Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Analysis of gender categories of nouns borrowed from
German in the Russian language
Fotima ERGASHEVA
Termez State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2024
Received in revised form
10 April 2024
Accepted 25 April 2024
Available online
25 July 2024
This article analyzes nouns borrowed from German in
Russian, with special attention to their grammatical gender in
both languages. The study focuses on determining the type of
these borrowings in the German language and their
correspondence or changes when integrated into the Russian
grammatical system. In cases where a borrowed noun does not
have a clearly defined gender in the German language, special
attention is paid to the analysis of what gender it belongs to in
the Russian language.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3-pp173-176
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
noun,
appropriation,
gender category,
German,
Russian.
Nemis tilidan rus tiliga o‘zlashgan so‘zlarning rod
kategoriyasi bo‘yicha tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
ot so‘z turkumi,
assimilyatsiya,
rod kategoriyasi,
nemis tili,
rus tili.
Ushbu maqolada biz nemis tilidan rus tiliga o‘zlashgan
otlarning nemis tilidan rus tiliga o‘tganda qaysi rodga
tegishliligini, ot so‘z turkumi nemis tilida boshqa rodda, rus
tilida boshqa rodda kategoriyalanishini o‘rganamiz.
Анализ категории рода заимствованных из немецкого
языка существительных в русском языке
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
имя существительное,
ассимиляция,
категория рода,
В данной статье анализируются заимствованные из
немецкого языка существительные в русском языке, с
особым вниманием к их грамматическому роду в обоих
1
Doctoral student, Termez State University. E-mail: fotima@.tersu.uz
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
174
немецкий язык,
русский язык.
языках. Исследование фокусируется на определении
рода этих заимствований в немецком языке и их
соответствии или изменениях при интеграции в русскую
грамматическую систему. В случаях, когда заимствованное
существительное не имеет чётко выраженного рода
в немецком языке, особое внимание уделяется анализу,
к какому роду оно принадлежит в русском языке.
Olga Weiss o‘zining “Integration eines Lehnwortes in die aufnehmende Sprache”
(Weiß 2004: 52)
nomli asarida
ta’kidlaganidek, biror bir so‘zni boshqa tildan yana
ma’lum bir tilga ko‘chirib olish uchun quyidagi jihatlariga e’tibor qaratishimiz kerak va
shu kriteriyalar bo‘yicha ko‘rib chiqish va baholash uchun uchta daraja mavjud:
morfologik va semantik darajada bu fonetik. Muallif chora-tadbirlar u fonetik-fonologik
moslashuvga ahamiyat berar ekan, quyidagilarni ta
’
kidlaydi: "fonetik-fonologik
moslashuvda o
‘
zlashtirilgan so
‘
z materialining fonetik shakli qabul qiluvchi tilda ko
‘
plab
o
‘
zgarishlarga uchraydi.
Aksariyat hollarda qabul qilingan so‘z maqsadli tilning fonologik
tizimiga moslashadi."(O‘sha erda.) Bu ahamiyatga qaramay, u bo‘lajak tahlil bu
nuqtada
ta’kidlash lozim juda batafsil muhokamadan farqli o‘laroq, Veykateksatsiyalar fonetik
yoki fonologik-
fonetik jihat bilan shug‘ullanmaydi, chunki hozirgi ish nafaqat miqdoriy
tahlilga bag‘ishlangan, qo‘shimcha ravishda Vasmerning asosiy mezoni, etimologiya
–
faqat so‘z tadqiqotlari va semantik tadqiqotlari hamdir.
Nemis tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan so‘zlarning
bir qismini morfologik tahlil
jihatidan otlar tashkil qiladi va ularning ko‘pchiligi o‘zbek tiliga rus tili orqali kirib kelgan.
Nemis va rus tillarida rod tushunchasi mavjud bo‘lib, o‘zbek tilida esa ulardan keskin
tarzda farqli o‘laroq rod tushunchasi mavjud emas. Shuni hisobga olgan holda
maqolamizni nemis va rus tilida rod jihatidan morfologik tahlil qilib ko‘ramiz.
Ta’kidlab o‘tishimiz kerakki nemis va rus tilida ham rod kategoriyasi bir xil
mujskiy, jenskiy, sredniy rodga taqsimlangan va har ikkala tilda ham otlarning har biri
qaysidir rodga tegishli, agar ko‘plik shaklda qo‘llanmasa.
O‘zbek tilida rod tushunchasi mavjud bo‘lmaganligi sababli, nemis tilidan
o‘zlashgan otlarni ayni shu kategoriya bo‘yicha rus tili bilan chog‘ishtiramiz.
Rus tilida ham nemis tilida ham rodlarning eng katta qismini mujskiy roddagi otlar
kiradi. Misol tariqasida
russ.
шны́ркуль
, nhd.
Schnörkel
; russ
.
фрахт
, nhd.
Fracht
.
russ.
фа́ктор
, nhd.
Faktor
; russ.
сто́пор
; ndd.
stopper
; russ.
ра́тман
, mnd.
râtman
. So‘zlarini kiritib o‘tamiz.
Ko‘pgina rus tilidagi mujskiy rodga tegishli otlar fonetik jihatdan nemis tilidan
o‘zlashgan so‘zlarining oxiriga moslashgan bo‘lib, ular odatda undosh bilan tugaydi.
Ushbu toifadagi o‘ziga xos xususiyat
-
bu o‘zlashgan ruscha Yanki atamasi ingliz
tilida yankee . eski nemis rasmiy tilidan
Yanki. Janke
, erkak kishiga atab qo‘yilgan
nomning kichraytiruvchi shakli
Jan
shaklida o‘zlashgan. Yanki yoki Shimoliy Amerika
ma’nosiga ega bo‘lgan atama, shuningdek, uning oxirida ingliz vositachisiga
moslashtirilgan va bu muloqotga kirgan so‘z hisoblanadi.
Nemis tilida sredniy rodga tegishli, lekin rus tiliga o‘zlashganda mujskiy rodga
kirgan nemischa o‘zlashmalar ham mavjud. Masalan:
russ.
шербо́т
, nhd.
Scheerboot;
russ.
стату́т
, nhd.
Statut.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
175
Maqolamizda biz yangilik deb kiritgan tomonlarimizdan biri nemis tilida jenskiy
rodga tegishli bo‘lib,
rus tiliga o‘zlashganda mujskiy rodga tegishli bo‘lib ketgan otlar ham
mavjud.
russ.
кант
, nhd
. Kante
; russ.
миллио́н
, nhd.
Million
; russ.
шу́фел
ь,
ndd.
schuffel
.
russ.
шало́т
, nhd. Schalotte; russ.
фарду́н
, nhd.
Perdu(n)e
.
Yuqorida keltirgan misollarimiz nazariyamizning yaqqol
misoli bo‘lib xizmat
qiladi.
Maqolamiz davomida jenskiy rod kategoriyasini ko‘rib chiqamiz.
Aksariyat hollarda ruscha-
a
va-
я
qo‘shimchalari mos ravishda beruvchilarning
atamasiga aylanadi. Nemis qo‘shimchasi jinsni o‘zgartirishni yakunlash uchun ruscha
bilan qo‘shiladi yoki almashtiriladi.
Nemis tilidan rus tiliga o‘zlashgan aksariyat jensrodkiy rodga tegishli otlar rus
tilida ham xuddi shu rodga tegishli bo‘ladi. Masalan:
russ.
щибле́та,
nhd.
Stiflette
; russ.
баллáда
, nhd.
Ballade
; russ.
кáрта
, nhd.
Karte
.
Ushbu otlardan biri russ. Klara, nemis ayollarining atoqli ismidan olingan
Nemis tilida mujskiy rodga tegishli bo‘lib, lekin rus tiliga o‘zlashganda jenskiy rod
kategoriyasi bo‘lib o‘zlashgan so‘zlar ham mavjud.Yuzdan ortiq rus tilidagi jenskiy rodga
tegishli otlar nemis tilida mujskiy rodga tegishlidir.
russ.
рю́мка
nhd.
Römer
; russ.
капýста
, ahd.
чума́шка
, nhd.
Schaumlöffel
.
Shunday otlardan biri russ
.
францо́ля
,
франсо́ля
,
nemis atoqli otidan olingan
Franz so‘zidan olingan, rus tilida fransuz noni degan ma’noni bildiradi.
Rus tilidagi jenskiy roddagi otlarning bir qismini nemis tilidagi sredniy rodga
tegishli o‘zlashgan otlar tashkil
qiladi:
russ.
ша́фа,
mhd.
schaf
; russ.
те́ма
, nhd.
Thema
; russ.
фре́йлина/фре́лина
,
nhd.
Fräuliein.
Navbatdagi misollarimizda esa sredniy rodga tegishli otlarimizni o‘rganib
chiqamiz.
Nemis tilidan rus tiliga o‘zlashgan so‘zlarning kamgina qismi rus tilida ham nemis
tilida ham bir xil (Sredniy)rodga tegishli. Bu yerda nemis tili rus tili bilan bevositami yoki
bilvosita muloqotga kirishadimi buning ahamiyati yo‘q.
russ.
каррé
, nhd.
Karree
; russ
.
либре́тто
, nhd.
Libretto.
Nemis tilidan rus tiliga o‘zlashgan so‘zlarni ikkita rodga tegishlilari ham mavjud.
Manbalardan olingan ma’lumotlarga asoslangan holda aytib o‘tishimiz kerakki,
nemis tilidan rus tiliga o‘zlashgan
so‘zlarning 11tasi ikkita rodga tegishlilik xususiyatiga
ega. Ular jenskiy va mujskiy roddagi otlarini hosil qiladi. Bir tomondan, bu atamalar
odamlarni xarakter xususiyatiga ko‘ra belgilaydi ularni shakllantiradigan va xarakterga
tegishli bo‘lishiga qarab shaxs erkak yoki ayol jinsi, femininum yoki masculinmumni
ifodalaydi:
russ.
тю́льпа
, nhd.
Tölpel
, mit der Bedeutung
Dummkopf
; russ.
ля́мза
, nhd
Lappsack
, mit der Bedeutung Gauner bzw. Gaunerin; russ.
изра́дца
, mhd.
ver-
ræter
,
mit der Bedutung
Verräter
bzw.
Verräterin
.
Boshqa tomondan, hayvonlarning nomlari ham ikkita rodga ega bo‘lishi mumkin.
Masalan, noma’lum
hayvon nomlari odatda erkaklarga xos, ammo ayollarga ham tegishli
bo‘lishi mumkin bu ayol ekanligi ta’kidlanganda.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
176
russ.
гну
, nhd.
Gnu
; russ.
какадý
, nhd.
Kakadu
; russ.
шимпанзе́
, nhd.
Schimpanse
.
Bundan tashqari nemis tilidan o‘zlashgan shunday o‘zlashmalar borki,ularni
rus
tilida bir nechta rodlarga kiritilgan
russ.
инди́го
; nhd.
Indigo
, welches
männlich
oder sächlich sein kann; russ.
ре́бус
, nhd.
Rebus
, welches männlich oder sächlich sein kann.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
M. Vasmer: Russisches etymologisches Wörterbuch in vier Bänden. Bd. 3. 1971
2.
Эргашева, Ф. Б. (2019). Вопросы валентности в современном немецком
языке. Вопросы педагогики, (11
-2), 276-281.
3.
Qizi, E. F. B. (2022). Maktabgacha ta’lim tarbiyalanuvchilarida nemis tilini
o‘rgatishda eshitish ko‘nikmasini shakllantirish. Ta’lim fidoyilari, 7(8), 574
-576.
4.
Bakhrom, E. F. (2022). Methods for developing reading competence in German.
5.
Эргашева, Ф. Б. (2020). ADMISSION, ACCREDITATION AND QUALITY
ASSURANCE IN THE HIGHER EDUCATION SYSTEM OF THE FEDERAL REPUBLIC OF
GERMANY. Актуальные научные исследования в современном мире, (6
-8), 113-118.
6.
Ergasheva, F. B. Q. (2024). NEMIS TILIDAN O‘ZBEK TILIGA KIRGAN O‘ZLASHMA
QATLAM SO‘ZLARNING O‘ZBEK TILIDAGI RASMIY
-IDORAVIY HUJJATLARDA
QO‘LLANILISHI VA ULARNING MA’NOVIY JIHATLARI. Academic research in educational
sciences, 5(CSPU Conference 1), 595-598.
7.
Jansone, A. (2012). PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE ELEMENTS
REFERRING TO ‘LIFE’OR ‘DEATH’IN ENGLISH AND RUSSIAN. In Proceedings of the 53rd
International Scientific Conference of Daugavpils University.
8.
Sułkowska, M. (2008). Expressions figees dans une perspective multilingue:
problemes d'equivalence et de traduction.
