Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguistic analysis of popular scientific text translation
Farangiza NORBEKOVA
Tashkent State University Uzbek language and literature named after Alisher Navoi
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
This article talks about the features of linguistic analysis of
the translation of popular science texts, the tools used to
present the information found in them, and the expression of
these tools in the translated language.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
scientific and popular texts,
translation,
terms,
cognitive information,
linguistic stylistics.
Ilmiy ommabop matn tarjimasining lingvostilistik tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
ilmiy-ommabop matnlar,
tarjima,
terminlar,
kognitiv ma
’
lumotlar,
lingvostilistik.
Ushbu maqolada ilmiy ommabop matn tarjimasining
lingvostilistik tahlilining
o‘
ziga xosliklari, ularda uchraydigan
ma
’
lumotlarni taqdim etish uchun foydalaniladigan vositalar, bu
vositalarni tarjima tilida ifodalash xususida s
o‘
z boradi.
Лингвистический
анализ
перевода
научно
-
популярного текста
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
научные и популярные
тексты,
перевод,
термины,
познавательная
информация,
лингвистическая
стилистика.
В
данной
статье
говорится
об
особенностях
лингвистического
анализа перевода научно
-
популярных
текстов, инструментах, используемых для представления
найденной в них информации, и выражении этих
инструментов в переводимом языке.
1
Basic doctoral student, Tashkent State University Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
702
XXI-asrda ilm-fanning ommaviyligi sezilarli darajada oshib bormoqda. Ilm-fan
modaga aylanib bormoqda. Biroq, ilmiy uslub tili maxsus lu
g‘
at va atamalar bilan
t
o‘
ldiriladi. Uning xususiyatlari orasida quruqlik, ajralish, tuzilish va umumiylik mavjud.
Shuningdek, ilmiy matnlar k
o‘
pincha mushtariylardan
o‘
tilgan mavzu b
o‘
yicha ma
’
lum
bilimga ega b
o‘
lishni talab qiladi. Bularning barchasi ilmiy matnlarni mutaxassis
b
o‘
lmaganlar uchun qiyin va ba
’
zan hatto
o‘
tib b
o‘
lmaydigan t
o‘
siqga aylanadi [2].
Ilmiy va badiiy uslublar chorrahasida joylashgan ilmiy-ommabop uslubdagi
adabiyotning paydo b
o‘
lishi bilan fanga b
o‘
lgan talabning ortib borayotganligi
qondirilmoqda. Bunday matnlar mutlaqo hamma uchun mavjud. Ilmiy-ommabop
kitoblarni yozishda mualliflar akademik ilmiy uslubda matn yozishdan k
o‘
ra k
o‘
proq
erkinlikka ega. Masalan, monografiyalar, maqolalar yoki dissertatsiyalar [1]. Ekspressiv
ifoda vositalari ilmiy-ommabop matnlarni mushtariylarni yanada jozibador qiladi. Ilmiy-
ommabop kitoblar mualliflari murakkab ilmiy tushuncha yoki hodisani oddiy s
o‘
zlar
bilan tushuntirish uchun k
o‘
pincha xayoliy va yorqin taqqoslashlarga murojaat qiladilar.
Ilmiy-ommabop matnlarda kamroq maxsus lu
g‘
at mavjud va atamalar k
o‘
pincha
tushuntirishlarga ega. Ilmiy-ommabop adabiyotlarda hazil mavjudligini ham ta
’
kidlash
joiz. Ironiya, hazillar va hamma uchun tanish b
o‘
lgan narsalarga havolalar mushtariylarni
o‘
z ichiga oladi, uning zerikishini oldini oladi, ilmiy ma
’
lumotlarni iste
’
mol qilish
jarayonini hayajonli va sodda qiladi [3]. Bularning barchasi tufayli bugungi kunda ilmiy-
ommabop adabiyotlar har yili bestsellerlar r
o‘
yxatiga kiradi va barcha kitob d
o‘
konlarida
butun javonlar ilmiy-ommabop kitoblarga ba
g‘
ishlangan. Butun dunyodagi zamonaviy
ilmiy-ommabop adabiyot taxminan bir xil uslubga amal qiladi. Ushbu uslub AQSh va
Buyuk Britaniyada shakllangan.
Ilmiy uslub lu
g‘
at sohasida
o‘
ziga xos xususiyatlarga ega b
o‘
lib, uni boshqa
uslublardan ajratib turadi. Shunisi e
’
tiborga loyiqki, bu xususiyat ingliz va
o‘
zbek tillarida
ham ochilgan. Ommabop ilmiy uslub
–
bu taqdimotning qulayligi, hayajonliligi, soddaligi
va ravshanligi bilan ajralib turadigan ilmiy funktsional uslubning variantidir. Ushbu
kichik uslubning asosiy maqsadi ilmiy adabiyotlarni ommalashtirishdir. Ilmiy ommabop
pastki uslub matnlari keng mushtariylar ommasiga m
o‘
ljallangan, chunki bu pastki uslub
soddalashtirilgan taqdimot bilan tavsiflanadi. Bu,
o‘
z navbatida, mushtariylarning ma
’
lum
bir sohada aniq bilimga ega b
o‘
lishlari shart emasligini k
o‘
rsatadi [2].
Leksik darajada biz ilmiy-ommabop subtil matnlarida tez-tez ishlatiladigan lu
g‘
at
va atamalarning mavjudligini topdik, ular izohlar, tushuntirishlar va qavs ichidagi
ma
’
lumotlar yordamida tushuntiriladi. Masalan:
Insomnia is a sleep disorder that affects
as many as 35% of adults. It is marked by problems getting to sleep, staying asleep through
the night, and sleeping as long as you would like into the morning
[5]. Bunday holda,
muallif uyqusizlik nimani anglatishini turli xil murakkab ilmiy atamalarsiz
“
foydali
”
tilda
tushuntiradi. Halqali tutilish kengaytirilgan jumlada tushuntiriladi. Buni quyidagi
jumlada payqashimiz mumkin:
It is marked by problems getting to sleep.
Ommaviy ilmiy substyle terminologiyasi mushtariylar uchun qulayroqdir.
Bu ommabop ilmiy matnlarda tez-tez ishlatiladigan lu
g‘
atning mavjudligi bilan bo
g‘
liq,
masalan, "getting to sleep", "staying asleep through the night".
Ilmiy funktsional uslub ob’ektiv ma’lumotni etkazish uchun ishlatiladi, bu materialni
shaxssiz taqdim etishga olib keladi. Sababi, ilmiy ishda asosiy narsa muallifning o‘zi va fikri
emas, balki aytmoqchi bo‘lgan tushuncha va dalillardir. Muallifning fikrini bildiruvchi
birinchi shaxs olmoshi sub’ekt sifatida ishlatilmasligi uchun ma’lum bir doiradagi ot yoki
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
703
ikkinchi darajali nominatsiya vositalari qo‘llaniladi lingvostilistik tarjima jarayonida, ular
shaxs va ko‘rsatish olmoshlari, bunday otga ishora qiluvchi qo‘shimchalar. Binobarin, ilmiy
matnlarda shaxssiz konstruksiyalarni uchratish mumkin:
It is estimated that 40% [3];
There’s also the question; It is marked by problems [5].
Ommaviy fan uslubi tasvirlangan hodisalar va faktlarga kirishni taklif qiladi va aniq
natijalar k
o‘
rsatilmaydi. Tarjimaning lingvostilistik tahlil davomida biz ilmiy-ommabop
matnlar mualliflari asar haqida xulosa chiqarmasliklari, faqat ba
’
zi muhim fikrlarni
k
o‘
rsatishlari yoki
o‘
z ishlarini biron bir fakt bilan t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri yakunlashlari
aniqlandi:
"Archer hopes this is the start of a shift towards better working environments
across a range of sectors. Giving people the power to solve their own work problems, and
helping them to keep their long-term aspirations and values in sight: this is the future, "he
says [5].
Muallif
o‘
z ishidan xulosa chiqarmagan, balki boshqa bir olimning s
o‘
zlariga
havola qilgan.
Ilmiy-ommabop matnlarda shaxs olmoshlari mavjud, masalan: "can throw off your
sleep timing", "priming you for action", "we do after we wash our hands", "you can do",
"they have a cold", "we
’
re still a long way from reaching AGI" [5]. Bu misollarda shaxs
olmoshlari adresatni k
o‘
rsatish va ilmiy
matnga “dialogik” belgi berish uchun ishlatiladi.
Ommabop ilmiy uslubning matnlari s
o‘
zlashuv nutqi elementlarini birlashtiradi, bu
kompressiyada aks etadi, bu esa ifodaning t
o‘
liqsizligi va ortiqchaligiga olib keladi.
Bundan tashqari, biz morfologik va leksik kompressiyani lingvostilistik aspektida
aniqladik. Bu yordamchi fe
’
llarning qisqartirilgan shaklida
o‘
zini namoyon qildi:
"person
’
s div can
’
t adjust", "it
’
s important", "don
’
t become", "population doesn
’
t have"
[3]. Bundan tashqari, leksik darajada biz bir s
o‘
zning tushib qolganligini aniqladik,
masalan: P. gingivalis (от Porphyromonas gingivalis) [5]. Bunday holda, kompressiya
yaqinroq b
o‘
lish va matnni idrok etishni osonlashtirish uchun ishlatiladi.
Tahlil davomida leksik darajada ilmiy bilimlarni ommalashtiradigan frazema va
idiomalardan foydalanish ham aniqlandi:
"falling asleep or staying asleep", "take time off
for illness", "pick up loads", "condition could come down to", "Time after time", "day off per
year"
[5]. Ushbu birliklardan foydalanish matnni idrok etishni osonlashtiradi, chunki bu
birliklar k
o‘
pincha s
o‘
zlashuv nutqida q
o‘
llaniladi.
Ilmiy ommabop matn tarjimasining lingvostilistik tahlili jarayonida diqqatni jalb
qilish uchun tilning ifodali vositasi sifatida foydalaniladigan myshtariylarga t
o‘g‘
ridan-
t
o‘g‘
ri savollardan foydalanish:
• What Causes Insomnia?
• Is hand
-washing really a panacea?
• What exactly is artificial intelligence (AI)?
• Still, is the simple act as effective at thwarting microbes as we think? [
5]
Ma
’
lumotni aniqroq ifodalash uchun ilmiy ommabop matnlar tegishli nomlar bilan
t
o‘
ldiriladi: "
the US National Institutes of Health spent $1.9 billion", "Frank Bond at
Goldsmiths, University of London", "the American Journal of Public Health"
[5]. K
o‘
rib
turganingizdek, maqola mualliflari boshqa olimlarning tadqiqotlariga havola qiladilar, bu
o‘
ziga xos ismlardan foydalanishda namoyon b
o‘
ladi, bizning holatlarimizda bu
tashkilotlarning nomlari va olimlarning ismlari.
Bundan tashqari, maqolalar mualliflari turli xil raqamli belgilar va faktlarga ishora
qiladilar:
"in 30-48%", "49 per cent of all working days", "in the UK in 2016-17"
[5],
bu shuni k
o‘
rsatadi.
o‘
quvchiga taqdim etilgan ma
’
lumotlarning ishonchliligi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
704
Aniqlik
–
bu mashhur ilmiy uslubning navbatdagi
o‘
ziga xos xususiyati. Bu maxsus
lu
g‘
at va terminologiyadan foydalanishdan iborat:
There are also consequences for
physical health: studies have shown that long-term stress leads to a compromised immune
system, contributing to debilitating headaches, digestive disorders and cardiovascular
disease;
Problems
affecting
the
brain,
including
neurodegenerative
and
neurodevelopmental disorders, have been found to be associated with an elevated risk of
insomnia [5].
Yuqoridagi misollar asosida shuni ta
’
kidlash mumkinki, ushbu kichik uslubda
q
o‘
llaniladigan atamalar qat
’
iy aniq ma
’
noga ega va fanning ayrim sohalariga tegishli:
"cardiovascular disease"
–
yurak-qon tomir kasalliklari; "personality disorder"
–
shaxsiyatning buzilishi (psixologiyada); "digestive disorders”
–
ovqat hazm qilish
buzilishi (oshqozonning buzilishi); "neurosis"
–
nevroz, "neurodegenerative and
neurodevelopmental disorders"
–
neyrodegenerativ buzilish va asab tizimining
rivojlanishining buzilishi. Bundan tashqari, terminologiya aniq va tarjima jarayonida
lingvostilistik kontekstdan mustaqildir.
Shuningdek, kitob s
o‘
zlarining mavjudligini ham e
’
tibor qilish kerak:
"contributing", "debilitating", "consequences".
Bu s
o‘
zlar uzun, tuzulishi b
o‘
yicha
murakkab,
o‘
zlashtirma. Ular
o‘
ziga xos denotativ ma
’
noga ega va ba
’
zi xollarda
konnotatsiyalarning y
o‘
qligi bilan tavsiflanadi.
O‘
rganish ob
’
ekti bilan bo
g‘
liq harakatlar va holatlarni ifodalovchi fe
’
llarning
q
o‘
llanilishi ham qayd etildi:
It depends on, that exist to prevent good hand washing
practice
[5]. Ushbu misollarda bunday fe
’
llar "depend" va "exist". R
o‘
yxatga olingan fe
’
l
guruhlari birgalikda adresatga ta
’
sir qilish funktsiyasiga ega.
Ilmiy-ommabop matn tarjimalarining xususiyati lingvostilistik aspektda- umumiy
holatda otlarning bosh atribut sifatida ishlatilishi. K
o‘
p komponentli iboralardan
foydalanish tufayli mualliflari oz miqdordagi grammatik vositalar bilan katta hajmdagi
ma
’
lumotlarni etkazishlari mumkin [4]. Bundan tashqari, yuqoridagi konstruksiyalar
termin yasovchi vazifani bajaradi. Masalan: "excessive daytime sleepiness"
–
kunduzgi
uyquchanlik; "artificial intelligence"
–
sun
’
iy intellekt; "strep throat"
–
o‘
tkir faringit;
"shortness of breath"
–
nafas qisilishi [1].
Tadqiqot yakunida shunday xulosaga keldikki, ilmiy-ommabop matnlar ilmiy
axborotni uni idrok etishga tayyor b
o‘
lmagan auditoriyaga yetkazishga qaratilgan va bu
leksik, grammatik va sintaktik darajalarda
o‘
z aksini topadi. Ommaviy ilmiy uslublar ilmiy
bilimlarni ommalashtiradiganligi sababli, u boshqa funktsional uslublarning k
o‘
plab
xususiyatlariga ega.
Amaldagi misollarni va umuman olganda, ilmiy-ommabop adabiyotlarni stilistik
tahlil qilish ingliz va
o‘
zbek tilidagi adabiyotlar uslubiy jihatdan juda
o‘
xshash degan
xulosaga kelishimizga imkon beradi. Biroq, ba
’
zi farqlar haqida gapirishga imkon
beradigan xususiyatlar ham mavjud. Masalan, ingliz tilidagi ilmiy-ommabop matnlar
ekspressiv ifoda vositalari bilan t
o‘
ldirilganligi qayd etilgan.
O‘
zbek tilidagi ilmiy-
ommabop matnlarning uslubi an
’
anaviy ravishda ancha m
o‘
tadil va neytral hisoblanadi.
Shu bilan birga, tildan qat
’
i nazar, ilmiy-ommabop uslubning quyidagi xarakterli
xususiyatlari ta
’
kidlangan: badiiy nutq texnikasidan foydalanish, s
o‘
zlashuv nutqidan
foydalanish, maxsus terminologiyani tavsiflar bilan almashtirish, turli xil usullardan
foydalanish, shu jumladan nutq, mushtariy yoki tinglovchining e
’
tiborini
dolzarblashtirish uchun.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
705
Amaldagi misollarning tarjimasining tahlili, odatda, ilmiy-ommabop adabiyotlar
matnlarini tarjima qilishda tarjimonlar k
o‘
pincha matn tarjimalarini lingvostilistik
o‘
zgarishlarining har xil turlaridan foydalanishlari kerak degan xulosaga kelishimizga
imkon beradi. Ulardan foydalanish ingliz tilidagi ilmiy-ommabop matnlarning
o‘
ziga xos
xususiyati b
o‘
lgan manba matnining pragmatikligini va ayni paytda hissiy komponentni
saqlab qolish uchun zarurdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Гришечкина Г.Ю. Некоторые особенности синтаксиса в научно
-
популярном тексте. 2009. №3.
103-
109 б.
2.
Tadjibayev M. Ilmiy-
ommabop matnlar tarjimasining o‘ziga xosliklari //
ORIENSS.
2023. №23. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ilmiy
-ommabop-matnlar-
tarjimasining-o-ziga-
xosliklari (дата обращения: 12.06.2024).
3.
Гузова А.В. (2019). Специфика перевода научно
-
популярного текста по
психологии на примере отрывка из книги Эдварда Т. Холла "Скрытое измерение".
Филология: научные исследования, (5), 54
-63.
4.
Tadjibayev, M. (2023). Ilmiy-
ommabop matnlar tarjimasining o‘ziga xosliklari.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (23), 341-345.
5.
Suni E. What Causes Insomnia? https://www.sleepfoundation.org/insomnia/what-
causes-insomnia
