Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Interpretation of concepts related to binomial expressions
in linguistics
Shokhrukh ERMATOV
1
Andijan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2025
Received in revised form
15 March 2025
Accepted 25 April 2025
Available online
15 May 2025
This article explores the concept of binomial expressions and
the related linguistic categories. It analyzes the structural and
semantic characteristics of binomial units, their role within the
language system, and their functional use in speech. Special
attention is given to their stability, combinatorial properties, and
contextual usage. The findings aim to enrich theoretical
perspectives on binomial constructions in linguistics.
2181-3663/© 2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss3-pp38-42
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
binomial expression,
structure,
semantics,
language system,
speech,
stability,
combinatorics.
Tilshunoslikda
binomial
hosilalar
bilan
bogʻliq
tushunchalar talqini
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
binomial hosila,
struktura,
semantika,
til tizimi,
nutq,
barqarorlik,
kombinatorika.
Ushbu maqolada binomial hosilalar tushunchasi va u bilan
bogʻliq lingvistik kategoriyalar koʻrib chiqiladi. Binomial
hosilalarning struktura va semantik xususiyatlari, ularning til
tizimidagi oʻrni va nutqdagi funksional vazifalari tahlil qilinadi.
Shuningdek, maqolada binomial ifodalar barqarorligi, ularning
kombinatorik xususiyatlari va kontekstda qanday ishlatilishi
masalalari yoritiladi. Tadqiqot natijalari tilshunoslikdagi
binomial birliklar haqidagi nazariy qarashlarni yanada
boyitishga xizmat qiladi.
1
Lecturer, Andijan State Institute of Foreign Languages. E-mail: shahermatov@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 3 (2025) / ISSN 2181-3701
39
Интерпретация понятий, связанных с биномиальными
образованиями в лингвистике
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
биномиальное
образование,
структура,
семантика,
языковая система,
речь,
стабильность,
комбинаторика.
В
данной
статье
рассматривается
понятие
биномиальных образований и связанные с ними
лингвистические категории. Анализируются структурные и
семантические особенности биномиальных выражений, их
роль
в
языковой
системе
и
функциональные
характеристики в речи. Особое внимание уделяется
стабильности данных выражений, их комбинаторным
свойствам и функционированию в контексте. Результаты
исследования способствуют углублению теоретических
представлений о биномиальных единицах в лингвистике.
“Binom” atamasi lotincha
bi
(“ikki”) va
nomen
(“nom”) so‘zlaridan kelib chiqqan
bo‘lib, u turli manbalarda turlicha talqin qilingan (Kopaczyk & Sauer, 2017). Lingvistik
adabiyotda binomlar odatda bir xil so‘z turkumiga mansub bo‘lgan, sintaktik jihatdan teng
maqomda turgan va "and", "or", "but" kabi bog‘lovchilar orqali birlashtirilgan ikki so‘zdan
iborat birliklar sifatida izohlanadi. Bu termin lingvistik muomalaga birinchi bo‘lib Yakov
Malkiel tomonidan 1959-yilda “Irreversible Binomials” nomli maqolasida kiritilgan.
Binomial hosilalar ekspressivlik, leksik bog‘liqlik, ba’zida esa rifmovkalilik xususiyatlariga
ega bo‘lib, ular
part and parcel
(ajralmas qism),
alarums and excursions
(hayajonlanish,
harakat),
common or garden
(odatiy),
tear or fav
(uzoqmi yoki yaqinmi),
last but not least
(so‘nggisi, lekin muhimroq emas),
slowly but surely
(sekin, lekin aniq) kabi shakllarda
namoyon bo‘ladi.
Binomlarni ilmiy o‘rganish tarixi taxminan ikki yuz yil ilgari boshlangan. Bu hodisani
ilk bor tizimli o‘rganishga harakat qilgan olim Yakob Grimm hisoblanadi. 19-asrda
yashagan va mashhur “Grimm qonuni”ni ishlab chiqqan bu nemis lingvisti 1828-yilda chop
etilgan Deutsche Rechtsalterthümer (“Qadimgi Germaniya qonunlari yodgorliklari”)
asarida qadimgi german tillarida, shu jumladan qadimgi ingliz tilida qo‘llanilgan huquqiy
binomlarni to‘plagan. E’tiborga molik jihat shundaki, Grimm bu birikmalarni "binom"
atamasi bilan atamagan bo‘lsa-da, ularning shakli va qo‘llanilish xususiyatlarini tahlil
qilgan.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Grimm va Malkiel tadqiqotlari orasida 37 yil vaqt
farqi mavjud bo‘lsa-da, atamani fanga birinchi marta kiritgan va ilmiy jihatdan aniqlab
bergan shaxs Yakov Malkiel hisoblanadi. Grimm esa faqatgina binomial hosilalarni amaliy
tahlil qilgan, lekin ularni terminologik asosda belgilamagan.
Professor M.E. Umarxodjayevning fikricha, o‘zbek tilidagi juft birliklar – bu tilning
tarixiy taraqqiyoti, xalq tafakkurining arxaik qatlamlari, mifologik dunyoqarashi va
tafakkurdagi dualistik (ikkilik) printsiplar asosida shakllangan barqaror birliklardir.
U bunday birliklarni tilning mental, kontseptual va assotsiativ tizimi bilan bog‘laydi.
Tadqiqotchining ta’kidlashicha, juft birliklar orqali til o‘zida mavjud bo‘lgan qarama-qarshi
tushunchalarni yagona semantik birlikda jamlaydi va shu orqali inson tafakkurining
dikhotomik asoslarini ifodalaydi: yer va osmon, honimlar va janoblar, kecha va kunduz
kabi binomlar faqat leksik darajada emas, balki kognitiv darajada ham yaxlitlik kasb etadi.
M.E. Umarxodjayev bunday birliklarning semantik barqarorligi va kontekstda qayta
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 3 (2025) / ISSN 2181-3701
40
faollashish xususiyati haqida so‘z yuritar ekan, ularni milliy-madaniy tafakkur mahsuli
sifatida baholaydi va ularning folklor, maqol va matallarda keng qo‘llanishini tilning
aforistik xususiyatlari bilan bog‘laydi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, binomial hosilalar
til tizimidagi oddiy birikmalardan farq qilib, kontekstual, stilistik va pragmatik jihatdan
alohida o‘ringa ega bo‘lgan kreativ birliklar sirasiga kiradi.
Zamonaviy ingliz tilida binom birliklarining qo‘llanishi sezilarli darajada kengaygan.
Binomlar nafaqat kundalik so‘zlashuvda, balki ommaviy madaniyat va tijorat sohalarida
ham faol tarzda qo‘llanilmoqda. Ya.Malkiel o‘z tadqiqotida binom hosilalarning kitob
sarlavhalari, badiiy va musiqiy asarlar nomlari, mashhur jurnallar, kompaniyalar,
restoranlar va kafelar nomlarida keng tarqalganini ko‘rsatib o‘tadi. U reklama sohasida
binomlar “vosita” sifatida samarali ishlatilishini va biznes sohalari bu tendensiyadan ongli
ravishda foydalanayotganini ta’kidlaydi. Masalan, Sight and Sound, Beauty and the Beast,
Pride and Prejudice kabi nomlar bu jarayonning yaqqol misollaridir.
Binomlarning faolligi nafaqat tilshunoslik, balki psixologik omillar bilan ham
izohlanadi. Bu holatni "ketma-ket fikrlash tendensiyasi" bilan tushuntirish mumkin. Bunda
so‘zlovchi o‘z fikrini binom shaklidagi juft birliklar orqali ifodalab, murakkab sintaktik
tuzilmalardan qochadi va fikrni soddalashtiradi.
Bundan tashqari, binomdagi ikki komponent (A va B) ba’zida bir obyekt yoki
tushunchaning ikki tomonini ifodalaydi. Bu holatda so‘zlovchi aynan binomni tanlaydi,
chunki u obyektni ikki xil nuqtai nazardan ko‘rsatishga, ya’ni ikki ramz orqali bir fikrni
yetkazishga intiladi. Damovága ko‘ra, ayrim obyektlar tabiatan ikkilik xususiyatga ega
bo‘lib, ular strukturaviy jihatdan ikki komponent yoki qutbga ajraladi. Shu bois bu kabi
obyektlar til vositasida ham ikki ramz orqali ifodalanishga moyil bo‘ladi.
Yakov Malkiel tomonidan taqdim etilgan ta’rifga ko‘ra, binomlar – bu bir xil so‘z
turkumiga mansub bo‘lgan, qat’iy yoki qat’iy bo‘lmagan, sintaktik chegaralar doirasida
bog‘langan leksik juftliklardir. Bu juftliklar odatda and, or, but kabi bog‘lovchilar
yordamida biriktiriladi. Malkiel “sintaktik ierarxiyada teng daraja” deganda, faqat ikki so‘z
orasidagi munosabatni emas, balki ikkita mustaqil sintaktik birlik yoki gap qismlari
o‘rtasidagi tenglikni ham nazarda tutadi. Shu sababli, masalan, “we went there and then
we did...” tarzidagi tuzilma there and then binomiga misol bo‘lolmaydi, chunki bu yerda
gaplar bog‘langan.
Ushbu dissertatsiyada Malkielning keng qamrovli yondashuvi asos qilib olinadi va
o’zbek tiliga qiyoslangan holda tahlil qilinadi. Tadqiqot doirasida asosiy so‘z turkumlariga
(ot, fe’l, sifat) mansub binomlar tahlil qilinadi va and, or, but kabi bog‘lovchilar orqali
bog‘langan barcha binom birliklar ko‘rib chiqiladi. Masalan: law and order, more or less,
slow but steady.
Malkiel o‘z tadqiqotlarida avvalgi yondashuvlarni tanqid qilib, ularni binomial
hosilalarni to‘liq qamrab olmaganini ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, ko‘plab tadqiqotlar
binomlarni turli nomlar ostida, masalan, “idiomatik juftliklar” deb atab, faqat ayrim
qat’iy(irreversiv) binom turlarini o‘rganish bilan chegaralangan. Jumladan, nemis
tilshunosligidagi Zwillingsformel (ya’ni, “egizak formulalar”) atamasi faqat qat’iy
binomlarni o‘z ichiga oladi – ya’ni bitta butun ma’noga ega bo‘lgan va ko‘pincha bir so‘z
bilan almashtirilishi mumkin bo‘lgan juftliklar. Bu yondashuvni Meyer (1889) va Salomon
(1919) singari tadqiqotchilar ham qo‘llab-quvvatlagan.
Zwillingsformel yoki Paarformel atamasi, odatda, quyidagi xususiyatlarga ega
binomlarga nisbatan qo‘llanadi:
Semantik jihatdan noaniqlik;
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 3 (2025) / ISSN 2181-3701
41
Formulaviylik (ya’ni, boshqa idiomatik birliklar singari struktura jihatidan
barqarorlik);
Irreversivlik (ya’ni, komponentlar o‘rnini almashtirish mumkin emas).
Bu yondashuv Malkielning qat’iy va qat’iy bo‘lmagan binomlarni qamrab oluvchi
kengroq konsepsiyasidan sezilarli darajada farqlanadi.
Gustafsson (1975) binomlarni “bir xil so‘z turkumiga mansub, sintaktik jihatdan
teng va semantik bog‘langan ikki so‘z ketma-ketligi” deb ta’riflaydi. U, ayniqsa, gapning
rematik (yangilik beruvchi) qismini tashkil etuvchi ot binomlarining funktsional roliga
e’tibor qaratadi.
Mollin esa Malkielga yaqin yondashuvni taklif qilgan bo‘lsa-da, “so‘z” atamasi o‘rniga
“leksema” tushunchasini qo‘llaydi. Bu unga bir nechta so‘zdan iborat birliklarni ham binom
deb qarash imkonini beradi. Masalan: policy and decision making.
Malkielning (1959) ta’rifiga ko‘ra, binomlar – bu bir xil so‘z turkumiga mansub
leksik elementlardan tashkil topgan (qat’iy yoki qat’iy bo‘lmagan) bog‘langan so‘z
juftliklaridir. Bu birliklar sintaktik chegaralar doirasida qoladi va odatda teng sintaktik
maqomga ega bo‘ladi. Malkiel "sintaktik ierarxiyada teng daraja" tushunchasi orqali
binomlarning nafaqat leksik elementlarni, balki ayrim holatlarda sintaktik jihatdan
mustaqil gap qismlarini bog‘lashini anglatadi. Masalan, “we went there and then we did…”
kabi gapda “there and then” iborasi binom emas, balki ketma-ket voqeani ifodalovchi
sintaktik birlikdir.
Malkiel ta’kidlaganidek, oldingi tadqiqotlar binomlarni turli nomlar ostida
(masalan, idiomatik juftliklar sifatida) va ularning faqat ayrim shakllarini o‘rganib, bu
hodisani to‘liq qamrab olmagan (Malkiel 1959: 113–114). Masalan, nemis tilshunosligidagi
Zwillingsformel (“egizak formula”) tushunchasi faqat qat’iy binomlarni – ya’ni bir butun
ma’noga ega bo‘lgan va bitta so‘z bilan almashtirilishi mumkin bo‘lgan juftliklarni nazarda
tutadi. Meyer (1889) va Salomon (1919) kabi tadqiqotchilar binomlarni aynan bunday
qat’iy juftliklar bilan chegaralagan. Nemis va ingliz tilshunosligida qo‘llaniladigan
Zwillingsformel yoki Paarformel atamalari odatda quyidagi xususiyatlarga ega binomlarni
anglatadi: (1) semantik jihatdan noaniqlik, (2) formulaviylik, (3) qaytarilmaslik (Müller
2007: 20). Bu yondashuv Malkielning kengroq va inklyuziv pozitsiyasidan farqlanadi.
Gustafsson (1975) esa binomlarni “bir xil so‘z turkumiga mansub, sintaktik jihatdan
teng va semantik bog‘langan ikkita so‘z ketma-ketligi” sifatida ta’riflaydi (74–75). Uning
fikricha, binomlar ko‘pincha gapning rematik (yangilik keltiruvchi) qismida joylashadi va
otlardan tashkil topadi. Mollin (2014) bu yondashuvni yanada kengaytirib, binomlarni “bir
xil so‘z turkumidagi ikkita leksemaning bog‘lanishi” deb ataydi va ba’zan ular bir nechta
so‘zdan iborat bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi (masalan, policy and decision making). Shu
sababli, u “so‘z” o‘rniga “leksema” atamasidan foydalanadi.
Agar Héraucourtning kengaytirilgan ta’rifi qabul qilinsa, ko‘plab binomlar ham
hendiadis deb baholanishi mumkin. Biroq, binom atamasi strukturaviy jihatdan kengroq
bo‘lib, semantik jihatdan nisbatan tor hendiadisdan ustun turadi.
Binomial birliklar bilan bogʻliq tushunchalar zamonaviy tilshunoslikda turli
yondashuvlar – strukturaviy, funksional, semantik va psixolinguistik nuqtai nazardan
izohlanmoqda. Ularning tartibi, komponentlar o‘rtasidagi semantik munosabat, fonetik
uyg‘unlik va foydalanish chastotasi kabi jihatlar binomial hosilalarning stabil va ifodali
tuzilma sifatida shakllanishiga xizmat qiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 3 (2025) / ISSN 2181-3701
42
Shuningdek, maqolada binomial hosilalarning tasnifi, ularning reversiv va irreversiv
xususiyatlari, nutqdagi funksional vazifalari hamda kognitiv asoslari haqida mavjud ilmiy
qarashlar tahlil qilindi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, binomial birliklar tahliliga
multidisziplinar yondashuv qo‘llash – ya’ni tilshunoslikni psixologiya, madaniyatshunoslik
va kommunikativ nazariya bilan bog‘lash – ularni chuqurroq tushunish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, binomial hosilalar bilan bogʻliq tushunchalarning ilmiy talqini
ularning lingvistik tizimdagi o‘rnini aniqlash, klassifikatsion mezonlarini ishlab chiqish va
ularni boshqa frazeologik birliklardan farqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
maqola mazkur sohadagi izlanishlarga hissa qo‘shadi, shuningdek, keyingi ilmiy
tadqiqotlar uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Dámová, K. Binomials in English: Fixed and Variable Structures in Language and
Literature / K. Dámová. – Praha: Charles University, 2017. – P. 33.
2.
Gustafsson, M. A semantic and syntactic study of binomials in present-day English
/ M. Gustafsson. – Turku: Turun Yliopisto, 1975. – P. 11.
3.
Gustafsson, M. Binomial Expressions in Present-Day English: A Syntactic and
Semantic Study / Marianne Gustafsson. – Åbo: Åbo Akademi, 1975. – S. 74–75.
4.
Malkiel, Y. Studies in irreversible binomials / Yakov Malkiel // Lingua. – 1959. –
Vol. 8. – P. 113–114, 155–156,160
5.
Mollin, S. (2014). Corpora and Language Education. Basingstoke: Palgrave
Macmillan. – P. 10.
6.
Mollin, S. English Binomials: A Corpus-Based Study of Lexical Ordering
Tendencies / Sandra Mollin. – Amsterdam; Philadelphia: John Benjamins Publishing
Company, 2014. – P. 8,45
7.
Müller, R. Zwillingsformeln im Deutschen: Syntagmatische Binomialformeln im
Sprachsystem und Sprachgebrauch / Roland Müller. – Tübingen: Narr Francke Attempto,
2007. – S. 20.
