Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
375
ҚАШҚАДАРЁ
ВИЛОЯТИДА КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШНИ
ЭКОНОМЕТРИК МОДЕЛЛАШТИРИШ
Муминов Фазлиддин
Иқтисодиёт ва педагогика университети
ORCID: 0009-0008-1126-0824
Аннотация.
Мақолада мамлатимизда ва вилоятда камбағалликни қисқартириш
ўйича олиб борилган ишлар ҳамда келгуси режалар тўғрисида таҳлилий фикрлар илгари
сурилган. Аҳолини тадбиркорлик ҳамда тежамкорликка ўргатиш натижасида
камбағалликни қисқартириш ҳамда
маҳаллабай ишлаш тизими асосида аҳоли турмуш
даражасини янада ривожлантиришда амалга оширилган ишларни статистик таҳлили
қилинган. Хулоса қисмида маҳаллабай ишлаш тизими
асосида аҳоли турмуш даражасини
янада
ривожлантириш бўйича таклиф ва тавсиялар баён этилган.
Калит сўзлар:
камбағаллик, аҳоли, кредит, ссуда, субсидия, тадбиркорлик, бизнес,
ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, касб‐ҳунар, ўсиш нуқтаси, рентабеллик, кичик бизнес.
ЭКОНОМЕТРИЧЕСКОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ СОКРАЩЕНИЯ БЕДНОСТИ В
КАШКАДАРЬИНСКОЙ ОБЛАСТИ
Муминов Фазлиддин
Университет экономики и педагогики
Аннотация.
В статье представлены аналитические мнения о проводимой работе
по снижению бедности в нашей стране и регионе, а также планах на будущее. В
результате обучения населения предпринимательству и бережливости проведен
статистический анализ проводимой работы по снижению бедности и дальнейшему
развитию уровня жизни населения на основе системы соседского труда. В заключении
представлены предложения и рекомендации по дальнейшему развитию уровня жизни
населения на основе системы соседской работы.
Ключевые слова:
бедность, население, кредит, заем, субсидия, предприниматель‐
ство, бизнес, производство, услуга, профессия, точка роста, рентабельность, малый
бизнес.
ECONOMETRIC MODELING OF POVERTY REDUCTION IN KASHKADARYA REGION
Muminov Fazliddin
University of Economics and Pedagogy
Abstract.
The article presents analytical opinions about the work carried out to reduce
poverty in our country and the region, as well as future plans. As a result of training the population
in entrepreneurship and thrift, a statistical analysis of the work carried out to reduce poverty and
further develop the standard of living of the population based on the neighborhood work system
was carried out. In the conclusion, proposals and recommendations for the further development
of the living standards of the population based on the neighborhood work system are presented.
Key words:
poverty, population, credit, loan, subsidy, entrepreneurship, business,
production, service, profession, growth point, profitability, small business.
UO
‘
K: 316.334.233 (575.152)
III SON - MART, 2024
375-383
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
376
Кириш.
Маълумки ҳар бир янги ривожланаётган мамлакат ўз тараққиёт йўлини
белгилашда турли ривожланган давлатлар тажрибасини ўрганиб, ўзининг ҳудуди,
табиати, ташқи ва ички имконияти, менталитети ва бошқа шароитларини ҳисобга олган
ҳолда иш олиб боради. Ўзбекистонда “Камбағаллик” тушунчаси охирги тўрт йилда тилга
олиниб келинмоқда ва тегишли кўрсаткичлар таҳлил қилиниб, очиқланмоқда. Бу
бўйича бир неча давлатларни тажрибалари ўрганилиб, таҳлил қилиниб, ўзининг
йўлини белгилаб олганлигини кўриш мумкин. Мустақилликнинг ўтган 25 йилида бу
тушунча ҳақида гапирилмаган ёпиқ бўлган. Айниқса Хитой давлатининг аҳоли ва
оилаларни камбағалликдан
чиқариш бўйича олиб борган
ишлари ва эришган
натижалари таҳсинга сазовор. Мамлакатимизда камбағалликни қисқартириш бўйича
бир нечта маротаба тадқиқот ишлари олиб борилди, яширин ва очиқ сўровномалар
ўтказилди. Ҳар бир ҳудуд имкониятларидан келиб чиқиб, танлов асосида
маҳаллалардаги
хонадонлар ўрганиб чиқилди.
Одамларга балиқ эмас, қўлига қармоқ бериб балиқ тутишни ўргатиш тамойили
асосида иш олиб бориш камбағалликни қисқартиришга учун катта мезон яратади.
Хитойда “дангаса хеч қачон бой бўлмайди”
,
деган олтин қоида бор. Шу боис, мамлакатда
аҳолини камбағалликдан
чиқариш учун барча ташкилотлар масъул ҳисоблансада,
боқимандаликка йўл қўйилмайди. Одамларга моддий ёрдамлар ажратишдан кўра,
бандлигини таъминлаш, бўш иш ўринлари яратишга катта эътибор қаратилади.
Тўғри, камбағаллик айб эмас, аммо уни юзага келтирган омилларга қарши
курашмаслик катта хато. Ана шу омилларнинг бири, афсуски, дангасалик, боқимандалик
билан боғлиқ. Ваҳоланки, ҳар қайси меҳнат ҳам машаққатли ва, албатта, ҳалол, тер тўкиб
топилган нон уйга барака бўлиб киради. Муҳими, инсон ишсиз, даромадсиз қолмасин
,
тўрт мучаси соғ бўла туриб, бошқаларга боқиманда бўлмасин. Бугун мамлакатимизда
ана шу мақсад ўлароқ халқ фаровонлиги, аҳоли бандлиги, фуқароларнинг муносиб яшаш
шароитига эга бўлишини таъминлаш асосий вазифалардан
бирига айлангани боиси
шунда. Бунинг учун яқин йилларда яратилган ва жаҳонда муқобили топилмайдиган
“Маҳаллабай ишлаш” тизими энг муҳим нуқтага айланиб улгурди. Аҳолининг яшаш
шароити ва мавжуд муаммолари шу тизимнинг
ўзида ўрганилиб, зарур ечимлар
бериляпти.
Камбағал, ишсиз фуқароларга
субсидиялар ёки моддий ёрдам маблағлари
ажратиш ўрнига, ушбу фуқарони ўз қизиқишига асосан касб
-
хунар ёки тадбиркорликка
ўқитиш, ишга жойлаштириш асосий мақсадга айланган.
Президентимизнинг 20 дан ортиқ Фармон ва Қарорларига асосан мамлакатимизда
камбағалликни қисқартириш бўйича катта тизим “Маҳаллабай ишлаш тизими”
яратилди. Республика бўйича 9 мингдан ортиқ маҳаллага турли йўналишларда катта
тажрибага эга бўлган салоҳиятли кадрлар шаҳар ва туман ҳокимининг маҳалладаги
камбағалликни қисқартириш ва тадбиркорликни ривожлантириш бўйича “Ҳоким
ёрдамчиси” лавозими жорий этилди. Бундан ташқари бу тизимнинг шаҳар ва туманлар,
вилоят ва Республика бўлинмалари ташкил этилди. Бундан ташқари Ўзбекистон
Республикаси Администрацияси ва Вазирлар Маҳкамаси қошида бир нечта илмий
тадқиқот институтлари, қарийиб 10 мингдан ортиқ мутахассислар битта тизимда
аҳолини камбағалликдан чиқариш бўйича шуғулланиши бу Давлат учун қанчалик
муҳим ва зарур ислоҳот эканлигини кўриш мумкин. Хўп камбағал деб
ўзи
кимларни
айташимиз мумкин. Уларни бу мақомдан олиб чиқиш учун нима қилмоқ керак, уларни
қандай қилиб ёки нима сабабдан бу тоифага келиб қолган деган масала биринчи
навбатда аниқлашимиз зарур бўлган вазифа ҳисобланади
.
Адабиётлар шарҳи.
Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 11 августдаги
“Камбағал ва ишсиз фуқароларни тадбиркорликка жалб қилиш, уларнинг меҳнат
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
377
фаоллигини ошириш ва касб
-
ҳунарга ўқитишга қаратилган ҳамда аҳоли
бандлигини таъминлашга оид қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги
ПҚ
-4804-
сон
қарори, 2023 йил 12 июндаги “Камбағалликни қисқартиришда тадбиркорлик
субъектлари билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик ўрнатишга қаратилган чора
-
тадбирлар
тўғрисида”ги ПФ
-93-
сон Фармони ва шу каби қатор меёрий
-
ҳуқуқий хужжатларда
белгиланган вазифаларни амалга ошириш аҳоли турмуш даражасини оширишга муаян
хизмат қилади
(
Фармон
, 2023).
Тадқиқотчи олимлар Ҳасанов, Эминовлар
(2001)
бозор иқтисодиёти шароитида
ҳудудларда оила даромадини кўпайтириш қай даражада ташкил этилаётганлиги ҳақида
фикр юритиб
,
бу у ринда аҳоли турмуш даражасини ривожлантириш, аҳолининг моддии
фаровонлигини ошириш и у ллари қуи идаги конкрет вазифаларни у з ичига олади, деб
таъкидлашади:
хизматга бу лган истеъмол талабларини аниқлаш, уларни ривожлантириш
имкониятларини баҳолаш ҳамда қондиришнинг шакл, усул ва навбатлилигини
белгилаш;
аҳоли даромадлари тузилмасини ошириш ва у згариш истиқболларини белгилаш;
истеъмолнинг у сишини олдиндан ку ра билиш ва унинг таркибини
такомиллаштириш;
истеъмол талаби тузилмасини у згартириш;
уи -жои муаммосини ҳал қилишнинг и у л ва муддатларини белгилаш;
хизматлар ку рсатиш, маориф, маданият, соғлиқни сақлаш, шунингдек, транспорт
ва алоқа соҳаларини ривожлантириш.
Аҳоли турмуш даражасини оширишни эконометрик моделлаштириш назариялари
минтақаларни
ижтимоии –иқтисодии
ривожлантиришда
давлат
бошқаруви
и у налишларини шакллантиради. Бироқ уларни у рганиш билангина чекланиб бу лмаи ди,
чунки улар ку п жиҳатдан минтақаларнинг иқтисодии у сиш назарияларига таянади.
Аҳоли турмуш даражасини оширишнинг янгича е ндашувларни, модель ва усулларни
излаш ҳамда жории этишни тақозо этади (Рахимов, 2020).
Маҳмудов (2010) бу ҳақида фикр юритиб, «Қишлоқ аҳолиси ҳае тининг
фаровонлиги қишлоқда ишлаб чиқариш жарае нини самарали ташкил этиш ва
бошқаришга боғлиқ. Ишлаб чиқариш жарае ни эса, у з навбатида, аниқ миқдории
бирликларга эга бу лган таъминловчи ва хизмат ку рсатувчи соҳалар фаолияти билан
узвии боғлиқдир», деи ди.
Аҳоли турмуш даражасини ошши моддий, меҳнат ва молиявий ресурсларни
тежайди, инсоннинг бўш
вақтини кўпайтиради, меҳнати ижодий
мазмунини оширади,
иш вақтидан ташқаридаги оқилона бўлмаган харажатларни қисқартиради
(
Фляйшер,
Бенсуссан
, 2005)
, ҳаётини янада қулай ҳамда ёқимли қилади ва шу орқали барча
ижтимоий гуруҳлар, қатламларнинг ҳаётий манфаатларини юзага чиқаради
(
Лавлок
,
2005).
Юқорида амалга оширилган илмии -тадқиқот ишлари аҳоли даромадлари
табақаланиши
ва
камбағалликни
қисқартиришда
хусусии
тадбиркорлик
и у налишларининг назарии -амалии жиҳатларини етарлича, тизимли тадқиқ
этилмаганлиги, халқаро ташкилотлар ва хорижнинг бои тажрибасидан самарали
фои даланган ҳолда республикада камбағалликни аниқлаш ва қисқартириш юзасидан
тавсияларни такомиллаштириш ва унинг тадқиқот мавзуси сифатида танланишига асос
бу лди.
Тадқиқот методологияси.
Олиб борилган илмий изланишлар ва тадқиқотлар
натижасида мамлакатимиз
ҳудудларида юзага келган камбағаллик муаммоси уларнинг келиб чиқиш сабаблари ва
ечимлари бўйича асосланган таклиф ва тавсиялар келтирилган. Тадқиқот жараёнида
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
378
таҳлил, солиштириш, кузатув, иқтисодий таҳлил қилиш, сўровнома ўтказиш каби
усуллардан фойдаланилган. Шунингдек, соҳа оид тақдиқланган меъёрий хужжатлар ва
уларда камбағалликни қисқартиришга замин яратадиган дастаклар таҳлили кўрсатиб
ўтилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Биринчи навбатда аҳолини камбағалликка олиб келадиган жараён уларнинг
жойлашган ҳудуди, инфратузилма (йўл, ичимлик ва оқова сув, электр, газ ва бошқ.),
ижтимоий таъминот (боғча, мактаб, тиббиёт, ижтимоий хизматлар ва бошқ.). Унинг
касб
-
ҳунарга эга
эканлиги, иш ўрнининг мавжудлиги
Янги ташкил этилган тизим
биринчи навбатда маҳалладаги хонадонларга бирма
-
бир кириб чиқиб, истаклари, мақсадлари, қизиқишлари, режалари, улардаги оилалар
сони, оила аъзолари сони, ёши, даромад мабаи, маълумоти, соғлиғи, томорқадан
фойдаланиш даражаси, қўшимча даромади ҳаттоки уйидаги
чорва моллари, уй
хайвонлари ва экилган дарахтлар сонига қадар ўрганиб таҳлил қилиб чиқилди. Ўрганиш
натижасига кўра, хонадонлар 4 тоифага ажратиб олинди. Кейинги босқичда алоҳида
кимларга кредит бериш, кимларни касб
-
ҳунарга ўқитиш, кимларга субсидия бериш,
кимларга ер ажратиш бўйича аниқ манзилли дастури шакллантирилди ва шу асосда
ишлар ташкил этилди.
Биргина, 2023 йилда Қашқадарё вилоятида аҳолини даромадларини ошириш ва
юқори иш ҳақи берадиган муқим иш ўринларини яратиш бўйича амалга оширилган
ишларни қисқача
таҳлилини кўриб чиқадиган бўлсак, Қашқадарё
вилоятдаги мавжуд
820 та маҳалладаги ҳоким ёрдамчиларининг кўмаги ва тавсияси асосан 2023 йилда
жами 421 минг нафар фуқароларнинг даромадли меҳнат билан бандлиги таъминланди.
Оилавий тадбиркорлик дастури доирасида ҳоким ёрдамчилари тавсияномалари
асосида 40
864 та лойиҳаларга 907 млрд.сўмлик кредитлар ажратилди. Аҳолини
тадбиркорликка жалб қилиш, уларга меҳнат қуроллари ва асбоб ускуналари олиб бериш
бўйича 6
755 нафар фуқароларга 29,2 млрд.сўмлик субсидиялар ажратилди. Натижада
умумии қии мати 863.1 млрд.су м бу лган 4
448
та лои иҳалар ишга туширилди (хизматлар
и у налишида 3
440
та, қишлоқ ху жалиги и у налишида 543
та ва саноат и у налишида
465
та). 2023 йилда маҳаллаларда
5
922 та юридик ва 7
658 та якка тартибдаги
тадбиркорлик субъектлари давлат рўйхатидан ўтказилди. Ижара асосида 10
250
гектар ер майдонлари “E
-
AUKSION” савдолари орқали 16
134 нафар фуқароларга
ажратиб берилди. Вилоятдаги барча маҳаллаларнинг ихтисослашувидан келиб чиқиб, у
ердаги аҳолининг камида 55
-
60 фоизи шуғулланадиган ва кўникмалари бўйича “ўсиш
нуқталари” белгилаб олинди. Вилоятдаги 820 та маҳалланинг 375 таси чорвачилик, 195
таси деҳқончилик, 58 таси боғдорчиликка, 72 таси савдо ва хизмат кўрсатиш,
14
таси
иссиқхона ҳамда 8 таси паррандачилик йўналишларига қолган 98 та маҳаллалар бошқа
соҳаларга ихтисослаштирилди. Касб
-
ҳунар ва тадбиркорлик кўникмаларига ўқишга
20078 нафар фуқаролар жалб этилди. Ушбу амалга оширилган ишлар натижасида
вилоятнинг шаҳар ва туманларида камбағаллик даражаси ўзгариши динамикасини
қўйидаги жадвалда кўришимиз мумкин.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
379
1-
жадвал
Қашқадарё
вилояти туман (шаҳар)ларининг камбағаллик даражаси бўйича
КЎРСАТКИЧЛАРИ
145
145
Маҳаллабай ишлаш ва тадбиркорликни ривожлантириш агентлигининг (2023 йил якунлари бўйича) маълумотлари.
01.01.2022
йил
01.01.2023
йил
К
ам
ба
ға
лл
ик
да
ра
ж
аси
(%
)
К
ам
ба
ға
лл
ик
да
ра
ж
аси
(%
)
К
ам
ба
ға
л
ои
ла
со
ни
К
ам
ба
ға
л
аҳ
ол
и
со
ни
К
ам
ба
ға
лл
ик
да
ра
ж
аси
(%
)
К
ам
ба
ға
л
ои
ла
со
ни
К
ам
ба
ға
л
аҳ
ол
и
со
ни
К
ам
ба
ға
лл
ик
да
ра
ж
аси
(%
)
15,5
12,8
3 560 633
869 453
710 209
103 134
420 442
11,5
64 942
267 378
7,5
38 192
153 064
1
Қарши ш.
8,9
6,7
295 579
81 316
69 861
2 033
7 389
2,5
1 545
5 616
2,4
488
1 773
2
Шахрисабз ш.
13,7
10,7
147 218
35 312
28 997
3 002
12 514
8,5
2 013
8 391
6,2
989
4 123
3
Ғузор
16,2
13,8
222 187
52 847
42 881
7 927
33 328
15,0
4 281
17 997
8,6
3 646
15 331
4
Деҳқонобод
18,7
15,9
159 476
35 594
28 995
783
3 508
2,2
747
3 349
2,2
36
159
5
Қарши
14,4
11,3
272 129
76 525
62 641
16 759
59 596
21,9
7 576
26 941
9,9
9 183
32 655
6
Косон
14,9
12,8
312 067
71 124
62 666
4 196
18 412
5,9
3 201
14 043
5,6
995
4 369
7
Касби
17,4
14,8
212 994
49 472
39 709
6 926
29 819
14,0
4 502
19 382
9,1
2 424
10 437
8
Қамаши
18,7
15,3
293 116
69 331
52 808
8 666
36 640
12,5
6 586
27 846
9,5
2 080
8 794
9
Китоб
14,6
11,6
281 975
72 890
56 455
11 079
42 860
15,2
6 633
25 660
9,1
4 446
17 200
10 Миришкор
15,8
13,6
129 591
28 077
23 361
6 233
28 769
22,2
4 548
20 994
9,9
1 685
7 775
11 Муборак
11,1
9,6
93 427
22 831
19 561
959
3 924
4,2
868
3 550
4,1
91
374
12 Нишон
13,5
11,5
166 624
38 487
34 469
2 810
12 164
7,3
2 386
10 331
7,1
424
1 833
13 Чироқчи
20,1
17,1
267 882
62 432
49 899
8 240
35 355
13,2
5 744
24 645
9,5
2 496
10 710
14 Шахрисабз
15,5
12,4
235 121
63 142
48 748
7 198
26 804
11,4
4 736
17 634
7,8
2 462
9 170
15 Яккабоғ
15,6
12,5
282 536
69 281
55 598
11 224
45 771
16,2
6 027
24 581
9,6
5 197
21 190
16 Кўкдала
18,4
15,7
188 711
40 792
33 560
5 099
23 589
12,5
3 549
16 418
8,7
1 550
7 171
К
ам
ба
ға
лл
ик
да
н
чи
қа
ри
ла
ди
га
н
аҳ
ол
и
со
ни
ЖАМИ
№
Ҳудудлар
номи
Ж
ам
и
аҳ
ол
и
со
ни
01
.0
1.
20
24
й
ил
ҳ
ол
ат
иг
а
Оила
сони
Хонадон
сони
01.01.2024 йил ҳолатига
2024 йил якун бўйича
кутилиши
К
ам
ба
ға
лл
ик
да
н
чи
қа
ри
ла
ди
га
н
ои
ла
со
ни
www.e-itt.uz
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
380
Юқоридаги жадвалда кўриниб турибдики, йилдан йилга амалга оширилган
ислоҳотлар, берилаётган имтиёзли кредитлар, субсидиялар, солиқ имтиёзлари аҳоли
даромадини ошишига, доимий даромад манбаига эга бўлишига олиб келмоқда. Хусусан,
Президентимизнинг 2020 йил 11 августдаги ПҚ
-4804-
сонли ва 2021 йил 27 мартдаги
ПҚ
-5041-
сонли қарорлари
ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 9 августдаги 504
-
сонли қарорида маҳаллабай
ишлаш тизимини такомиллаштириш, тадбиркорликни
ривожлантириш асосида аҳолини камбағалликдан чиқариш бўйича берилган
имтиёзлар яққол далил бўла олади.
2022 йил якунларига кўра Хитой давлати ўзининг камбағалликдан ҳоли ҳудуд деб
эълон қилди. Бунга асосан тадбиркорликни ривожлантириш ва берилган имтиёзлардан
мақсадли ишлатилишини назорат қилиб, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш
орқали эришди. Биз ҳам барча мутасадди
ташкилотлар билан
ҳамкорликда
ишларни
тўғри ташкил қилсак яқин беш йилда кўзланган
мақсадларга эришишимиз мумкин деб уйлайман.
2-
жадвал
Қашқадарё
вилояти 2023 йилда туманлар кесимида камбағал оилалар сони ва
уларни камабағалликдан чиқаришга таъсир этувчи омиллар
146
№
Туманлар
номи
Камба
ғал
оил
а
Ҳ
ок
им
ёрдамч
илари
то
м
онидан
ам
алг
а
ош
ирила
ётга
н
м
ик
рол
ойиҳала
р с
они
Таш
к
ил э
ти
лг
ан
янг
и
тадб
ирко
рлик
субъек
тлар
и с
они
Микро
-
ло
йиҳалар
да
яратилг
ан
жа
м
и и
ш
ўрин
лар
и
ўзини
ўзи б
анд
қ
и
лг
анла
р
У
Х1
Х2
Х
3
Х
4
1
Қарши ш.
1545
478
2007
2483
16924
2
Шахрисабз ш.
2013
316
828
1017
8849
3
Ғузор
4281
329
856
1216
12523
4
Деҳқонобод
747
262
453
568
8306
5
Қарши
7576
347
1234
1333
15242
6
Косон
3201
435
1337
1380
17675
7
Касби
4502
190
751
1211
11732
8
Қамаши
6586
203
693
762
17380
9
Китоб
6633
447
939
1350
14427
10
Миришкор
4548
115
461
296
3888
11
Муборак
868
184
363
405
3353
12
Нишон
2386
179
616
570
10365
13
Чироқчи
5744
292
713
859
13941
14
Шахрисабз
4736
307
805
1009
14403
15
Яккабоғ
6027
194
987
488
16180
16
Кўкдала
3549
170
537
455
10928
2-
жадвал маълумотларидан фойдаланиб ЭВиеwс12 дастури асосида чизиқли
регрессия тенгламаси кўринишдаги эконометрик моделни қурдик ва модел натижалари
баҳолаш мезонлари бўйича баҳоладик. Буни 3
-
жадвалда кўришимиз мумкин.
146
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
381
3-
жадвал
Қашқадарё
вилоятида
202
3 йилда туман(шаҳар)лар кесимида камбағал
оилаларни қисқартиришга таъсир этувчи омиллар асосида қурилган
эконометрик модел
147
Метод: энг кичик квадратлар усули
Қатор
: 1-16
Киритилган ўзгарувчилар:
16
Ўзгарувчи
Модел
коэффициентла
ри
Стандарт
хатолар
т
-
Стьюдент
мезони
П
-
қиймати
Х
1
-3,039
8,774
-0,346
0,0234
Х
2
-1,983
3,168
-0,626
0,0454
Х
3
-0,128
2,545
-0,250
0,0096
Х
4
0,425
0,158
2,694
0,0209
C
1495,981
1654,219
1,904
0,0385
Р
-
детерминация
коэффициенти
0,8414
Боғлиқ ўзгарувчининг ўртача
қиймати
405,8875
Текисланган
Р
-
детерминация
коэффициенти
0.8112
Боғлиқ ўзгарувчининг стандарт
четланиши
1,012978
Максимал ўхшашлик
функциясининг қиймати
-14,5828
Ҳаннан
-
Қуинн cритер.
18,210
Ф
-
фишер мезони
194,372
Д
W-
Дарбин
-
Уотсон мезони
1,4672
Проб
(Ф
-
фишер мезони)
0,001731
3-
жадвал натижаларига асосланиб эконометрик моделни умумий кўриниши
қуйидагича ифодаладик:
𝒀 =
𝟏𝟒𝟗𝟓, 𝟗𝟖𝟏 − 𝟑, 𝟎𝟑𝟗 ∗ 𝑿
𝟏
− 𝟏, 𝟗𝟖𝟑 ∗ 𝑿
𝟐
− 𝟎, 𝟏𝟐𝟖 ∗ 𝑿
𝟑
+ 𝟎, 𝟒𝟐𝟓 ∗ 𝑿
𝟒
𝟏, 𝟗𝟎𝟒 − 𝟎, 𝟑𝟒𝟔 − 𝟎, 𝟔𝟐𝟔 − 𝟎, 𝟐𝟓𝟎 𝟐, 𝟔𝟗𝟒
(1)
Ҳосил
қилинган эконометрик моделни иқтисодий таҳлил қилишимиз учун
чизиқли регрессия тенгламасини ҳар бир параметрларини эластиклик коэффициенти
аниқланди. (4
-
жадвал)
4-
жадвал
Қашқадарё вилояти 2023 йилда туманлар кесимида камбағал оилалар
қисқартиришга
таъсир этувчи омиллар асосида қурилган эконометрик модел
параметрларининг эластиклик коэффициенти
148
Қатор
: 1-16
Киритилган ўзгарувчилар: 1
6
Ўзгарувчи
Модел
коэффициентлари
Стандартлаштирилган
коэффициент
Эластиклик
коэффициенти
Х
1
-3,039
-0,156
-0,208
Х
2
-1,983
-0,379
-0,415
Х
3
-0,128
-0,033
-0,030
Х
4
0,425
0,884
1,285
C
1495,981
НА
0,369
Қурилган
эконометрик модел натижалари шуни кўрсатмоқдаки, агар Қашқадарё
вилояти туман
маҳаллаларида бириктирилган ҳоким ёрдамчилари томонидан амалга
147
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
148
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
382
оширилаётган микролойиҳалар сони 1 фоизга оширсак, камбағал оилалар рўйхатида
турган оилалар сони 0,208 фоизга камайиши, агар маҳаллаларда ташкил этилган янги
тадбиркорлик субъектлари сонини 1
фоизга оширсак, камбағал оилалар рўйхатида
турган оилалар сони 0,415 фоизга камайиши, ҳамда туман маҳаллаларида
бириктирилган ҳоким ёрдамчилари томонидан амалга оширилаётган микролойиҳалар
ҳисобидан яратилган жами янги ўринлари сонини 1 фоизга оширсак, камбағал оилалар
рўйхатида турган оилалар
сони 0,033 фоизга камайишини аниқладик.
Хулоса ва таклифлар.
Олиб борилган ўрганишлар ва тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаги, берилаётган
имтиёзлар ва аҳолини кам таъминланган қисмига берилаётган моддий ёрдамлар
уларни боқимандаликка олиб келиш ҳолатлари
кузатилмоқда. Косон ва Кўкдала
туманларидаги айрим маҳаллалар ўрганилганда ўзида барча имкониятлар бўла туриб
(ер, ичимлик ва оқова сув, ишчи кучи) кўп меҳнат талаб қилмайдиган қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини
(кўкат,
сабзавот ва полиз маҳсулотлари, шунингдек, чорва озиқа
маҳсулотлари беда, макка ва бошқ.)
бозордан олиб келиб истеъмол қилиш ҳолатлари
кузатилди.
Камбағаллик даражаси белгиланган нормадаги маҳсулотларни истеъмол қилиш ва
зарурий хизматлардан фойдаланиш имкониятини чекланганлиги билан ифодаланади
.
Аҳолини
камбағаллик ботқоғига ботиб қолишига келтириб ўтилган айрим омиллар
таъсир этади деган хулоса беришимиз мумкин. Булар
қўйидагилар
:
-
аҳолига
берилаётган
имтиёзларнинг
аксарият
қисми
мақсадсиз
фойдаланилмоқда
.
Субсидия асосида берилган асбоб
-
ускуналарни ишлатишга
салоҳияти етишмайди, ҳунари йўқ. Қишлоқда ҳар бир хонадонларда камида
15-
20 сотих
томорқалардан фойдаланиш даражаси паст;
-
белгилаб берилган режаларни бажариш мақсадида, тадбиркорликка нотўғри
ёндошув
натижасида очилган субъектлар ҳисобиган паст рентабелли, самарасиз,
фаолият юритмаётган, “ноль” оборотга эга субъектлар кўпайиб кетмоқда;
-
давлат бюджети ресурслари ҳисобига берилаётган имтиёзли кредитларлар
мақсадсиз фойдаланиб, асосан нақдлаштириб, тўй
қилиш, машина олиш ва бошқа
шахсий
эҳтиёжлари учун ишлатмоқда. Бозорни ўрганмасдан ишлаб чиқаришни йўлга
қўйган тадбиркорларнинг асосий қисми маҳсулот бозорини тополмай, рақобатга дош
беролмай, синиб кетмоқда;
Ушбу мауммоларни бартараф этиш ва аҳолини иқтисодий барқарорлигини
ошириш мақсадида қуйидаги
таклифларни бермоқчимиз:
-
аҳолини камбағалликдан чиқариш бўйича ҳудуд менталитетидан келиб чиқиб,
самарали усулларни қўллаш ва кўпроқ касб
-
ҳунарга ўқитиш, уларда тадбиркорликка
кўникмаларни ҳосил қилиш.
Шунингдек, берилаётган имтиёзлардан тўғри фойдаланиш
бўйича назоратни кучайтириш;
-
аҳолини камбағалликдан чиқариш ва тадбиркорликни ривожлантиришга масъул
бўлган мутасаддилар томонидан йўл қўйилган коррупция ҳолатлари юзасидан жазо
чораларини кучайтириш;
-
ўз
-
ўзини банд қилиб бир неча йиллар пул топишга, тадбиркорлик қилишга
кўникма ҳосил
қилган фуқароларимиз учун “Бизнесга биринчи қадам” лойиҳаси асосида
табақалаштирилган имтиёзли кредитлар ажратиш;
-
тадбиркорликни ривожлантириш учун аввало инфратузилмани (йўл, сув, электр
-
энергияси, газ, канализация ва бошқ.) яхшилаш. Аҳоли томонидан етиштирилган
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотиш ва сотиб олиш бўйича кооперациялар
фаолиятини жадаллаштириш ва янги бозорларни топиш. Тадбиркорликни янги
бошлаётган фуқаролар учун кредит олиб фаолиятини йўлга
қўйиш қанча қийин бўлади.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
383
Шунинг учун айрим тоифаланган фаолият турларига давлат ва маҳаллий бюджет
маблағлари ҳисобидан ссудалар ажратиш ва бошқалар.
Адабиётлар / Литература/ Reference:
Mukhitdinov K. S., Rakhimov A. N. The forecast for the development of the public services
sector. Scopus //Solid State Technology. -2020.
–
T. 63.
–
№.6. –
S. 9.
Rakhimov A., Ravshanova M., Alieva M. Econometric analysis of increasing efficiency of
industrial enterprises //E3S Web of Conferences.
–
2023.
–
T. 458.
–
S. 04004.
Қарор
(2021) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 14 декабрдаги
“Қашқадарё вилоятини 2024
-
2025 йилларда комплекс ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантириш бўйича қўшимча чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ
-389-
сонли қарори.
Лавлок К. (2005) Маркетинг услуг:
персонал, технологии, стратегии.
–М., СПб, Киев:
Вильямс,
- 997 c.
Махмудов Н. (2010) Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлигини оширишнинг ижтимоий
-
иқтисодий модели.//Иқтисодиёт ва таълим. №1. –
21-
б.
Рахимов А.Н. (2020) “Аҳолига хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожланишини
эконометрик моделлаштириш” (Қашқадарё вилояти мисолида). и.ф.ф.д. илмий
даражасини олиш учун диссертатсия иши. − Т.,
-
156 б.
Фармон,
(2023)
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 12 июндаги
“Камбағалликни қисқартиришда тадбиркорлик субъектлари билан ўзаро манфаатли
ҳамкорлик ўрнатишга қаратилган чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги
ПҚ
-93-
сонли қарори.
Фляйшер К., Бенсуссан Б. (2005) Стратегический и конкурентный анализ, Методы и
средства конкурентного анализа в бизнесе–
М.: БИНОМ, –
541 с.
Ҳасанов И., Эминов А. (2001) Оила даромадини кўпайтириш қай даражада ташкил
этилаяпти. //Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси. №7
-
8. Б. 41–
42.
