Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
148
AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA INNOVATSION MOLIYAVIY MENEJMENTNI TASHKIL
ETISH MEXANIZMI
PhD, prof.
Shamansurova Zilola Abduvahitovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID:
0009-0009-5152-3518
Annotatsiya.
Hozirda jahon miqyosida moliyaviy menejmentning asosiy funksional
elementi hisoblangan moliyaviy rejalashtirish tizimini takomillashtirish masalalari keng tadqiq
etilmoqda. Xususan, global pandemiya sharoitida tashqi bozorlardagi oʻzgaruvchan muhitga tez
moslashuvchan moliyaviy rejalashtirish tizimi va uning strategik rejalar bilan uygʻunlashtirilgan
mukammal modelini shakllantirish yuzasidan maqsadli izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek,
moliyaviy menejmentning asosiy funksional elementlaridan biri kompaniyalar moliyaviy-xoʻjalik
faoliyatini kompleks baholashning keng koʻrsatkichlar arsenalini mujassamlashtiruvchi
moliyaviy diagnostikaning tashkiliy arxitekturasini takomillashtirishga eʼtibor qaratilmoqda.
Kalit soʻzlar:
innovatsiyalar, innovatsion faoliyat, moliya, korporativ moliya, aksiyadorlik
jamiyati, moliyalashtirish, moliyaviy menejment, korporativ boshqaruv, qimmatli qog‘oz, kapital,
risk, depozit, kompleks baholash.
МЕХАНИЗМ ОРГАНИЗАЦИИ ИННОВАЦИОННОГО ФИНАНСОВОГО УПРАВЛЕНИЯ В
АКЦИОНЕРНЫХ ОБЩЕСТВАХ
PhD, проф.
Шамансурова Зилола Абдувахитовна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотaция.
В настоящее время во всем мире широко исследуются вопросы
совершенствования системы финансового планирования, которая является основным
функциональным элементом финансового менеджмента. В частности, в условиях
глобальной пандемии проводятся целевые исследования по формированию системы
финансового планирования, способной быстро адаптироваться к меняющейся
конъюнктуре на внешних рынках и ее совершенной модели в сочетании со
стратегическими планами. Также один из основных функциональных элементов
финансового менеджмента ориентирован на совершенствование организационной
архитектуры финансовой диагностики, которая воплощает в себе широкий арсенал
показателей комплексной оценки финансово-хозяйственной деятельности компаний.
Ключевые
слова:
инновации,
инновационная
деятельность,
финансы,
корпоративные финансы, акционерное общество, финансирование, финансовый
менеджмент, корпоративное управление, ценные бумаги, капитал, риск, депозит,
комплексная оценка.
UOʻK: 303.725.36
II SON - FEVRAL, 2025
148-155
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
149
THE MECHANISM OF ORGANIZATION OF INNOVATIVE FINANCIAL MANAGEMENT IN
JOINT-STOCK COMPANIES
PhD, prof.
Shamansurova Zilola Abduvahitovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
Currently, the issues of improving the financial planning system, which is the main
functional element of financial management, are widely studied all over the world. In particular,
in the context of a global pandemic, targeted research is being conducted on the formation of a
financial planning system capable of quickly adapting to changing conditions in foreign markets
and its perfect model in combination with strategic plans. Also, one of the main functional
elements of financial management is focused on improving the organizational architecture of
financial diagnostics, which embodies a wide range of indicators for a comprehensive assessment
of financial and economic activities of companies.
Keywords:
innovation, innovation activity, finance, corporate finance, joint-stock company,
financing, financial management, corporate governance, securities, capital, risk, deposit,
comprehensive assessment.
Kirish.
Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab korxonalar moliyasini
samarali boshqarishga qaratilgan moliya-soliq siyosati olib borilmoqda. Chuqur institutsional
oʻzgarishlar amalga oshirildi, korporativ boshqaruv tizimini kompleks rivojlantirish boʻyicha
chora-tadbirlar qabul qilindi, maqsadli kompleks dasturlar amalga oshirilmoqda. Bunda
«korxonalarda korporativ moliyaviy menejment tizimini takomillashtirish foydalanilmayotgan
resurslar va moliyaviy imkoniyatlardan yuqori darajada va samarali foydalanish, korxonalar
moliyaviy siyosati sohasida shakllanib qolgan tizimli muammolarni bartaraf etish hamda
hozirgi kundagi eng muhim masalalardan biri – korxonalar miqyosida moliyaviy menejment
samaradorligini oshirish imkonini beradi». SHuning uchun ham har bir mamlakatda
shakllantirilgan milliy iqtisodiyot va uning taraqqiyotini oʻziga xos jihatlari moliya tizimida
yaqqol namoyon boʻladi.
Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy qarorlarni qabul qilish jarayonlari va mexanizmi,
jahon iqtisodiyoti rivojlanish siklining turli bosqichlarida, siyosiy, ijtimoiy va institutsional
omillar taʼsiri ostida oʻzgarib turuvchi makroiqtisodiy vaziyatlar tufayli amaliyotga joriy etilishi
boʻyicha turli risklarga duch keladi. Jahon iqtisodiyotidagi inqiroz hodisalari, jumladan, bugungi
kunda aksariyat davlatlar iqtisodiyotida kutilayotgan retsessiya holatlari Oʻzbekistonda
faoliyat yuritayotgan kompaniyalarning risklilik darajasiga taʼsir etmay qolmaydi. Biroq,
taʼkidlash lozimki, inqiroz nafaqat bankrotlik holatlari yoki koʻplab moliyaviy yoʻqotishlarga
olib keladi, balki iqtisodiy oʻsishni qayta tiklash va biznesni keng koʻlamli modernizatsiya qilish
zaruriyatini anglagan holda yangicha yondashuv va innovatsion gʻoyalarni ishlab chiqish
imkoniyatlarini ham taqdim etadi. Bugungi kunda mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlar
korporativ boshqaruv mexanizmini rivojlantirish borasida koʻplab ijobiy oʻzgarishlarga ega
boʻlgan boʻlsada, biroq xalqaro amaliyotda kompaniyalar istiqbolini prognoz qilishda keng
foydalaniladigan korporativ baholash instrumentlarini joriy etishning amaldagi holati boʻyicha
salbiy jihatlarini bartaraf etish kabi dolzarb masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Moliyaviy menejment aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy holatini hamda moliyaviy
resurslar harakatini boshqaradi va moliyaviy resurslar xavfsizligini ta’minlaydi. Shu bilan
birgalikda moliyaviy menejment korxonalarda inqirozga qapshi boshqaruvni ham amlaga
oshiradi. Inqirozga qarshi boshqaruv moliyaviy menejmentning asosiy funksiyalaridan biri
hisoblanadi. Shunday ekan iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida inqirozlar yuz berishi mumkin
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
150
bo‘lgan holatlarni moliyaviy menejment o‘z funksiyalari bilan bartaraf etadi va korxonalar
moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi. Shundan kelib chiqan holda quyida moliyaviy menejment
mohiyati, korxonalar moliyasi va unda yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlar to‘g‘risida
to‘xtalib o‘tamiz.
Xususan, aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmentini samarali tashkil etishning
usul va vositalarini takomillashtirish yuzasidan bir qator mahalliy va xorijiy iqtisodchi olimlar
o‘z fikrlarini hamda ilmiy qarashlarini bayon qilib o‘tishgan.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda menejmentning maxsus
sohasi sifatida o‘ziga xos boshqaruv tamoyillari va prinsiplariga asoslangan moliyaviy
menejment XIX-XX asrlarda maxsus bilimlar sohasi sifatida shakllandi. Bu borada amerikalik
mutaxassis Brikxem moliyaviy menejmentni maxsus fan sifatida XIX asrning 90- yillarida
shakllanganligi to‘g‘risida fikr bildirib o‘tgan.
Professor Blank ta’kidlaydiki, moliyaviy menejment sohasida o‘rganilishi lozim bo‘lgan
muammolarning doimiy ravishda kengayib borganligi va natijada tadqiqotning metodologik
apparatini tobora chuqurlashib borishi natijasida uni bir necha bosqichlarda rivojlanib
borganligini ta’kidlaydi .
Lyalin va Vorobevlar ta’kidlashlaricha, “moliyaviy menejment — korxona o‘z va qarz
mablag‘laridan samaraliroq foydalanishi hamda eng kam tavakkalchilik sharoitida yuqori foyda
olishni ta’minlashining uslublari, yo‘nalishlari haqidagi fandir ”. Albatta, bunday yondoshuvda
izlanish predmeti nisbatan keng olinmokda. Biroq, har ikkala qarashlarda ham tizimlilik
etishmaydi va bu holatda moliyaviy menejmentning u yoki bu maxsus fanlar (moliyaviy tahlil,
moliyaviy hisob va hisobot, moliyaviy matematika va h.k.) o‘rganish ob’ekti bilan
chalkashtirilishiga yo‘l qo‘yilayotir.
Xususan, chet ellik iqtisodchi olim Porter (2010) iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va
iqtisodiy o‘sish uchun real sharoitlarni ta’minlash umuman davlatda ham, mintaqalarda ham
investitsiya faoliyatini faollashtirishni talab etishni ta’kidlaydi .
Madsenning (2020) fikriga ko‘ra, hukumatning pul-kredit va soliq-byudjet siyosatini
ma’lum turdagi aktivlarni xususiy sektorga taklifi sifatida qarash lozim. Xususiy sektorning
ushbu taklifga munosabatini esa, aktivlarga bo‘lgan talabning tarkibini, ularning
daromadliligiga ko‘ra, o‘zgarishi sifatida qarash zarur.
Druker (2019) va boshqa olimlar kabi iqtisodchi olimlar tomonidan amalga oshirilgan
tadqiqotlar moliya sektorining rivojlanish darajasi bilan real sektorning rivojlanish darajasi
o‘rtasida ijobiy korrelyasion bog‘liqning mavjudligini ko‘rsatdi. Ya’ni, mamlakatda moliya
sektorining rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, real sektor korxonalari faoliyatining
rivojlanish darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
Ba’zi iqtisodchilar moliyaviy menejment tushunchasini maqsadli boshqaruv tizimi
sifatida talqin etmokdalar. Jumladan, Saidov (2008) fikricha, “moliyaviy menejment —
moliyaviy resurslar harakati va bu jarayonda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida vujudga
keluvchi moliyaviy munosabatlarni boshqarish maqsadini ishlab chiqish va ularga moliya
dastaklari yordamida ta’sir etish jarayonini xususiyatlaydi” .
Menejment va bozor akademiyasi muxbir a’zosi, mazkur akademiya qoshidagi moliyaviy
menejment instituti direktori Stoyanova (2021) tahriri ostida chiqqan “Moliyaviy menejment:
nazariya va amaliyot” darsligida ta’kidlanishicha, “moliyaviy menejment korxona o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadiga erishish uchun foydalanadigan usullarning zaruriy majmuasidir”. Bu erda
asosiy narsa — bosh maqsadga zid kelmaydigan, unga erishishni ta’minlaydigan usullarni
tanlay bilish va qo‘llay olishdadir . Moliyaviy menejment mohiyatini bunday tushunish
yuqoridagi qarashlardagi kabi aniq izlanish predmetini ifodalasada, unda moliyaviy menejment
jarayonining tashkiliy-iqtisodiy asoslari etarlicha yoritila olinmagan.
Bir guruh taniqli iqtisodchi olimlarning ilmiy tadqiqotlari natijalari ko‘rsatadiki, taraqqiy
etgan mamlakatlarda kichik biznes sub’ektlari aylanma mablag‘larining 60 foizdan ortiq qismi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
151
taqsimlanmagan foyda hisobidan moliyalashtirilayotganligi sababli, ularning investitsion
harajatlarni moliyalashtirish imkoniyati juda cheklangan .
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada ilmiy abstraktsiyalash, tasviriy statistika, ekspert baholash, guruhlashtirish,
dinamik tahlil usullaridan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy moliyaviy
menejment uslubiyatini tashkil etish va takomillashtirishga doir bir qancha meʼyoriy-huquqiy
hujjatlar qabul qilinib, korxonalar faoliyatini tashkil etish va rivojlantirish, ularning
infratuzilma va boshqa jihatlarini qamrab oluvchi mustahkam huquqiy asos yaratildi. Biroq
barqaror iqtisodiy rivojlanishni taʼminlashga xizmat qiluvchi aksiyadorlik jamiyatlarida
moliyaviy menejment tizimini tashkil etish jarayonlarini ijobiy baholash qiyin. Moliyaviy
menejent tizimini takomillashtirish orqali korxonalar moliyaviy resurslarini boshqarish
boʻyicha optimal qarorlar qabul qilish, moliyaviy taʼminotini mustahkamlashda zamonaviy
instrumentlardan keng foydalanish, investitsion qarorlar qabul qilish, moliyaviy risklarni
xalqaro talablar darajasida toʻgʻri baholash orqali moliyaviy menejment strategiyalarini joriy
etish kabi dolzarb vazifalar ijrosini taʼminlash mumkin .
Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining turli jabhalari uning moliyaviy natijalariga
tegishlicha taʼsir qiladi. Shunga koʻra korxona u yoki bu faoliyat turidan foyda, boshqasidan
zarar koʻrishi mumkin. Biroq, shuni alohida taʼkidlash lozimki, korxonada moliyaviy
menejmentning tub maqsadi korxona kapitali bozor qiymatining oʻsib borishini taʼminlashdan
iborat. Shunday ekan, aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy menejment tizimini takomillashtirish
oʻzaro bogʻliq ikki muammoni hal etishni talab qiladi: birinchidan, korxona faoliyati turli
sohalari va boʻlimlarining operativ – moliyaviy mustaqilligi hamda maʼsuliyatini oshirish;
ikkinchidan, har qanday oʻzgaruvchan sharoit va omillar taʼsiri natijasida ham umumiy tarzda
korxona moliyaviy natijalarining yaxshilanishiga erishish.
Moliyaviy menejmentning ilgʻor, hozirgi kunda ham dolzarb ahamiyatga ega boʻlgan
konsepsiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin (1-jadval).
1-jadval
Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejment konsepsiyalari,
ularning maqsadlari va tavsifi
T/r Konsepsiyaning nomi
Moliyani boshqarishning asosiy maqsadi
1.
Moliyaviy aktivlar
daromadliligini baholash
modelini shakllanishi
Investitsion portfel samaradorligini maksimallashtirish (bunga
daromadni imkon qadar koʻpaytirish va riskni kamaytirish orqali
erishiladi)
2. Kapital optimal tarkibi
konsepsiyasi
Moliyalashtirish manbalari samaradorliklari va ulardan foydalanish
yoʻnalishlarining oʻzaro
nisbatini mukammalashtirish
Moliyaviy holat tahlili
konsepsiyasi
Xoʻjalik yurituvchi subʼekt moliyaviy holatini
xususiyatlovchi asosiy nisbatlarni tegishli da rajada ushlab turish
4.
Xarajatlarni mukammal
boshqarish
konsepsiyasi
Xarajatlar asoslanganligi va samaradorligini
oshirish
Manba:
Kovalev (2016)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
152
1-jadvalda keltirilgan konsepsiyalarning har qaysisi korxona moliyasini boshqarishning
alohida yoʻnalishlarini xususiyatlaydi, shuning uchun ham korxonada bir vaqtning oʻzida
moliyaviy faoliyatning har qaysi yoʻnalishiga oid bir qancha konsepsiyalar qoʻyilishi lozim.
Aksiyadorik jamiyatlarida har qaysi boʻlim va sohalar uygʻunligini taʼminlovchi moliyaviy
menejment asoslarini takomillashtirishning muhim vositalaridan biri korxona moliyasini
moliyaviy smetalar yordamida boshqarishdir. Moliyaviy smetalar gʻarb davlatlarida
korxonaning barcha faoliyat turlarini moliyaviy rejalashtirish va nazorat qilishning keng
tarqalgan vositalaridandir. Moliyaviy smeta korxonaning maʼlum kelgusi davrdagi resurs
imkoniyatlari va bajarilishi lozim boʻlgan operatsiyalarini qiyoslovchi moliyaviy tushunchalar
orqali yoritilgan toʻliq rejasidir.
Moliyani boshqarish nazariyotchilari taʼkidlashlaricha, yuqorida keltirilgan konsepsiyalar
taraqqiyoti va sintezi moliyaviy menedjmentning mustaqil ilmiy yoʻnalish sifatida ajralib
chiqishiga imkon beradi. Kichik biznes korxonalari iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi zamon
holati moliyani boshqarishning turli yoʻnalishlarini qamrab oluvchi integratsion
konsepsiyalarni koʻrsatmokda.
Moliviy menejmentning mana shunday integratsion konsepsiyasiga misol tariqasida
“Firma qadriyatini maksimallashtirish nazariyasi (Wealth Maximization Teogu)”ni keltirish
mumkin. Mazkur nazariya asoschilari shundan kelib chiqadilarki, moliyaviy xususiyatdagi
qabul qilinayotgan qarorlar samaradorligining umumlashgan mezoni sifatida quyidagi
shartlarga javob bera oladigan koʻrsatkichdan foydalanish lozim: korxona egalari
daromadlarini prognozlashtirishga asoslanishi; har tomonlama asoslanib berilgan, aniq va
tushunarli boʻlishi; boshqaruv qarorlarini qabul qilishning barcha jabhalari uchun qoʻllay
olinishi.
Mazkur konsepsiya doirasida korxona oʻz kapitali, aniqrogʻi — korxona aksiyalari bozor
bahosini oshirish mezonlariga koʻproq mos keluvchi qarorlar qabul qilinadi. Moliyani
boshqarishning ushbu maqsadiga erishishi uchun u quyidagi asosiy yoʻnalishlari boʻyicha olib
borilishi kerak: investitsion siyosat; moliyalash manbalarini boshqarish; dividend siyosati.
Shuni taʼkidlash joizki, korxona qiymati (qadriyati)ni maksimallashtirish nazariyasi
asosan korporativ boshqaruvda qoʻllanilmoqda. Ushbu konsepsiyani kichik korxonalar
tomonidan qoʻllashda asosiy maqsadni saqlagan holda moliyani boshqarishning yoʻnalishlarini
koʻproq quyidagilarga qaratish lozim: moliyalashtirishning manbalarini boshqarish;
xarajatlarni mukammallashtirish; korxona moliyaviy holatining optimal darajasi monitoringi
va uni ushlab turish.
Korxonalarda moliyaviy menejment asoslari amaldagi moliya mexanizmining mantiqiga
va oʻziga xos xususiyatlariga bevosita bogʻliq boʻladi. Shu nuqtai-nazardan kichik biznes moliya
mexanizmi taraqqiyotining hozirgi holatini tahlil etish va uni takomillashtirish istiqbollarini
koʻrsatib berish oʻta dolzarb ahamiyatga ega.
Moliyaviy smeta shu maʼnoda toʻliqdirki, u kichik jamiyat faoliyatining barcha sohalarini
qamrab oladi. Shuning uchun moliyaviy smeta korxona boʻlinmalari yoki ayrim sohalarining
emas, balki butun korxonaning rejasidir. Biroq, shuni alohida taʼkidlash lozimki, amaliyotda
boʻlim moliyaviy smetasi, reklama uchun moliyaviy smeta kabi tushunchalar ham uchrab
turadi. Moliyaviy menejment korxona moliyaviy resurslarini shakllantirish, taqsimlash va
foydalanishi bilan bogʻliq tamoyil va metodlar tayyorlashda va boshqaruv qarorlarini amalga
oshirishda hamda uning pul mablagʻlari aylanmasini tashkillashtirishda oʻzini namoyon etadi.
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy faoliyatini samarali boshqarish moliyaviy menejmentning
asosiy tamoyillarini amalga oshirishni taʼminlaydi.
Bugungi kunda mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmenti tashkil
etish orqali toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, aksiyadorlik jamiyatlari
faoliyatining samaradorligini tubdan oshirish, boʻlajak investorlar uchun ularning ochiqligi va
jozibadorligini taʼminlash, zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy qilish,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
153
korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar rolini kuchaytirish uchun qulay sharoitlar
yaratish asosiy maqsadlardan biri sanaladi.
Xususan, xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ
boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiy-texnik, moliyaviy va
mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish, chet el kapitali ishtirokida
aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng
jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratish, eski boʻlinmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy
xalqaro standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi boʻlinma va lavozimlarni joriy
etishni inobatga olgan holda, aksiyadorlik jamiyatlarinini moliyaviy menejmenti tuzilmasini
tubdan qayta tashkil etish ishlari amalga oshirilmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasining 2022 yil yakuni boʻyicha eʼlon
qilingan rasmiy statistik maʼlumotlariga koʻra, 2022 yilda tayyor mahsulot turlarini
kengaytirish va ishlab chiqarilishini qoʻllab — quvvatlash boʻyicha amalga oshirib kelinayotgan
chora-tadbirlar natijasida, isteʼmol mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 119,2 trln.soʻmni tashkil
etdi va 2021 yilning mos davriga nisbatan 3,6 % ga oʻsgan holda, uning jami sanoatdagi ulushi
32,5 % ni tashkil etgan.
2-jadval
“Toshkent yogʻ-moy kombinati” AJ joriy aktivlarini moliyalashtirish manbalarining
tarkibi va dinamikasi (foizda)
Moliyalashtirish
manbalari:
Yillar
2022 yilda 2018 yilga
nisbatan oʻzgarishi, f.p.
2018 2019 2020 2021 2022
Oʻz mablagʻlari
60,3
68,1
71,7
77,1
85,3
25,0
Tijorat banklarining qisqa
muddatli kreditlari
39,7
28,6
26,6
19,3
13,4
- 26,3
Qimmatli qogʻozlarni sotishdan
olingan pul mablagʻlari
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
-
Boshqa manbalar
0,0
3,3
1,7
3,6
1,3
1,3
Joriy aktivlarni moliyalashtirish
manbalari – jami
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
X
Manba:
muallif tomonidan “Toshkent yogʻ-moy kominati ” AJning 2018-2022 yillar yakuni boʻyicha
eʼlon qilingan hisobotlari asosida ishlab chiqilgan.
Yuqoridagi 2-jadval maʼlumotlaridan koʻrinadiki, “TYOMK” AJ joriy aktivlarni
moliyalashtirish manbalarining umumiy hajmida eng yuqori salmoqni Kombinatning oʻz
mablagʻlari egallaydi. Bu esa, Kombinatning tijorat banklari kreditlaridan foydalanish
darajasining past ekanligi va qimmatli qogʻozlarni muomalaga chiqarish yoʻli bilan pul
mablagʻlarini jalb qilish amaliyotining mavjud emasligi bilan izohlanadi.
Shuningdek, 2-jadval maʼlumotlari koʻrsatadiki, Kombinatning oʻz mablagʻlarini joriy
aktivlarni moliyalashtirish manbalarining umumiy hajmidagi salmogʻi 2022 yilda 2018 yilga
nisbatan 25,0 foizli punktga oshgan. Bu esa, mazkur davrda tijorat banklari kreditlarining
aylanma mablagʻlarni moliyalashtirish manbalarining umumiy hajmidagi salmogʻini yuqori
darajada pasayishiga olib kelgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
154
3-jadval
“Toshkent yogʻ-moy kombinati” AJ ning 2015-2019 yillarda asosiy mahsulot ishlab
chiqarish va moliyaviy koʻrsatkichlari
Ishlab chiqarish
koʻrsatkichlari:
Yillar
2022 yilda 2018
yilga nisbatan
oʻsishi, %
2018
2019
2020
2021
2022
Jami ishlab chiqarish
hajmi: (mln.soʻm)
87315,0 95315,0 91678,9 92104,4 146952,8
168,3
Tozalangan oʻsimlik
yogʻi: (tn)
9,5
9,8
9,0
8,8
6,4
67,3
Shu jumladan tovar:
(mln.soʻm)
3370,2
443,0
443,0
-
6,4
0,18
Margarin mahsulotlari
(mln.soʻm)
40007,3 56069,6 44876,7 42695,0 50679,4
126,7
Barcha turdagi
salomaslar (mln.soʻm) 20093,4 13576,0 10222,9 13756,9
5,0
0,02
Qadoqlangan yogʻ
(mln.soʻm)
10664,5 7426,9
9120,2
9907,4
19169,9
179,8
Shrot (mln.soʻm)
10092,2 11989,1 19550,7 18591,7 17806,6
176,4
Sheluxa (mln.soʻm)
2706,1
1589,9
7100,6
6544,2
5198,8
192,1
Ishlab chiqarish
tannarxi
74609,8 6847,0 63654,8
-
104953,6
140,7
Sof foyda
735,1
6291,2
6605,8
-
3067,0
417,2
Ishchilarning oʻrtacha
oylik ish haqi
660,0
950,0
934,0
1233,9
-
2018 yilda 2015
yilga nisbat 186,9
Manba:
muallif tomonidan “Toshkent yogʻ-moy kominati ” AJning 2018-2022 yillar yakuni boʻyicha
eʼlon qilingan hisobotlari asosida ishlab chiqilgan.
3-jadval maʼlumotlaridan koʻrish mumkinki, “TYOMK” AJ da asosiy mahsulot jami ishlab
chiqarish hajmi 2022 yilda 2018 yilga nisbatan 168,3 foizga oshgan, tozalangan oʻsimlik yogʻi
32,7 foizga qisqargan, ishlab chiqarish tannarxi esa, 40,6 foizga oshgan, sof foyda esa 4,2
barobarga oshgan hamda, ishchilarning oʻrtacha oylik ish haqi 86,9 foizga koʻpayganligini
koʻrishimiz mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlarini umum qabul qilingan xalqaro amaliyot
standartlari va talablariga muvofiqligi nuqtai nazaridan tanqidiy tahlil qilish maqsadag
muvofiq.
Xulosa va takliflar.
Aksiyadorlik jamiyatlarining joriy likvidlilik darajasini oshirish uchun, birinchidan, joriy
aktivlarning oʻsish surʼati bilan joriy majburiyatlarning oʻsish surʼati oʻrtasidagi mutanosiblikni
taʼminlash lozim; ikkinchidan, yuqori likvidli qisqa muddatli qimmatli qogʻozlarga qilinadigan
investitsiyalar hajmini oshirish yoʻli bilan joriy aktivlar hajmini oshirish kerak; uchinchidan,
kreditor qarzdorlikning aylanish tezligini oshirish yoʻli bilan kreditor qarzlarning joriy
majburiyatlar hajmidagi salmogʻini pasaytirish lozim.
Xalqaro amaliyotda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmining tahlili shuni
koʻrsatadiki, moliyaviy barqarorlikni taʼminlashning muhim omillaridan biri moliyaviy
barqarorlik monitoringini samarali tashkil etish hisoblanadi. Moliyaviy barqarorlik
monitoringi moliyaviy menejmentning yangi shakllanayotgan funksiyalaridan desak ham
boʻladi. Tadqiqot jarayonida korxona moliyaviy barqarorlik monitoringini amalga oshirish
ketma-ketligi ishlab chiqildi. Moliyaviy barqarorlik monitoringining samarali tashkil etilishi
korxona moliyaviy koʻrsatkichlarining oʻzgarish tendensiyasini kuzatish imkoniyatini yaratish
bilan birga, strategik qarorlarni qabul qilishda maʼlumotlar ishonchliligi, tizimliligi va oʻz
vaqtida taqdim etilishini taʼminlash; boshqaruv qarorlarini oʻz vaqtida asoslash uchun tezkor
tahlilni amalga oshirish; moliyaviy rejalashtirishga doir sifatli maʼlumotlarni olish; bankrotlik
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
155
holatlarini oldindan aniqlash hamda korxona moliyaviy holatini mustahkamlashga qaratilgan
moliyaviy sogʻlomlashtirishga doir chora-tadbirlar ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy taʼminotini mustahkamlash maqsadida korporativ
obligatsiyalarni muomalaga kiritish tartibini xorijiy ilgʻor tajribalardan kelib chiqqan holda
takomillashtirish lozim. Xususan, mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan oʻz kapitali
miqdorida korporativ obligatsiyalarni emissiya qilish tartibini quyidagicha oʻzgartirish
maqsadga muvofiq: xalqaro reyting agentliklari tomonidan yuqori darajada baholangan
aksiyadorlik jamiyatlarining oʻz kapitali miqdoriga nisbatan cheklovni bekor qilish;
aksiyadorlik jamiyatlari sof aktivlari hajmining 50 foizidan oshmagan holda emissiya qilish
huquqini kiritish. Bu holat aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan qoʻshimcha moliyaviy taʼminot
manbalarini oshirish hisobidan ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish hajmini kengaytirishga
imkon beradi.
Adabiyotlar /Литература/Reference:
Druker P. (2019) Biznes i innovatsii.-M.:Academia,-221 c.
Emerson G. (2019) Dvenadsat prinsipov proizvoditelnosti.-M.:URSS, 224s.
Madsen J.B. (2020) “Semi-Endogenous versus Schumpeterian Growth Models: Testing the
Knowledge Production Function using International Data”.Journal of Economic Growth,
forthcoming.
Porter M. (2010) Mejdunarodnaya konkurensiya.-M.:Vilyams, 592 s.
Saidov D.A. (2008) Tijorat banklarining qisqa muddatli kreditlash amaliyoti va uni
takomillashtirish yoʻllari. Iq. f.n. ilm. darajasini olish uchun diss. – Toshkent: BMA,– 133 b.
