Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika–
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика– Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Analyzing the existing English and Uzbek ideographic
dictionaries and identifying the main principles of their
structure
Maftuna BEKMURODOVA
1
, Sabokhat RAKHIMOVA
2
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2025
Received in revised form
10
April 2025
Accepted 2 April 2025
Available online
25 May 2025
This article analyzes the current state of ideographic
dictionaries in English and Uzbek. It compares their structure,
lexical components, and organization based on semantic fields.
The study also identifies the core principles underlying the
structure of such dictionaries and highlights their linguistic
characteristics.
2181-3701/© 2025 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
ideographic dictionary,
semantic analysis,
language structure,
lexical unit,
English language,
Uzbek language,
principle,
linguistic typology,
semantic field,
translation studies.
Hozirda mavjud ingliz va o‘zbek tillari ideografik
lug‘atlarini tahlil qilish va ular tuzilishining asosiy
tamoyillarini aniqlash
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
ideografik lug‘at,
semantik tahlil,
til struktura,
leksik birlik,
ingliz tili,
o‘zbek tili,
tamoyil,
lingvistik tipologiya,
semantik maydon,
tarjimashunoslik.
Mazkur maqolada ingliz va o‘zbek tillaridagi ideografik
lug‘atlarning mavjud holati tahlil qilinadi. Ularning tarkibi,
tuzilishi, semantik maydonlar asosida tashkil topgan lug‘aviy
birliklar taqqoslab o‘rganiladi. Shuningdek, ideografik lug‘atlar
tuzilishining asosiy tamoyillari aniqlanadi va ularning lingvistik
xususiyatlari yoritiladi.
1
Uzbekistan State World Languages University.
2
Uzbekistan State World Languages University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
106
Анализ существующих англоязычных и узбекоязычных
идеографических словарей и выявление основных
принципов их структуры
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
идеографический словарь,
семантический анализ,
структура языка,
лексическая единица,
английский язык,
узбекский язык,
принцип,
лингвистическая
типология,
семантическое поле,
переводоведение.
В данной статье проводится анализ современного
состояния идеографических словарей английского и
узбекского языков. Рассматриваются их структура,
лексические единицы и организация на основе
семантических полей. Также выявляются основные
принципы построения таких словарей и освещаются их
лингвистические особенности.
KIRISH
Zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda lug‘atlar tahlili, ayniqsa ideografik lug‘atlar
tuzilishi alohida ahamiyat kasb etadi. An’anaviy alifbo asosidagi lug‘atlardan farqli
ravishda, ideografik lug‘atlar so‘zlarni semantik maydonlar, mavzular yoki konseptual
toifalar asosida guruhlash orqali tildagi ma’no munosabatlarini chuqurroq ochib berishga
xizmat qiladi. Bunday lug‘atlar, ayniqsa, tarjimashunoslik, semantik tahlil va
madaniyatlararo kommunikatsiya sohalarida juda muhim ahamiyatga ega. Ingliz va
o‘zbek tillaridagi ideografik lug‘atlar hozirda turli ko‘rinishlarda mavjud bo‘lib, ular
tilshunoslikda leksik birliklarni tizimli o‘rganish, sinonimiya, antonimiya, giponimiya va
boshqa semantik bog‘lanishlarni aniqlashda keng qo‘llaniladi. Bu lug‘atlar orqali tilning
ichki semantik tuzilmasi, ma’no qatlamlari, konseptual kategoriyalarning ifodalanishi
tahlil qilinadi. Mazkur maqolada ingliz va o‘zbek tillariga oid ideografik lug‘atlarning
amaldagi namunalarini solishtirish asosida ularning tuzilish tamoyillari aniqlanadi.
Shuningdek, har ikki tilning lingvistik xususiyatlari, leksik-sintaktik birliklarning
semantik maydonlarda qanday joylashtirilgani o‘rganiladi. Bu jarayonda madaniy,
ijtimoiy, psixolingvistik omillar ham hisobga olinadi. Shunday qilib, ushbu tadqiqot
ideografik lug‘atlarning nazariy asoslarini tahlil qilish, ularning metodologik
yondashuvlarini baholash va kelgusida zamonaviy ko‘p tilli lug‘at yaratishda qo‘llanilishi
mumkin bo‘lgan uslubiy tamoyillarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Ideografik lug‘atshunoslik XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab alohida yo‘nalish
sifatida shakllangan bo‘lib, bu borada ko‘plab yirik lingvistlar izlanish olib borgan.
Xususan, ingliz tilida
Roget’s Thesaurus
(1852) ideografik lug‘atlarning ilk namunasi
sifatida tilshunoslikda chuqur tahlil qilingan. Bu lug‘at asosida so‘zlar mavzular bo‘yicha
guruhlanib, semantik bog‘lanishlar aniqlanadi. Keyinchalik,
Aitchison (2003)
va
Crystal
(2008)
kabi tilshunoslar tomonidan til strukturasi va semantik aloqalar asosida lug‘at
tuzishning nazariy asoslari ishlab chiqilgan. O‘zbek tilshunosligida esa ideografik lug‘atlar
sohasidagi izlanishlar so‘nggi yillarda faollashdi. Jumladan,
Yoqubov (2015)
tomonidan
o‘zbek tilining semantik strukturasi va sinonimlar tizimi bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlar muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
To‘xtayev (2019)
esa o‘zbek tilidagi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
107
leksik birliklarning mavzular asosidagi tasnifiga urg‘u berib, ideografik lug‘at tuzishda
uslubiy yondashuvlarni asoslab berdi. Shuningdek,
tarjimashunoslik va kross-
kulturaviy lingvistika
yo‘nalishidagi tadqiqotlar (masalan,
Nida & Taber, 2003)
ideografik lug‘atlarning madaniy ma’no qatlamlarini ochishda zarur vosita ekanligini
ta’kidlaydi. Ingliz va o‘zbek tillaridagi ideografik lug‘atlar orasida ko‘plab tuzilma,
semantik guruhlanish va konseptual asosdagi farqlar mavjudligi ularning solishtirma
tahlilini muhim qiladi.
Ushbu tadqiqotda
taqqoslov-tahliliy
va
deskriptiv lingvistik
yondashuvlar
asosiy metod sifatida tanlandi. Avvalo, ingliz tilidagi klassik ideografik lug‘atlar (masalan,
Roget’s Thesaurus
,
Longman Language Activator
) hamda o‘zbek tilidagi mavjud ideografik
lug‘atlar (jumladan,
Tematik sinonimlar lug‘ati
,
Semantik guruhlangan so‘zlar to‘plami
)
o‘rganildi.
Tadqiqot quyidagi bosqichlarda amalga oshirildi:
Material tanlash:
Har ikki tildagi ideografik lug‘atlardan asosiy mavzular va
semantik maydonlar ajratib olindi.
Struktura tahlili:
So‘zlar qanday asosda guruhlanganligi, mavzulararo
munosabatlar, sinonimlar va giponimlar tizimi o‘rganildi.
Lingvokulturologik tahlil:
Lug‘atlarda milliy-madaniy komponentlar, konseptual
tafovutlar va ularning til strukturasiga ta’siri tahlil qilindi.
Tamoyillarni aniqlash:
Har ikki til ideografik lug‘atlarida kuzatiladigan umumiy
va farqli tamoyillar aniqlanib, ularning nazariy asoslari ishlab chiqildi.
Shuningdek, tadqiqotda
korpus lingvistikasi
va
semantik xaritalash
elementlaridan ham foydalanildi, bu esa lug‘aviy birliklarning semantik aloqalarini grafik
tasvirlashga yordam berdi.
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR
Tadqiqot natijalari ingliz va o‘zbek tillaridagi ideografik lug‘atlarning tuzilmasi va
asosiy tamoyillari o‘rtasida sezilarli o‘xshashliklar va farqlar mavjudligini ko‘rsatdi.
Quyidagi asosiy xulosalar chiqarildi:
Semantik maydonlar asosida guruhlash har ikki til ideografik lug‘atlarida asosiy
tamoyil hisoblanadi. Biroq ingliz tilidagi lug‘atlarda bu tizim ancha murakkab va
mukammal bo‘lib, har bir semantik guruh ichida ko‘plab giponim va antonim
bog‘lanishlar mavjud. O‘zbek lug‘atlarida esa mavzular yirik guruhlarga ajratilgan bo‘lsa-
da, ularning ichki qatlamlari ko‘pincha umumlashtirilgan holatda berilgan.
Konseptual kategoriyalarning namoyon bo‘lishi jihatidan ingliz tilidagi ideografik
lug‘atlar ko‘proq universal mavzular (masalan:
Emotion
,
Movement
,
Knowledge
) asosida
tuzilgan bo‘lsa, o‘zbek tilidagi lug‘atlar milliy-madaniy kontekstdan kelib chiqib
mavzularni belgilaydi (masalan:
Mehnat faoliyati
,
Oila munosabatlari
,
An’anaviy
qadriyatlar
).
Lingvokulturologik tafovutlar asosida olib borilgan tahlil shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek
tilida ko‘plab semantik birliklar madaniyatga xos tushunchalarga bog‘langan, bu esa
ideografik lug‘at tuzishda milliylik omilini muhim qilmoqda. Ingliz tilida esa lug‘atlar
ko‘proq umumiy insoniy tajriba va global konseptlar asosida tuzilgan.
Struktura va navigatsiya nuqtai nazaridan ingliz tilidagi ideografik lug‘atlar
interaktiv va foydalanuvchiga qulay interfeysga ega bo‘lib, zamonaviy elektron lug‘atlar
shaklida keng qo‘llanilmoqda. O‘zbek tilida esa bu yo‘nalishda hali rivojlanish
bosqichidagi tajribalar mavjud bo‘lib, ko‘pchilik lug‘atlar matnli formatda taqdim etilgan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
108
Didaktik va tarjimaviy ahamiyat bo‘yicha tahlil shuni ko‘rsatdiki, ideografik
lug‘atlar nafaqat til o‘rgatish jarayonida, balki tarjimashunoslikda ham muhim vosita
bo‘la oladi. Ular sinonimik qatlamlar, kontekstual ma’nolarni aniqlash, madaniy
komponentlarni tushunishda keng imkoniyatlar yaratadi.
Muhokamalar jarayonida aniqlanishicha, o‘zbek tilida zamonaviy elektron
ideografik lug‘atlar yaratish ehtiyoji mavjud. Bunda ingliz tilidagi ilg‘or tajribalardan
foydalanish, semantik bog‘liqliklarni grafik va interaktiv shaklda ifodalash muhim
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, ko‘p tilli (multilingual) ideografik lug‘atlar yaratish
istiqbollari ham muhokama etildi.
XULOSA
Yuqoridagi tahlil va muhokamalar asosida shuni aytish mumkinki, ideografik
lug‘atlar tilshunoslikning zamonaviy yondashuvlari, ayniqsa semantik tahlil,
tarjimashunoslik, va madaniyatlararo kommunikatsiya sohalarida muhim manba
vazifasini bajaradi. Ingliz va o‘zbek tillarida mavjud ideografik lug‘atlar tili va
madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini ifodalash, leksik birliklarni mavzular asosida
tizimlashtirish, hamda til o‘rgatish jarayonida samarali vosita sifatida foydalanish
imkonini beradi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki:
Ingliz tilidagi ideografik lug‘atlar ko‘proq tizimlashtirilgan, chuqur konseptual
asosga ega bo‘lib, foydalanuvchilarga keng doiradagi semantik aloqalarni ko‘rsatadi. Ular
elektron shaklda keng tarqalgan bo‘lib, zamonaviy lingvistik texnologiyalarga
moslashtirilgan.
O‘zbek tilidagi ideografik lug‘atlar esa hali rivojlanish bosqichida bo‘lib, ko‘plab
lug‘aviy birliklar umumlashtirilgan holda taqdim etilgan, semantik guruhlar chuqur tahlil
qilinmagan, ayrim sohalarda esa yetarli tajriba va resurslar mavjud emas. Har ikki til
uchun ideografik lug‘atlar tuzilishining asosiy
tamoyillari – semantik guruhlash,
mavzulararo aloqalar, sinonimik qatlam, konseptual yondashuvlar – o‘xshash bo‘lsa-da,
ularni amalga oshirish metodlari va lingvokulturologik asoslari farqlidir. Shu sababli,
o‘zbek tilida interaktiv, multimodal, elektron shakldagi ideografik lug‘atlar yaratish
zamon talabi bo‘lib, bu borada ingliz tilidagi tajribalarni moslashtirish, tilimizning
semantik strukturasi asosida yangicha yondashuvlar ishlab chiqish lozim.
Kelajakda o‘zbek tilidagi ideografik lug‘atlarni yaratish bo‘yicha quyidagi
yo‘nalishlar istiqbolli hisoblanadi:
Korpus lingvistikasi asosida avtomatlashtirilgan lug‘at tizimlari yaratish;
Tarjimashunoslik ehtiyojlariga mos ko‘p tilli lug‘atlar tuzish;
Madaniy konseptlar asosida milliy leksik semantik maydonlarni kengaytirish;
Ta’limda qo‘llanilishi uchun metodik qo‘llanmalar va platformalar ishlab chiqish.
Ushbu tadqiqot nafaqat mavjud holatni tahlil qiladi, balki kelgusidagi ilmiy
izlanishlar, lug‘atshunoslik va tillararo kommunikatsiya uchun amaliy va nazariy asoslar
yaratishga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Acar, A. (2017). Ideographic dictionaries and their pedagogical implications for
vocabulary instruction. International Journal of Applied Linguistics & English Literature,
6(3), 78–85. https://doi.org/10.7575/aiac.ijalel.v.6n.3p.78
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
109
2.
Belyaeva, E. V. (2016). Semantic fields in ideographic dictionaries: Structural
and functional analysis. Russian Journal of Linguistics, 20(4), 58–70.
https://doi.org/10.22363/2312-9182-2016-20-4-58-70
3.
Karimova, G. R. (2020). O‘zbek tilidagi tematik lug‘atlarning lingvistik asoslari.
Filologiya masalalari, (1), 92–98.
4.
Khalilova, S. T. (2021). Interrelation between ideographic and explanatory
dictionaries in Uzbek lexicography. O‘zbek tili va adabiyoti, (2), 37–43.
5.
Lee, C. J. (2018). Ideographic dictionaries in digital form: Toward semantic web-
based lexicography. Lexikos, 28, 134–151. https://doi.org/10.5788/28-1-1449
6.
Mamatov, A. B. (2022). O‘zbek tilining semantik qatlamlari va ularning leksik-
tarjimai holiy lug‘atlarda ifodasi. Tillar va madaniyatlararo kommunikatsiya, (3), 113–
120.
7.
McCrae, J. P., & Cimiano, P. (2015). Towards the open ideographic lexicon:
Enriching wordnets with concept relations. Language Resources and Evaluation, 49(4),
841–872. https://doi.org/10.1007/s10579-015-9308-0
8.
Norqulova, D. A. (2023). Madaniy tushunchalarning ideografik lug‘atlardagi
ifodasi. Filologiya ilmiy tadqiqotlari jurnali, (1), 49–55.
9.
Tursunova, D. M. (2019). O‘zbek tilida ideografik lug‘at tuzishning dolzarb
muammolari. Til va adabiyot ta’limi, (3), 61–66.
10.
Zhang, L. (2020). Cross-linguistic comparison of ideographic structures in
bilingual dictionaries. International Journal of Lexicography, 33(2), 190–207.
https://doi.org/10.1093/ijl/ecz029
