Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
224
ЯНГИ ОЧИЛГАН ҲОЛАТЛАР ТУФАЙЛИ ИШ ЮРИТИШНИ
ҚАЙТАДАН БОШЛАШ БОСҚИЧИНИНГ СУД МУҲОКАМАСИДА
ПРОКУРОР ИШТИРОКИ ВА ҚИЁСИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛ
Д.С. Довудова
PhD. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академияси судларда прокурор ваколатини
таъминлаш ва ижро иши юритуви кафедраси доценти
Аннотация.
мақолада янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни
қайтадан бошлаш процессуал асослари, суд муҳокамасида прокурор
ваколатлари, унинг назарий жиҳатлари ҳамда ушбу босқични процессуал
тартибини қиёсий-ҳуқуқий таҳлил асосида такомиллаштиришга
қаратилган таклифлар мушоҳада қилинган.
Калит сўзлар: янги очилган ҳолатлар, суд, янги ҳолат, прокурор,
функция, ваколат, Бош прокурор буйруғи.
Аннотация.
в статье рассматриваются процессуальные основания
возобновления производства по вновь открывшимся обстоятельствам,
полномочия прокурора в судебном процессе, их теоретические аспекты, а
также рассмотрены предложения, направленные на совершенствование
процессуального порядка данной стадии на основе сравнительно-правового
анализа.
Ключевые слова:
вновь открытые дела, суд, новое дело, прокурор,
функция, полномочия, приказ Генерального прокурора.
Annotation.
in the article, the procedural grounds for restarting proceedings
due to newly discovered circumstances, the powers of the prosecutor in the trial, its
theoretical aspects, and proposals aimed at improving the procedural order of this
stage on the basis of comparative legal analysis have been observed.
Key words:
newly opened cases, court, new case, prosecutor, function,
authority, order of the Attorney General
Жиноят процессида шахс ва фуқаронинг эркинликлари, жиноятлар
натижасида зарар кўрган шахслар ҳамда ташкилотларнинг қонуний
манфаатларини ҳимоя қилиш учун реал имкониятларни очиб бериш,
ҳуқуқларни таъминлаш учун қўшимча кафолатлар сифатида қарашимиз,
шунингдек, шахсни асоссиз айблаш, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини
чеклаш ҳолатларидан ҳимоя қилиш зарурати билан боғлиқдир. Шу сабабли,
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 57-бобида
белгиланган жиноят иши бўйича янги очилган ҳолатлар туфайли иш
юритишни қайтадан бошлаш босқичи долзарбдир.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
225
Бу Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19, 54-моддалар
талаблари билан боғлиқ бўлиб, унга мувофиқ давлат инсон ва фуқаронинг
ҳуқуқ ҳамда эркинликларини эътироф этиш, уларга риоя ва ҳимоя қилиш
ҳамда таъминлаш давлатнинг олий мақсадлар биридир. Албатта, давлат
бундай ҳуқуқбузарликларни бартараф этишнинг процессуал механизмини
яратиши шарт. Бу вазифа жиноят процесси иштирокчиларининг
ҳуқуқларини самарали тиклаш мақсадида адолатсиз ишларни кўриб чиқиш
тартиб-таомилларини белгилайдиган ва уларга риоя қилувчи қонун
чиқарувчига ҳам, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган зиммасига ҳам юкланади.
Аслини олганда, суднинг ҳукми қонуний, асосли ва адолатли бўлиши,
фақат қонунга бўйсунувчи, мустақил судьялар томонидан чиқарилиши лозим.
Жиноят процессида иштирок этаётган шахс ҳоҳ у жабрланувчи, судланувчи ёки
бошқа шахсларнинг суд (судья) томонидан қабул қилган ҳукмнинг қонуний,
асосли ва адолатли эканлигига шубҳаси бўлмаслиги лозим.
Албатта, “жараён қанчалик мураккаб ёки мукаммал бўлмасин,
қонунчилик
томонидан
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
кафолатланганлигидан қатъи назар, ҳар қандай инсон фаолиятида бўлгани
каби судда ҳам хатолар бўлиши мумкин”.
Ушбу хатоликка йўл қўймаслик учун кўп йиллик изланишлардан сўнг
миллий ҳуқуқшунос олимларимиз жиноят процессуал қонунчилигида суд
қарорларини кўриб чиқишнинг муайян шакллари ишлаб чиқди, бу бизнинг
фикримизча, одил судловни амалга оширишдаги хатоларни кўпроқ
даражада бартараф этишга имкон беради. Бу қонуний кучга кирмаган суд
қарорларини, қонуний кучга кирган суд қарорларини кассация тартибида,
қонуний кучга кирган ҳукмларни, ажримларни ва суд қарорларини
тафтишда текшириш ва янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни
қайтадан бошлаш кабилар.
Бизнинг муқаддам олиб борган тадқиқот ишимизда биринчи
инстанция судида прокурор процессуал мақоми, ваколатлари ва уни
такомиллаштириш ҳамда апелляция инстанция суд муҳокамасида қонуний
кучга кирмаган ҳукм ёки ажримни текширишда иштирок этаётган
прокурорнинг процессуал мақоми масалалари ҳам назарий ҳам амалий
жиҳатдан таҳлил этилган эди.
Мазкур мақолада янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайта
бошлаш босқичини такомиллаштиришнинг айрим масалалари ва уни судда
кўришда прокурор иштироки, вазифаси, функциясига тўхталмоқчимиз.
Ҳар бир шакл ўз мақсадига, мазмунига эга бўлиб, тегишли
инстанцияда амалга оширилади ва кўриб чиқиш ташаббускорига қараб, суд
муҳокамасининг ушбу босқичида иштирокчиларнинг маълум бир доираси
жалб қилинади. Бундай суд процессининг ҳар бир босқичи учун қонун
чиқарувчи
мақсад
қўйган,
процессуал
қоидаларни
ўрнатган,
иштирокчиларнинг мажбуриятлари ва ҳуқуқларини белгилаб берган, яъни
вазифаларни белгилаб берган. Ушбу функцияларнинг таркиби ва мазмуни
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
226
мақсадга эришиш даражасига сезиларли таъсир кўрсатади. Суд
қарорларини қайта кўриб чиқиш бўйича суд муҳокамасининг асосий
иштирокчиларидан бири прокурор ҳисобланади. Бу эса, ўз навбатида,
прокурор томонидан ушбу жараёнда судгача бўлган босқичда ҳам, судда
ҳам ўз функцияларнинг бажариши лозимлигини англатади.
Кўрсатилган муаммо нуқтаи назаридан, масалани чуқур назарий
ўрганиш, янги очилган ҳолатлар бўйича жиноят процесси бўйича норматив
ҳужжатларни такомиллаштириш асосида янада чуқур ўйлаш зарурати
туфайли тадқиқот мавзуси долзарб ва асосли кўринади. Янги очилган
ҳолатлар бўйича жиноят ишлари бўйича иш юритишнинг процессуал
шакли бўйича амалиёт муайян қийинчиликлар мавжудлигини кўрсатади.
Қийинчиликлар жиноят процессуал қонунчилиги талабларини билмаслик
ва (ёки) нотўғри тушуниш, ўрнатилган ҳуқуқни қўллаш амалиётининг
йўқлиги, шунингдек, прокуратура ва судларнинг ушбу соҳадаги
фаолиятини услубий жиҳатдан таъминланмаганлиги сабабли юзага
келиши мумкин. Бу барча сабабларнинг асосий асоси Жиноят процессуал
кодексида муайян бўшлиқлар ва низоларни мавжудлигидир.
Янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни қайтадан бошлаш
жиноят процессининг мустақил босқичи ва одил судловни амалга
оширишда қонунийлик кафолати деб ҳисоблаш мумкин.
Мазкур босқичнинг ўзига ҳос хусусиятларидан бири барча инстанция
судларининг қонуний кучга кирган қарорлари жиноят иши бўйича янги
очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлашнинг предмети
ҳисобланади. Яъни, мазкур суд қарори муқаддам апелляция, кассация ва
(тафтиш) инстанцияларида кўрилган ёки кўрилмаганлиги аҳамият касб
этмайди. Шу сабабли, ЖПКда янги очилган ҳолатлар туфайли иш
юритишни қайтадан бошлашда белгиланган асослар мавжудлиги етарли
бўлиб, муайян процессуал босқичлардан ўтиши шарт эмас.
Бу борада А.Ж. Давлетовнинг фикрлари ўринли бўлиб, қонунда
мавжуд бўлган янги очилган ҳолатлар терговчи, прокурор ва суд учун янги
бўлиши керак. Шу билан бир қаторда, бу ҳолатлар ҳукмнинг қонуний ва
асосли эканлигини шубҳа остига қўядиган даражада аҳамиятли бўлиши
лозим.
Давлатлар Жиноят-процессуал кодекси – МДҲга аъзо давлатлар
Жиноят процессуал кодекси модели қоидаларида 58-боб янги очилган
ҳолатлар туфайли иш юритишни қайта бошлашга бағишланган. Мазкур
кодекснинг 524-моддасида, янги очилган ҳолатлар бўйича жиноят
процесси иштирокчилари кассация шикояти келтиришга ҳақли.
Шу жумладан, давлат айбловчиси, шунингдек, прокурор ва унинг
ўринбосари биринчи инстанция судида иштирок этганлигидан қатъий
назар шикоят қилишга ваколатли ҳисобаланиши ҳақидаги қоида
белгиланган (468-модда).
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
227
533-моддага асосан, янги ҳолат ва янги очилган ҳолатлар бўйича
судда ишларни кўриш назорат тартибида иш юритиш қоидалари асосида
олиб борилиши назарда тутилган.
МДҲга аъзо давлатлар Жиноят процессуал кодекси моделининг энг
муҳим хусусиятларидан бири, шахснинг аҳволини оғирлаштирувчи ҳолат
ҳақидаги қайта кўришга, шунингдек, ишни кўриш асослари руйхатини
кенгатиришга йўл қуйилмайди.
Жиноят процессуал кодекси модели қоидалари ҳар бир МДҲ
давлатларининг жиноят-процессуал конунчилиги талабларидан келиб
чиқиб қабул қилинган.
14.07.2000 йилдаги №907-IГ Озарбайджан Республикаси Жиноят-
процессуал кодексида иккита боб ажратилган бўлиб, биринчиси қуйидаги
асослар мавжуд бўлганда ҳуқуқ ва эркинликларни бузилиши билан боғлиқ
янги ҳолатлар бўйича иш юритилади:
– Озарбайджан Республикаси Конституциявий судининг судга
мурожаат қилиш ҳуқуқини бузувчи қарорларини ёки суд ҳужжатларини
Озарбайджан Конституцияси ва қонунларига зид деб ҳисобласа;
– Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди томонидан Озарбайджан
Республикаси судларида жиноят процессида, судгача бўлган жараёнида ёки
махсус
айбловлар
бўйича
шикоятларда
Инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги конвенция қоидаларининг
талаблари бузилиши аниқланса;
– Озарбайджан Республикасининг Конституциявий суди суд томонидан
қўлланилган норматив ҳужжатларни Озарбайджан Конституциясига,
қонунларига ва тегишли ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан қабул
қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга зид деб топганда.
Иккинчиси эса, янги очилган ҳолатлар асосида иш юритишга
бағишланган бўлиб, мазкур нормалар миллий жиноят-процессуал
кодексининг янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритиш талаблари билан
деярли бир хилдир.
Юқоридада қайд этилган икки ҳолатда ҳам иш юритишни бошлаш
Озарбайджан Республикаси Олий суди Пленуми ваколатига тегишлидир
(456–463-модда). Янги ҳолатлар ва янги очилган ҳолатлар бўйича кассация
шикояти, протести ва тақдимномасини келтириш ҳуқуқига эга бўлган
субъектлар беришга ҳақли. Аризалар ёзма тарзда қатъий талабларга риоя
этган ҳолда берилади (456
3
–464-моддалари).
Юқоридагилардан келиб чиқиб, Озарбайджан Республикаси ЖПКси
жиноят процессининг ушбу босқичида Жиноят процессуал кодекси модели
қоидалари кўпроқ қабул қилган. Озарбайджан Республикаси ЖПКнинг
янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритиш Ўзбекистон Республикаси
ЖПКдан фарқли равишда иккига ажратилган. Миллий қонунчиликда
биринчи асослар сифатида келтирилган ҳуқуқ ва эркинликларни бузилиши
билан боғлиқ янги ҳолатлар мавжуд эмас. Шу билан бирга, янги ҳолатлар
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
228
ва янги очилган ҳолатлар бўйича иш қўзғатиш ваколати миллий
қонунчиликдан фарқли равишда Олий суд Пленумига тегишли бўлиб,
фикримизча, ушбу ҳолат қонуний кучга кирган суд қарорларини
тўғрилигини шубҳа остига олишга фақат юқори турувчи суд ҳақли
эканлигини ҳақидаги принципиал қоидага мувофиқдир.
Худди шу каби қоидалар 01.09.1998 йилда №3Р-248 Арманистон
Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 48-бобида ўз ифодасини
топган.
Бизнинг
Жиноят-процессуал
кодекси
талаблари
каби
Арманистонда мазкур босқичда прокурор асосий субъектлардан бири
сифатида иштирок этади. Бироқ Ўз.Рес ЖПКда Ўзбекистон Республикаси
Бош прокурори, унинг ўринбосарлари, Қорақалпоғистон Республикаси
прокурори, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокурорлари ҳамда уларга
тенглаштирилган прокурорлар кассация инстанцияси судига янги очилган
ҳолатлар туфайли иш юритишни қўзғатиш тўғрисида протест беришга
ҳақли бўлса, янги ҳолат ва янги очилган ҳолат бўйича иш қўзғатиш ҳақида
қарор қабул қилиш ҳуқуқи Бош прокурор ва унинг ўринбосарига
тегишлидир. Шунингдек, Миллий қонунчиликда Арманистон процессуал
қонунчилигидан фарқли ўлароқ янги ҳолатлар учун асослар мавжуд эмас.
Арманистонда янги ва янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритиш алоҳида
босқич ҳисобланмай, кассация инстанция таркиби ва асосларига
киритилган.
Шунингдек, 16.07.1999 йилдаги № 295-3 Беларусия Республикаси
Жиноят-процессуал кодексида 43-бобда белгиланган бўлиб, худди
Озарбайджан, Арманистон Республикаси ЖПКда қайд этилгани каби янги
ҳолат ва янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритиш асосларига ажратилган.
Шу билан бирга, Ўз.Рес ЖПКдан фарқли равишда Беларусия Республикаси
ЖПКда янги ҳолат ва янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни
қўзғатиш ҳуқуқи прокурорга тегишли ҳисобланади. Прокурор янги очилган
ҳолатлар бўйича иш юритишни қўзғатиш ҳақида қарор қабул қилган
тақдирда тергов ҳаракатларини ўтказиш аниқ кўрсатилган.
Шу
сингари,
Россия
Федерацияси
жиноят
процессуал
қонунчилигининг 413-моддасида кўра, янги ҳолатлар ва янги очилган
ҳолатлар белгиланган. Мазкур модданинг 3-бандида янги очилган
ҳолатлари
мамлакатимиз
жиноят
процессуал
қонунчилигининг
523-моддаси 1-3-бандларига айнан ўхшашлигини кўришимиз мумкин.
Мазкур модданинг 4-банди эса янги ҳолатларга қуйидагиларни кўрсатиб
ўтилган: Унга кўра РФ Конституциявий суди томонидан жиноий иш бўйича
суд томонидан қўлланиладиган қонунни РФ Конституциясига зид деб тан
олиш кабилар асос белгиланган.
Худди шунга ўхшаш қоида 04.07.2014 №231-V Қозоғистон
Республикаси
Жиноят
процессуал
кодексининг
499-моддасида
қонунчилигида белгиланган бўлиб, шунингдек 30.06.1999 йилдаги №62
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
229
Қирғизистон
Республикасининг
Жиноят-процессуал
кодексининг
451-моддаси мазмунида ҳам ўхшашликни кўришимиз мумкин. Фақат
Қирғизистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексида РФ жиноят
процессуал қонунчилиги каби янги очилган ҳолатлар ва янги ҳолатларга
тушунчасини бериб ўтган.
Бундан ташқари, Қозоғистон ва Қирғизистон Республикасининг
Жиноят-процессуал кодексларининг тегишли моддаларида ушбу жиноят
иши судлари томонидан кўриб чиқилаётганда халқаро органлар томонидан
Республикаларининг халқаро шартномаларига мувофиқ инсон ҳуқуқлари
ва эркинликлари бузилганлигини аниқланганда янги очилган ҳолатлар
туфайли иш юритишни қайтадан бошлаш учун асослар бўлиши
мумкинлигини қайд этган.
Шу билан бирга, Қирғизистон Республикаси ЖПКда бизникидан
фарқли равишда янги ҳолат ёки янги очилган ҳолат бўйича суд суд
қарорларини бекор қилган тақдирда дастлаб тергов ҳаракатлари, кейин эса
суд муҳокамасида умумий тартибда олиб борилади.
Россия Федерацияси ЖПКда белгиланган бизнинг қонунчиликдан
фарқли томони янги очилган ҳолатлар бўйича иш қўзғатиш ваколати
прокурорга, янги ҳолатлар бўйича иш қўзғатиш ваколати судга
тегишлидир. Шу билан бирга, бизда ушбу ҳолатлар кассация
инстанциясида (янги киритилган ўзгартириш туфайли тафтиш
инстанциясида) (Олий судда) кўрилса, РФ ЖПКда эса барча
инстанцияларда кўриш мумкин.
Фикримизча, янги ҳолатлар ва янги очилган ҳолатлар бўйича иш
юритиш аксарият хорижий давлатлар процессуал қонунчилигида юқори
суд инстанцияси (Олий суд) га ваколатига тегишли эканлиги ҳақида хулоса
қилиш мумкин.
ЖПКнинг 522-моддасига асосан, янги очилган ҳолатлар суднинг
қарорларини қонуний кучга кирган пайтда мавжуд бўлган, бироқ судга
маълум бўлмаган ҳолатлардир.
Янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни қайтадан бошлаш
жиноят-процессуал фаолиятнинг муайян аниқ босқичига эга, қайсики
жиноят иши янги очилган ҳолатлар бўйича ўтади. Мазкур босқич – жиноий
суд ишларини юритилишини қонунийлигини ва адолатли одил судловни
таъминлашнинг кафолатларидан биридир.
Шу нуқтаи назардан таъкидлаш керакки, жиноят иши бўйича янги
очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлашни ҳуқуқий
тартибга
солиниши,
такомиллаштириш
натижасида
инсон
ва
фуқароларнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, адолат
рўёбга чиқиши ёки адолатсизликга барҳам беришга олиб келади.
ЖПКнинг
522-моддасига
кўра,
янги
очилган
ҳолатлар
қуйидагилардан иборат:
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
230
1) жабрланувчининг ёки гувоҳнинг била туриб ёлғон кўрсатув ёхуд
экспертнинг била туриб ёлғон хулоса берганлиги, худди шунингдек ашёвий
далиллар, тергов ва суд ҳаракатлари баённомаларининг ҳамда бошқа
ҳужжатларнинг сохта эканлиги ёки била туриб нотўғри таржима
қилинганлиги қонунга хилоф, асоссиз ёки адолатсиз ҳукм, қонунга хилоф
ёки асоссиз ажрим чиқарилишига сабаб бўлганлиги суднинг қонуний кучга
кирган ҳукми билан аниқланганлиги;
2) суриштирувчининг, терговчининг ёки прокурорнинг қонунга
хилоф, асоссиз ёки адолатсиз ҳукм, қонунга хилоф ёки асоссиз ажрим
чиқарилишига олиб келган жиноий хатти-ҳаракатларга йўл қўйганлиги
суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги;
3) муайян жиноят ишини кўриш чоғида судья томонидан содир
этилган жиноий хатти-ҳаракатлар суднинг қонуний кучга кирган ҳукми
билан аниқланганлиги;
4) ўз ҳолича ёки илгари аниқланган ҳолатлар билан биргаликда
маҳкумнинг айбсизлигидан ёхуд у ҳукм этилганига нисбатан оғирлиги
даражаси бўйича бошқа жиноят содир этганлигидан ёхуд оқланган
шахснинг ёки ўзига нисбатан иш тугатилган шахснинг айбдорлигидан
далолат берадиган бошқа ҳолатлар.
Бизнинг фикримизча, юқоридаги таҳлиллардан келиб чиқиб,
ЖПКнинг 522-моддасига “янги ҳолатлар” туфайли иш юритишни қайтадан
бошлаш киритиш, у бўйича иш юритиш тартибини белгилаш ҳамда унга
қуйидаги асосларни қайд этиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
– жиноят иши бўйича суд томонидан қўлланилган қонун ёки бошқа
норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ёки унинг бир қисми Конституциявий суд
томонидан Конституция ва қонунларга зид деб топилганда;
– Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларга мувофиқ, халқаро
органлар томонидан ушбу жиноят иши Ўзбекистон Республикаси суди
томонидан кўриб чиқилаётганда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари
бузилганлиги аниқлаганда.
Бизнинг миллий процессуал қонунчиликда жиноят иши бўйича суд
томонидан қўлланилган қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
ёки унинг бир қисми Конституциявий суд томонидан Конституция ва
қонунларга зид деб топилганда қандай тартибда ҳал этилиши тартибга
солинмаган.
Ваҳоланки,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
133-моддасига фуқаролар ва юридик шахслар, агар суд орқали ҳимоя
қилишнинг бошқа барча воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда
кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан
қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят
билан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига мурожаат
қилишга ҳақли эканлиги белгиланди. Бу эса, Конституциявий норманинг
механизмини яратилишига ва амалдаги ижросини таъминланишига
хизмат қилади.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
231
Амалда ЖПКнинг 522-моддасида назарда тутилган тўртта асос
аниқланган тақдирда, у бўйича иш юритиш бошланади. Шунингдек, “Суд
қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилиши муносабати
билан процессуал қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалалари
тўғрисида” ги Олий суд Пленум қарорида ҳам бунга тушунтириш бериб ўтган.
Янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлашда
прокурор асосий субъектлардан бири бўлиб, Фикримизча, икки босқичда
иштирок этади:
– судда кўриб чиқилгунга қадар яъни янги очилган ҳолатлар туфайли
иш юритишни қўзғатиш тўғрисидаги аризаларни, хабарларни прокурор
томонидан кўриб чиқишда (ЖПКнинг 525-моддаси) ва Ўзбекистон
Республикаси Бош прокурори, унинг ўринбосарлари, Қорақалпоғистон
Республикаси прокурори, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокурорлари
ҳамда уларга тенглаштирилган прокурорлар кассация инстанцияси судига
янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қўзғатиш тўғрисида протест
келтиришда ёки хулоса беришда (ЖПКнинг 524-моддаси);
– янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлаш
тўғрисидаги масалани суд томонидан кўриб чиқишда (ЖПКнинг 256-моддаси).
Жиноят иши бўйича иш юритишни янги очилган ҳолатлар туфайли
иш юритишни қайтадан бошлаш прокурор функциясининг мазмун-
моҳияти судгача бўлган босқичларда ёйинки суддан кейин ҳам бўлгани
каби қонунларнинг бажарилиши ва уларга риоя этилишини назорат қилиш
ҳамда йўл қўйилган ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ҳисобланади.
Прокурор жиноят иши бўйича иш юритишни янги очилган ҳолатлар
туфайли иш юритишни қайтадан бошлаши учун судгагача босқичда зарур
суд-тергов материалларни сўраш, уларни ўрганиш, текшириш,
суриштириш, нусхаларни талаб қилиб олиш, иш юритишни қўзғатиш,
протест ёки хулоса беришга ҳақли.
Прокурорнинг
функциясини
амалга
оширишда
қуйидаги
муддатларга эътибор қаратиши лозим. Биринчидан, маҳкумнинг
фойдасини кўзлаб, енгиллаштирувчи ҳолатга протест келтирилган
ҳолларда айблов ҳукмини янги очилган ҳолатлар туфайли қайта кўриб
чиқиш ҳеч қандай муддатлар билан чегараланмайди. Маҳкумнинг ўлими
уни реабилитация қилиш мақсадида иш юритишни янги очилган ҳолатлар
туфайли қайтадан бошлаш учун монелик қилмайди.
Иккинчидан, прокурор оқлов ҳукмини ёки ишни тугатиш ҳақидаги
суд ажримини ёки айблов ҳукмини жазонинг енгиллиги ёки оғирроқ
жиноятга доир қонунни қўллаш зарурлиги муносабати билан қайта
кўришда бўйича протест келтирилганда қонунчилик муайян билан
чегаралайди. Кўрсатилган сабабларга кўра иш юритишни қайта тиклашга
“фақат Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида 64-моддасида
белгиланган жавобгарликка тортишнинг ўтиш муддатлари давомида ва
янги ҳолатлар очилган кундан эътиборан бир йилдан кечиктирилмаган
ҳолда йўл қўйилиши белгиланган (ЖПК 523-модда).
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
232
Мақолада янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан
бошлаш тўғрисидаги масалани суд томонидан кўриб чиқишда прокурор
иштирокига хусусида фикр тўхталмоқчимиз.
Бизнинг ЖПКда белгилангани каби Қозоғистон Республикаси ЖПКда
янги ҳолатлар ва янги очилган ҳолатлар бўйича ишни судда кўришда
прокурор иштирок этади ва унинг келмаганлиги илтимосномани кўриб
чиқишга (504-модда) монелик қилмайди, бироқ суд тарафларга иштирок
этиш бўйича мажбурият юклашга ҳақли. Аксинча РФ ЖПКда янги ҳолатлар
ва янги очилган ҳолатлар бўйича ишни судда кўришда прокурор иштироки
(40113-м) мажбурий ҳисобланади. Беларуссия Республикаси ЖПКда
тарафлар иштироки, яъни прокурор иштироки (43-боби) кўрсатилмаган.
Арманистон Республикаси ЖПКда ҳам прокурор иштироки хусусида
кўрсатилмаган, бироқ тарафлар иштирок этиши мумкинлиги, улар
келмаган тақдирда ишни кўришга монелик қилмаслиги (418-м) қайд
этилган. Озарбайджан Республикаси ЖПКда эса, тарафлар иштирок шарт
бўлиб, яъни прокурор суд мажлиси бошланишдан 10 сутка аввал (427-м)
маълум қилинади.
Фикримизча, бизнинг Жиноят-процессуал қонунчилик мазмуни эса
мазкур масалани суд томонидан кўриб чиқишда иштирок этаётган
прокурор қуйидаги: биринчидан, ишда иштирок этиш, иккинчидан, ҳолат
юзасидан тарафларга саволлар бериш, учинчидан, илтимоснома келтириш,
тўртинчидан, фикр билдириш ваколатларни юклайди.
Бироқ, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 27 ноябрь
2015 йилдаги “Жиноят ишлари бўйича судларда ишлар кўрилишида
прокурор иштирокининг самарадорлигини янада ошириш тўғрисида”ги
126-сонли буйруғида янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайта
бошлаш ва судда кўришда прокурор иштироки масаласи юзасидан
тушунтиришлар берилмаган.
Ваҳоланки, Қозоғистон Республикаси Бош прокурорнинг 2018 йил
06 сентябрдаги 113-сонли буйруғига илова “Судда давлат манфаатларини
ҳимоя қилишни ташкил этиш ва жиноят ишларида кучга кирган суд
ҳужжатларининг қонунийлигини назорат қилиш тўғрисида” Йўриқномада
прокурорнинг судда давлат манфаатларини ифодалашдан бири янги
очилган ҳолатлар бўйича иш қўзғатиш тўғрисидаги илтимосномаларни
кўриб
чиқишда
судларда
иштирок
этишда
намоён
бўлиши
белгиланган. Худди шу каби Россия Федерацияси Бош прокурорининг
30.06.2021 йилдаги 376-сонли “Жиноят суд ишларини юритишнинг суд
босқичлари прокурор иштироки ҳақида”ги буйруғининг 18-бандида бу
борада тушунтириш берилган.
Бизнинг фикримизча, қайд этилган соҳавий буйруқнинг талабларига
прокурорнинг янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайта
бошлаш бўйича иш юритиш тартиби ва судда кўришда прокурор иштироки
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
233
ваколатлари юзасидан тушунтиришлар берилиши лозим. Чунки, ушбу
босқич ҳам суд муҳокамасининг бир кўриниши бўлиб, унда прокурор
иштироки муҳим аҳамият касб этади.
Янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлаш
тўғрисидаги масалани суд томонидан кўриб чиқиш прокурорнинг
процессуал мақоми олимлар ўртасида мунозарага сабаб бўлган.
А.А. Тушевнинг фикрича, жиноят иш юритишнинг ушбу босқичида
прокурор судга қадар ва судга тегишли бўлган қуйидаги функцияларни
бажаради: назорат ва ҳуқуқни ҳимоя қилиш функцияси, дастлабки тергов
органларининг процессуал харакатлари устидан раҳбарлик қилиш
функцияси, жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлаш функцияси, шу билан
бирга, жиноятчиликка қарши кураш функциясидир.
А.Т. Аширбекова фикрича, янги очилган ҳолатлар туфайли иш
юритишни қайтадан бошлаш прокурор айблов тараф сифатида иштирок
этади. У кўпроқ айбловга таалуқли бўлганмаган ҳақиқий ҳолатни аниқлаш
учун мансабдор шахс сифатида иштирок этади.
Н.В. Буланова эса, суд томонидан янги очилган ҳолатлар юзасидан иш
юритишни қайтадан бошлашни кўриб чиқишда маҳкумнинг айбдорлик
масаласи текширилмайди, балки иш кўриш жараёнида ёки кўриб бўлгандан
кейин мавжуд бўлган, бироқ судга маълум бўлмаган ва суд қарорининг
қонунийлигига таъсир этган ҳақиқий ҳолатлар аниқлаштирилади.
Бу ҳолатда прокурор жиноий таъқиб функциясини амалга оширмайди,
давлат айбловчиси сифатида иштирок этмайди, мустақил функцияни
амалга оширади – жиноят ишларини кўрилишида иштироки билан суд
томонидан қонуний ва асосли қарорни чиқарилишига ўз ҳиссасини қўшади.
Б.Х. Пўлатов таъкидлашича, жиноят процессининг ушбу истисно
босқичида прокурорнинг вазифаси иш юритишни қайта тиклашга туртки
берган сабабларни аниқлашдан ва уларни бартараф этиш чораларини
кўришдан иборат. Мана шу жараёнда назоратни қонунга мувофиқ тарзда
амалга оширилиши лозим бўлган мақсади аниқ – равшан намоён бўлади.
Ушбу босқичнинг суд процессида прокурор ва суд муқаддам аниқ
бўлмаган ҳолатни аниқлайди ва баҳолайди, далилларни текширади, уларни
тасдиқлайди. Буларнинг барчаси ноқонуний қарор бўйича ишни кўришга
қайтариш орқали одил судловни, фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний
манфаатларини ҳимоя қилинишини таъминланиш мақсадида қилинади.
Бизнинг фикримизча, янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни
қайтадан бошлашда прокурор бу унга юклатилган функцияси орқали
жиноят процессуал қонунчилигида белгиланган ваколат доирасида
давлатнинг вакили сифатида “прокурор” процессуал мақом билан иштирок
этади ва суд қарорларининг қонуний, асосли ва адолатли бўлишини
таъминлашга кўмаклашади.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
234
Хулоса ўрнида таъкидлаш лозимки, янги очилган ҳолатлар туфайли
иш юритишни қайтадан бошлаш жиноят процессининг муҳим
босқичларидан бири бўлиб, прокурор суд муҳокамасида иштирок этиши
шарт ҳисобланади. Прокурор суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги
ва адолатлиги бўлишини, инсон ҳамда фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини,
жамият ва давлатнинг манфаатларини амалга руёбга чиқишини
таъминлаши лозим. Қиёсий-ҳуқуқий таҳлил асосида мушоҳада қилинган
қонунчиликдаги бўшлиқлар, назарий қарашлар мазкур босқични
такомиллаштиришга хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекс. – Т.:
Ўзбекистон, 2022.
2.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2023.
3.
Давыдов Н.В. Уголовный процесс. М., 1905. С.52-53.
4.
Довудова, Д. 2021. Анализ теоретико-правовых основ полномочий
прокурора при рассмотрении уголовных дел в судах первой инстанции.
Общество
и
инновации.
2,
4/S
(май
2021),
838–850.
DOI:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss4/S-pp838-850., 2020. 31-36
Б. Довудова Д.Д. Процессуальный статус прокурора в уголовном процессе в
судах первой инстанции и вопросы его совершенствования // Обзор
юридических наук (Review of law sciences),. – 2020. – С. 31-36
https://cyberleninka.ru/article/, Dovudova, D. "The procedural status of the
prosecutor in criminal proceedings in the courts of first instance and issues of its
improvement." Review of law sciences 4.1 (2020): 36., Д.С.Довудова
“Preliminary hearing of criminal cases: features, issues and need for
improvement”. International Journal Of Law And Criminology. (ISSN – 2771-
2214) VOLUME 02 ISSUE 08 Pages: 19-24
5.
Довудова,
Д.
2023.
Процессуальный
статус
прокурора,
участвующего в расследовании неправильного приговорения или
постановления в суде апелляционной инстанции. Общество и инновации. 4,
4 (авг. 2023), 139–152. DOI:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol4-iss4-
pp139-152.
6.
Пўлатов Б.Х., Теоретические и практические проблемы и пути
совершенствования законодательного регулирования участия прокурора
при рассмотрении уголовных дел в судах. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени доктора юридических наук. Т.: 2002 г. Ст.34
7.
Громов Н., Чечеруков С., Галкин В. Пересмотр решений по вновь
открывщимся обстоятельствам. Российская юстиция, 1999, №6, С.40-41.
8.
Давлетов А.Д. Прокурорский надзор. Учебник для студентов
юридических вузов и факультетов. Нукус., Билим,1999. С.215.
9.
Модельный Уголовно-процессуальный кодекс для государтсв-
участников СНГ от 17.02.1996// СПС «Гарант».
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
235
10.
Уголовно-процессуальный кодекс Азейбайджанской Республики
от 14.07.2000, утвержден Законом Азербайджанской Республики от 14.07.2000
№907-IГ,
URL:
https://continent-online.com/Document/?doc_id=30420280
(Қаралган вақти 10.09.2023 й)
11.
Уголовно-процессуальный кодекс Армения Республики от
01.09.1998 №3Р-248, принят Национальным Собрание Республики Армения
от 01.07.1998 IГ, URL: https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=82645
(Қаралган вақти 10.09.2023 й)
12.
Уголовно-процессуальный кодекс Республики Беларусь от 16
июля 1999 года № 295-З (с изменениями и дополнениями по состоянию на
17.07.2023 г.). О внесении изменений см. Закон РБ от 17.07.23 г. № 284-З.,
Принят Палатой представителей 24 июня 1999 года, одобрен Советом
Республики
30
июня
1999
года.
https://continent-
online.com/Document/?doc_id=30414958 (Қаралган вақти 10.09.2023 й)
13.
"Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации" от
18.12.2001 N 174-ФЗ (ред. от 31.07.2023). (Қаралган вақти 10.09.2023 й)
14.
Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан от
04.07.2014 №231-V (с изменениями и дополнениями по состоянию на
24.07.2023 г.). (Қаралган вақти 10.09.2023 й)
15.
Уголовно-процессуальный кодекс Кыргызской Республики от 28
октября 2021 года № 129 (с изменениями и дополнениями по состоянию на
26.07.2023 г.). (Қаралган вақти 10.09.2023 й)
16.
Ўзбекистон Республикасининг Қонуни “Суд қарорларининг
қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш институти
такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг
Жиноят-процессуал кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш
тўғрисида”ги 27.09.2023 йилдаги Қонун. Lex.uz
17.
Возобновление производства по уголовному делу ввиду новых
или вновь открывшихся обстоятельств: монография / К.В.Камчатов,
И.В.Чащина, Е.В.Великая; Академия Генеральной прокуратуры Российской
Федерации. –Москва: Проспект, 2017. -129 с.
18.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекс. – Т.:
Ўзбекистон, 2022.
19.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси.
https://lex.uz/docs/6445145 (Қаралган вақти 10.09.2023 й)
20.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарори,
15.01.2021 йилдаги 1-сон.
21.
Қозоғистон Республикаси Бош прокурорининг “Прокурор
назоратини ташкил этишнинг айрим масалалари” 06.09.2018 йилдаги
113-сонли буйруғи илова “Судда давлат манфаатларини ҳимоя қилишни
ташкил этиш ва жиноят ишларида кучга кирган суд ҳужжатларининг
қонунийлигини назорат қилиш тўғрисида” Йўриқноманинг 1-боб, 2- банди
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
236
22.
Россия Федерацияси Бош прокурорининг 30.06.2021 йилдаги
376-сонли “Жиноят суд ишларини юритишнинг суд босқичлари прокурор
иштироки ҳақида”ги буйруғи. 18-банди. Электрон кутубхона
23.
Тушев Александр Александрович “Прокурор в Уголовном процесси
Российской Федерации: система функций и полномочий” диссертации на
соискание ученой степени доктора юридических наук. –К., 2006 г. С.299-309.
24.
Аширбекова М.Т. Проявления публичности в производстве по
возобновлению уголовного дела ввиду новых или вновь открывшихся
обстоятельств// Рос. Судья. 2008. №5. С.19-21.
25.
Буланова Н.В. Участие прокурора в рассмотрении уголовных дел
судами: монография/ Академия Генеральной Российской Федерации. –
Москва: Проспект, 2018.- 163 с.
26.
Пўлатов Б.Х., Теоретические и практические проблемы и пути
совершенствования законодательного регулирования участия прокурора
при рассмотрении уголовных дел в судах. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени доктора юридических наук. Т.: 2002 г. Ст.34
27.
Возобновление производства по уголовному делу ввиду новых
или вновь открывшихся обстоятельств: монография / К.В.Камчатов,
И.В.Чащина, Е.В.Великая; Академия Генеральной прокуратуры Российской
Федерации. –Москва: Проспект, 2017. -129 с.
