib nol emissiyaga erishishni maqsad qilgan (Petronas Net
Zero Carbon Emissions). Sime Darbi plantatsiyasi 2030-
yilga kelib chiqindini yo‘q qilish va
palma yog‘ini barqaror ishlab chiqarishga e’tibor qaratmoqda. Malaysia Havo yo‘llari oʻzinin
g
ofset dasturi doirasida Malayziyaning Kuamut yomgʻir oʻrmonlari loyihasidan uglerod
kreditlarini taklif qilmoqda, u 16 million tonna CO
2
ni kamaytirish, mahalliy tabiatni muhofaza
qilish va jamiyat rivojlanishini qoʻllab
-quvvatlashni maqsad qilgan. Xuddi shunday, CIMB Group
oʻzining yashil moliyalashtirish portfelini kengaytirishni rejalashtirgan. Bu majburiyatlar
nafaqat ularning korporativ imijini oshiradi balki o‘z amaliyotlarini global barqarorlik
standartlariga moslashtiradi.
Quyida ushbu amaliyotda
mumkin bo‘lgan yo‘nalishlar hamda ular uchun belgilangan
tartiblar bilan tanishib chiqamiz (Yashil texnologiyalarni moliyalashtirish tashkiloti, 2024).
Yashil texnologiya ishlab chiqaruvchilari: Yashil mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun
(quyosh loyihalar
i bundan mustasno) 15 yilgacha bo‘lgan muddatga 100 million ringitlik
maksimal moliyalashtirish mumkin. Buning uchun kamida 60% Malayziya ulushi talab qilinadi
va arizalar Malayziya yashil texnologiyasi va iqlim o‘zgarishi tomonidan sertifikatlangan
bo‘lis
hi kerak.
Yashil texnologiyalardan foydalanuvchilar: energiya tejaydigan loyihalar uchun 10
yilgacha bo‘lgan muddatga 50 million ringit miqdorida maksimal moliyalashtirishni amalga
oshirish mumkin.
Uy-
joy quruvchilar: sotish qiymati 350000 ringitgacha bo‘
lgan yashil turar-joy binolari
uchun 5 yilgacha bo‘lgan muddatga 100 million ringit miqdorida maksimal
moliyalashtirishtirilishi mumkin.
Kam uglerodli infratuzilmalar: elektr transport vositalarini zaryadlash punktlari uchun 5
yilgacha bo‘lgan muddatga 50
million ringit maksimal moliyalashtirilishi mumkin.
Yuqoridagi ma’lumotlar ko‘pgina tarmoqlar uchun 60% gacha va chiqindilar uchun 80%
gacha davlat kafolatini beradi. Moliya institutlaridan moliyalashtirishni izlashdan oldin arizalar
sertifikatlashtirish uchun Malayziya yashil texnologiyalar va iqlim o‘zgar
ishi korporatsiyasiga
topshirilishi kerak.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
164
Xulosa va takliflar.
O‘rganilgan mavzudan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, Malayziya kabi islom
moliyasi rivojlangan davlatlar hozirgi kunda atrof-muhitni yaxshilashga qaratilgan loyihalarni
moliyal
ashtirishga ko‘proq e’tibor bermoqda. Bu mamlakatda qayta ishlab chiqariluvchi
energiya resurslaridan foydalanish, jumladan, yuqori energiya kuchiga ega bo‘lgan quyosh
fotoelektr parklarini barpo qilish va mamlakat istemolidan ortgan qismini exportga yo‘na
ltirish
kabi uzoq yillik strategik maqsadlarni belgilab olganligidan dalolatdir. Bu orqali, islom moliya
instrumentlarining yanada rivojlanishiga va ekologiyani asrashga qaratilgan ishlarning
kengroq yoyilishiga erishiladi.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda ham ekologiya, insonlar sog‘lig‘ini asrashga qaratilgan ulkan
ishlar olib borilmoqda. Jumladan, joriy yilda Toshkentda Istiqbolli loyihalar milliy agentligi,
Islom taraqqiyot banki, BMTTD hamda Istanbul Xususiy sektorni rivojlantirish xalqaro markazi
(ICPSD) h
amkorligida tashkil etilgan Oʻzbekistonda islom moliyasi va yashil sukuk boʻyicha ikki
kunlik trening tashkil etildi. Trening davomida yashil sukukni muvaffaqiyatli ishga tushirish va
ishlatish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni amalga
oshirmoqda. Yashil sukukning chiqarilishi va muomalasini tartibga solish boʻyicha me’yoriy
-
huquqiy bazani yaratish, ilgʻor tajriba va standartlarni oʻrganish va qoʻllash maqsadida xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlikni yoʻlga qoʻyish, shuning
dek, mahalliy va xalqaro
sarmoyadorlarning xabardorligi va ishonchini oshirish boʻyicha ishlar yuzasidan batafsil
ma’lumot almashindi (Oʻzbekiston Respublikasi Istiqbolli loyihalar milliy agentligi). Bu kabi
ishlarning olib borilishiga o‘tgan yillar davomi
da poytaxt, Toshkent havosining ifloslik darajasi
bo‘yicha jahon reytingida eng yuqori ko‘rsatkichni egallagani, markaziy ko‘chalardagi
tirbandlik darajasi kabi bir qator sabablar asos qilib olingan bo‘lishi mumkin. Albatta, bu kabi
muommolarni yechishda xalqaro hamkorlik asosida xorijiy kapitalni jalb qilish muhim
vazifalardan biri hisoblanadi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Ahmad Tajjudin Rozman, Nurul Afiqah Azmi, (2021) Green Sukuk, Environmental Issues and
Strategy, 2021, doi:10.1088/1755-1315/1067/1/012085.
Capital Markets Malaysia, (2024)
https://www.capitalmarketsmalaysia.com/public-sri-
Felicia HM Liu, Karen PY Lai, (2021) Ecologies of green finance: Green sukuk and
development of green Islamic finance in Malaysia, 2021, DOI: 10.1177/0308518X211038349
Green Technology Financing Scheme, (2024)
https://www.gtfs.my/page/features-gtfs-40
London
Stock
Exchange
Group
Data
&
Analytics,
(2023)
https://www.lseg.com/content/dam/data-analytics/en_us/documents/reports/lseg-green-and-
sustainability-sukuk-update-2023-report.pdf
Oʻzbekiston
Respublikasi
Istiqbolli
loyihalar
milliy
agentligi,
https://napp.uz/uz/news/islom-moliyasi-va-sukuk-yashil-sukuk-trening.
Petronas
Net
Zero
Carbon
Emissions
2025
Pathway,
https://www.petronas.com/sustainability/delivering-net-zero#JbopTabs2.
Sustainable
Fitch,
(2023),
https://www.sustainablefitch.com/non-bank-financial-
institutions/green-sukuk-market-prospects-bolstered-by-malaysias-climate-goals-02-04-2023
Syed Mabruk Billa, Nadia Adnan, (2024) Navigating environmental concerns and
geopolitical risks: A study on green sukuk and Islamic equities amid climate crisis and the Russia-
Ukraine conflict,
https://doi.org/10.1016/j.esr.2024.101372
