№ 3 (2025) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Maqolada olmoshlar va gender tushunchasining o‘zaro aloqasi tahlil qilinadi. Unda genderning ikkilik asosda (erkak/ayol) tushunilishi, turli tillarda neopronoun (yangicha olmosh) shakllanishi, buning ijtimoiy me’yorlar, stereotiplarga ta’siri, tilning, ayniqsa olmoshlarning, genderni ifodalash va mustahkamlashda muhim vosita sifatida xizmat qilishi haqida bahs yuritiladi. Maqolada turli tizimli tillarda olmoshlarning qo‘llanishi misollar orqali ko‘rib chiqiladi.

Taqiqlangan meva tushunchasi madaniyatlar va fanlar chegaralaridan oshib ketadigan kuchli va abadiy universal metafora sifatida xizmat qiladi. Ushbu maqola taqiqlangan mevaning ramziy ahamiyatini o‘rganib, uning Bibliyadagi manbalarini, psixologik talqinlarini hamda san’at va adabiyotdagi ifodasini tahlil qiladi. Asosiy ilmiy nuqtai nazarlarni tahlil qilish orqali, tadqiqot taqiqlangan meva metaforasining vasvasaga tushish, qoidabuzarlik, bilim va o‘zgarish kabi mavzularni qanday jamlaganini ko‘rsatadi.

Diniy leksikologiya diniy kontekstlarda qo‘llaniladigan so‘zlar va lug‘at (leksika)ni o‘rganuvchi fandir. U turli din an’analarida diniy tilning shakllanishi, qo‘llanilishi va vaqt o‘tishi bilan rivojlanishini tahlil qilish uchun tilshunoslik, ilohiyotshunoslik va madaniyatshunoslik unsurlarini o‘zida mujassam etadi.

Garchi diniy leksika tushunchasi ko‘pincha cherkov leksikasi, Injil yoki islom leksikasi, slavyanizm, cherkov slavyanizmi kabi turli xil o‘xshash tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, ularning har biri o‘ziga xos ta’rifga ega bo‘lib, diniy leksikaning alohida tarmog‘i hisoblanadi. Ushbu maqola universal va individual diniy leksemalarning semantik va pragmatik xususiyatlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan.

Ushbu maqolada binomial hosilalar tushunchasi va u bilan bogʻliq lingvistik kategoriyalar koʻrib chiqiladi. Binomial hosilalarning struktura va semantik xususiyatlari, ularning til tizimidagi oʻrni va nutqdagi funksional vazifalari tahlil qilinadi. Shuningdek, maqolada binomial ifodalar barqarorligi, ularning kombinatorik xususiyatlari va kontekstda qanday ishlatilishi masalalari yoritiladi. Tadqiqot natijalari tilshunoslikdagi binomial birliklar haqidagi nazariy qarashlarni yanada boyitishga xizmat qiladi.

Ushbu maqolada Diskurs tushunchasi diskurs tahlili, rivojlanish bosqichlari va Sotsiolingvistik amaliyot sifatida diskurs turli xil harakatlar yoki amaliyotlarni amalga oshirish xususiyatlari tahlil qilingan. Shuningdek, Diskurs so‘zlashuv aktida rivojlanadigan holat bo‘lganligi sababli, tildan nutqqa o‘tish faqat talaffuz akti orqali sodir bo‘ladi. Bu yerda diskurs yoki talaffuz akti so‘zlashuvchi mavzuni va uning o‘zgaruvchilarini hisobga olishi lozimligi aks ettirilgan.

Ushbu maqolada ingliz va oʻzbek tillarida ayrim yongʻin-texnik terminlarning lugʻaviy tadqiqi, terminlarni tarjima qilishning nazariy muammolari, ingliz va oʻzbek tillarida maxsus yongʻin-texnik terminlarining ishlatish metodikasi kabi masalalar yoritilgan. Shuningdek, maxsus yongʻin-texnik leksikasini tarjima qilishning asosiy qiyinchiliklari koʻrsatilgan, ekvivalentlik darajalariga muvofiq, yongʻin-texnik terminlarni tarjima qilish variativligi masalasi, shuningdek, asl va tarjima matnlarining maksimal darajada mosligiga erishish uchun ishlatiladigan tarjima usullari koʻrib chiqilgan.

Ushbu maqolada lakunalar tadqiqiga oid kulturologik va tarjimashunoslik nuqtayi nazaridan yondashuvlarni taqqoslash hamda olingan xulosalarni umumlashtirish maqsadi qo‘yilgan. O‘tkazilgan tahlil asosida “lakuna” tushunchasining tarjima nazariyasi ilmiy apparatidagi maqomini belgilashga harakat qilingan va shu maqsadda qator tarjimashunoslarning ushbu tushunchaga doir qarashlari ko‘rib chiqilgan.

Ushbu maqola ingliz tilining qadimgi, o‘rta va zamonaviy davrlaridagi modal fe’llarning shakllari va funksiyalarini diaxronik nuqtai nazardan tahlil qiladi. Tadqiqot davomida qadimgi ingliz tilidan boshlab zamonaviy ingliz tiligacha bo‘lgan modal fe’llarning morfologik va semantik o‘zgarishlari o‘rganildi. Tadqiqot natijalari ingliz tili tarixini chuqurroq tushunishga va til o‘qitishda qo‘llanilishga yordam beradi.

Mazkur maqolada raqamli identifikatsiya tushunchasi va onlayn muloqotdagi til orqali qanday ifodalanishi tahlil qilinadi. Internet foydalanuvchilarining o‘zini ifodalash usullari, ijtimoiy tarmoqlarda tilning o‘zgarishi, emoji va qisqartmalarning nutq madaniyatiga ta’siri kabi jihatlar ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, virtual muhitda identitetning ijtimoiy va madaniy jihatlari yoritiladi. Raqamli kommunikatsiya vositalari yordamida shaxsiy va guruhiy identitetlar qanday shakllanishi, onlayn til me’yorlarining qanday rivojlanishi haqida fikr yuritiladi.

Mazkur maqolada zamonaviy o‘zbek adabiyotining yetuk vakillaridan biri bo‘lgan Nazar Eshonqul ijodi, uning badiiy uslubi, milliy adabiyotdagi o‘rni hamda asarlarida aks etgan falsafiy va modernistik motivlar tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida yozuvchining asarlarida milliy o‘zlik, tarixiy xotira va badiiy makon tasvirining o‘ziga xos jihatlari yoritiladi. Eshonqul ijodida postmodernistik yondashuv, mistika, tasavvufiy motivlar hamda haqiqat va illyuziya chegaralarining yo‘qolishi kabi tamoyillar alohida o‘rganiladi.

Til turizmi bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar, jumladan Ispaniya turizmning sermahsul yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Turizmda bu sohani rivojlantirish har tomonlama puxta o‘ylangan dasturga egalik qilish bilan baholanadi. O‘zbekiston turizmida bu kabi yo‘nalishlar o‘zining mustahkam o‘rniga ega emas. Albatta, bu o‘zbek tilining dunyo tillari o‘rtasidagi mavqeyi bilan, bevosita bog‘liqdir. Til turizmining iqtisodiy potensiali esa ba’zi mamlakatlar tomonidan tashkil etilgan yozgi kurslar sonida namoyon bo‘ladi. Ushbu maqolaning maqsadi – Ispaniya til turizmi yo‘nalishidagi yutuqlarini o‘rgangan holda uni O‘zbekiston sharoitiga moslash va uni rivojlantirish.

Siyosiy diskurs jamoatchilik fikrini shakllantirish, qarorlar qabul qilish jarayoniga ta’sir ko‘rsatish va ijtimoiy xatti-harakatlarni boshqarishda asosiy kommunikativ vosita sifatida xizmat qiladi. Ushbu maqolada siyosiy nutqda ishlatiladigan til vositalari, jumladan ritorik savollar, metaforalar, intertekstual murojaatlar, uslubiy vositalar va kommunikativ strategiyalarning auditoriyani ishontirish, undash hamda ular bilan kuchli aloqa o‘rnatishdagi roli tahlil qilinadi. Tahlilda O‘zbekiston prezidentlari Islom Karimov va Shavkat Mirziyoyev, shuningdek, xalqaro yetakchilar Angela Merkel va Devid Kemeronning nutqlaridan misollar keltirilib, siyosiy tilning kognitiv va pragmatik o‘lchovlari yoritilgan. Til vositalarining strategik qo‘llanilishi orqali nutq egasining lingvistik shaxsi, kommunikativ maqsadlari hamda auditoriya qarashlariga ta’sir ko‘rsatish qobiliyati namoyon bo‘lishiga alohida e’tibor qaratilgan.

ХХ асрда миллий ўзликни шакллантириш орқали миллий истиқлол учун кураш жараёнларида ўзбек аёллар шеърияти муҳим рол ўйнади. Бу даврда шеърият юксак ижтимоий аҳамият касб этиб, мустақиллик учун бошланган курашнинг энг таъсирчан қуролига айланди. Мазкур мақолада ўзбек шоираларининг ижодидаги миллий ўзлик руҳи ва истиқлол тафаккури тадқиқ қилинади.

L.Erdrik ijodida teran mulohaza yurituvchi yozuvchilardan sanalaib, romanlarida faqat shaxslarni tasvirlash bilan cheklanmaydi; u personajlar o‘rtasidagi munosabatlar, ularning tabiat, jamiyat va jamoa bilan bo‘lgan aloqalarini ham sinchiklab tahlil qiladi va tasvirlaydi. Quyidagi maqolada “The Plague of Doves” (“Kabutarlar vabosi”) romani yozilishi tarixi, muallif avtobiografiyasining asar yaralishida ta’siri, ijod namunasini vujudga keltirgan omillar muhokama qilinadi.

COVID utilizzati pandemiyasi nafaqat jamoat salomatligi va global iqtisodiyotga chuqur ta’sir ko‘rsatdi, balki odamlarning muloqot tarziga ham sezilarli ta’sir qildi. Ushbu davrda kuzatilgan muhim lingvistik hodisalardan biri neologizmlarning keskin ko‘payishi bo‘ldi — bu yangi ijtimoiy haqiqatlarni aks ettiruvchi yangi so‘zlar va iboralar. Ushbu tadqiqot 2020 yildan 2023 yilgacha bo‘lgan davrni qamrab oluvchi diaxronik korpus yordamida Amerika gazetalarida COVID-19 bilan bog‘liq neologizmlarning lingvokulturologik xususiyatlarini o‘rganadi. Tadqiqot pandemiya bilan bog‘liq so‘zlarning yaratilishida ustunlik qilgan so‘z yasash jarayonlarini, masalan, qo‘shish, qo‘shimcha qo‘shish va birikma so‘zlar hosil qilishni aniqlashga qaratilgan. Bundan tashqari, ushbu lingvistik yangiliklar Amerika qiymatlari, ya’ni individuallik, texnologik moslashuv, hazil va qiyinchiliklar oldida chidamlilik kabi o‘ziga xos madaniy munosabatlarni qanday qamrab olganligini ko‘rsatadi. Tanlangan neologizmlarning vaqt o‘tishi bilan evolyutsiyasi va ishlatilish chastotasini kuzatish orqali ushbu tadqiqot ayrim atamalar keng tarqalganligini, boshqalari esa ijtimoiy ustuvorliklar o‘zgargan sari tezda yo‘qolib ketganligini ko‘rsatadi. Tadqiqot natijalari inqirozlar tilning o‘zgarishini qanday tezlashtirishi va lingvistik ijodkorlik bilan madaniy kontekst o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni qanday namoyon qilishini kengroq tushunishga hissa qo‘shadi. Ushbu tadqiqot, shuningdek, bunday neologizmlarni o‘rganish jamiyatning misli ko‘rilmagan global inqiroz davridagi hissiy, ijtimoiy va ideologik javoblarini tushunish uchun qimmatli ma’lumotlar berishini ko‘rsatadi. Kelajakdagi tadqiqotlar madaniyatlararo taqqoslashlar yoki ushbu neologizmlarning Amerika ingliz tiliga integratsiyasi va uzoq umr ko‘rishiga e’tibor qaratishi mumkin.

Ushbu maqolada amerikalik yozuvchi Saul Bellou ijodining madaniy, tarixiy va falsafiy konteksti uning “Gerzog” romanidan misol tariqasida tahlil qilinadi. Tadqiqot 20-asr oʻrtalaridagi intellektual muhit, shuningdek, urushdan keyingi Amerikadagi ijtimoiy-axloqiy muhitning asar badiiy olamining shakllanishiga taʼsirini aniqlashga qaratilgan. Asar qahramoni professor Moze Gertsogning ichki dunyosida aks etgan ekzistensializm, individualizm, gumanistik qadriyatlar inqirozi haqidagi falsafiy g‘oyalarga alohida e’tibor qaratilgan. Maqolada, shuningdek, avtobiografik elementlar, yahudiy o‘ziga xosligi va Yevropa falsafiy an’analarining ta’siri ko‘rib chiqiladi, bu esa romanning jahon adabiyoti kontekstidagi ahamiyatini chuqurroq anglash imkonini beradi. Tadqiqotda realizmni chuqur falsafiy aks ettirish bilan uyg‘unlashtirgan Bellov uslubining o‘ziga xosligi, shuningdek, uning 20-asr intellektual romani rivojiga qo‘shgan hissasi alohida ta’kidlanadi

Mazkur maqola Nomiq Kamolning “Intiboh” (“Uyg‘onish”) va Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanlarida qahramon portretining badiiy yaratilishiga oid tahlilni o‘z ichiga oladi. Portret, adabiyotda qahramonning tashqi ko‘rinishi, ichki holati, shuningdek, uning hayotiy tajribalarini ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Romandagi qahramonlar orqali yozuvchilar o‘z zamonlarining ijtimoiy, madaniy va axloqiy muammolarini yoritgan va o‘quvchiga ta’limiy hikmatlar berishga intilgan.

Nomiq Kamolning “Intiboh” hamda Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”  romanidagi obrazlar portreti orqali, nafaqat ularning tashqi ko‘rinishlari, balki ichki muammolari va shaxsiyatiga xos xususiyatlarini ham ochib beriladi. Qahramonlar orqali yozuvchilar o‘z zamonining ijtimoiy va madaniy muhitiga nazar tashlashga intiladi. Badiiy portretlar ularning tashqi ko‘rinishi bilan birga hissiy holatini, axloqiy tanlovlarini ham yoritadi. Portretlar, nafaqat qahramonlarni, balki jamiyatni va undagi tafovutlarini ham aks ettiradi.

Мазкур мақолада квант термодинамик ҳарорат лабораторияси соҳасида қўлланиладиган илмий атамаларни ўрганиш ва уларнинг давлат тилидаги изоҳли луғатини яратиш зарурати таҳлил қилинди. Атама ва терминлар фанлараро муносабатларда тушунмовчиликларни бартараф этиш, таълим ва илмий-тадқиқот фаолиятини самарали ташкил этишда муҳим аҳамиятга эга экани кўрсатилди. Изоҳли луғат миллий илмий-теxник лексикани бойитиш, фанларнинг халқаро стандартларга мувофиқлиги ва давлат тилидаги аниқ ифодалашни таъминлашда асосий восита сифатида тақдим этилди.

Ushbu maqolada perlokutiv aktning sodir etilishida fonetik va prosodik vositalarning o’rni, fonetik va prosodik vositalarning fonosemantik, alliterativ va ritmik xususiyatlari kabi omillar kabi masalalar yoritilgan.

 Ushbu maqola ingliz va oʻzbek tillarida “soʻz tartibi” tushunchasini oʻrganib, uning gap tuzilishi va maʼnosidagi muhim rolini koʻrsatib beradi. U asosiy lug‘atlardagi ta’riflarni o’rganishdan boshlanadi va so‘zlarni joylashtirishdagi o‘zgarishlar, masalan, “faqat” so‘zi bilan qanday qilib keskin farqli talqinlarga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatadi. So‘ngra maqolada gap qurilishi, jumladan, tasdiqlovchi, inkor, so‘roq shakllari hamda to‘ldiruvchi, qo‘shimcha, bilvosita predmet, ko‘p sifat va qo‘shimchalardan foydalanishni tartibga soluvchi asosiy grammatik qoidalar bayon etilgan. O‘zbek tilidagi “turg‘un sifatlar” va “bo‘lim”larga alohida e’tibor berib, ularning morfologik xususiyatlari, sintaktik vazifalari, nazariy ahamiyati tahlil qilinadi. Qiyosiy va tavsifiy tahlil orqali maqola yozma va og‘zaki muloqotda aniqlik, izchillik va ifodali chuqurlikni ta’minlash uchun so‘z tartibini tushunish zarurligini ta’kidlaydi.

Maqolada kod almashtirish tendensiyasini bartaraf etish strategiyasi va tizimi nazariy va amaliy jihatdan o‘rganiladi. Shuningdek, til va ong o‘rtasidagi aloqa hamda tilning dunyo lisoniy manzarasidagi ahamiyati tahlil qilinadi.

Ushbu maqola konseptualizatsiya va kategorizatsiya jarayonlarining inson tafakkurida toifalarning shakllanishidagi o‘rnini yoritishga bag‘ishlangan. Konseptualizatsiya — bu obyekt va hodisalarni umumiy belgilar asosida idrok qilish, ularni anglab, tushunchaviy shaklga keltirish jarayonidir. Kategorizatsiya esa bu tushunchalarni muayyan toifalarga ajratish, ularni guruhlarga birlashtirish orqali tafakkurda tartib yaratadi. Mazkur jarayonlar inson ongida borliqni tizimlashtirish, uni tushunish va muloqot jarayonida ifodalash imkonini beradi. Maqolada konseptualizatsiya va kategorizatsiyaning til, tafakkur, madaniyat va bilish jarayonlari bilan uzviy bog‘liqligi ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, toifalarning shakllanishi nafaqat individual tafakkurga, balki jamiyatda mavjud bo‘lgan til va madaniy me’yorlarga ham bog‘liq ekanligi asoslab beriladi. Bu esa toifalarning dinamik va kontekstga bog‘liq xarakterini ochib beradi.

So‘nggi yillarda dunyo tilshunosligida nafaqat yozma nutq, balki og‘zaki nutqni tadqiq qilishga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Ushbu tadqiqotlarning aksariyati jonli muloqotda qo‘llanuvchi leksik qatlam argo, jargon va sleng nutq birliklarini o‘z ichiga qamrab oladi. Ta’kidlash lozimki, bugungi kungacha bajarilgan ko‘plab sosiolingvistik yo‘nalishdagi tadqiqot materiallariga so‘zlashuv tiliga xos bo‘lgan aynan shu birliklar asos bo‘lib xizmat qiladi. Chunki, ularning oddiy xalq tiliga yaqinligi tilning jamiyatdagi ijtimoiy bahosini aniqlashda muhim omil hisoblanishi mutaxassislarning e’tiborini jalb etib kelmoqda. Shu boisdan ushbu maqolada sleng hamda unga yondosh bo‘lgan argo va jargon terminlari haqida so‘z boradi.    

  Ushbu maqolada ingliz tilining xalqaro til sifatidagi roli, uning qisqacha tarixi hamda uning maqomini yanada mustahkamlash zarurati tahlil etiladi. Bugungi kunda ingliz tili global muloqot, iqtisodiyot, ta’lim va madaniyat sohalarida asosiy aloqa vositasi sifatida keng qo‘llanilmoqda. Maqolada ingliz tilining lingua franca sifatidagi ijobiy va salbiy jihatlari ko‘rib chiqilib, xorijiy tajribalarga asoslangan samarali yechimlar taklif etiladi. Shuningdek, unda ingliz tilining rivojlanishi, jahon madaniy almashinuvdagi o‘rni va ta’lim tizimlarida ingliz tilini o‘qitishni yaxshilash bo‘yicha zarur yondashuvlar muhokama qilinadi.

Reklama matnlari nafaqat mahsulot yoki xizmatni targ‘ib qiluvchi oddiy axborot vositasi, balki chuqur ijtimoiy-madaniy hodisadir. Lingvistik nuqtayi nazardan qaralganda, reklama matni tilning barcha darajalarini — leksik, sintaktik, pragmatik va stilistik xususiyatlarini o‘zida mujassam etadi va shu bilan birga, u jamiyatdagi madaniyat, qadriyatlar, ijtimoiy normalar va stereotiplarning ifodachisiga aylanadi.

Zamonaviy sotsiolingvistikada til va madaniyatning oʻzaro taʼsiri va bogʻliqligi masalasiga alohida oʻrin berilgan. Bu bog‘lanishlar ikki tomonlama xarakterga ega bo‘lib, turli madaniyatlar o‘rtasidagi aloqa jarayonlari leksik o‘zlashuvlarda ham o‘z aksini topadi. Shubhasiz, zamonaviy sharoitda tilni o‘zlashtirish jarayonlari va ularning nutqning stilistik va janr turlarida rivojlanishi umumiy, madaniy, mafkuraviy, ijtimoiy kontekstga ega.

Reklamani ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida tahlilga tortishda, sotsiolingvistik nuqtayi nazardan o‘rganish zaruratining asosi sifatida – uning ijtimoiy shakllanishi, lingvistik omillar, shuningdek, jamiyatning madaniy an’analari bilan belgilanadi. Mazkur maqolada.