Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Comparative analysis of football terminology in Uzbek and
English languages
Khurmatillo ERGASHOV
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
This article examines the wide variety of terminology used in
football and how these terms are used in everyday life and other
sports. We don't often think about the origin of these terms, let
alone their meaning. Since our country has the honor of hosting
matches of such a major football tournament as the Futsal World
Cup in 2024, it is important to study the origin of football
terminology in the Uzbek language, as well as explore football
terms in English and Uzbek languages.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
football,
term,
Uzbek,
English,
sport,
futsal,
terminology,
semantics.
Ingliz va
o‘
zbek tillarida futbol terminologiyasining qiyosiy
tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
futbol,
termin,
O‘
zbek,
Ingliz,
sport,
Futsal,
terminologiya,
semantika.
Ushbu maqolada futbolda terminologiya juda xilma-xilligi,
futbolda ishlatiladigan atamalar kundalik hayotda, boshqa sport
turlarida ham q
o‘
llanilishi k
o‘
rib chiqiladi. K
o‘
pincha biz bu
atamalarning kelib chiqishi haqida, hatto ularning ma
’
nolari
haqida ham
o‘
ylamaymiz. Vatanimiz 2024-yilgi Futsal b
o‘
yicga
jahon chempionati kabi yirik futbol turnirining
o‘
yinlarini
o‘
tkazish sharafiga muyassar b
o‘
lganligi sababli,
O‘
zbek tilidagi
futbol
terminologiyasining
kelib
chiqishini
o‘
rganish,
shuningdek, ingliz va
o‘
zbek tillarida futbol atamalarini
o‘
zlashtirishga qaror qildim.
1
Basic doctoral student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
685
Сравнительный анализ футбольной терминологии на
английском и узбекском языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
футбол
,
термин,
узбекский язык,
английский язык,
спорт,
футзал,
терминология,
семантика.
В данной статье рассматривается большое разнообразие
терминологии, используемой в футболе, а также то, как эти
термины применяются в повседневной жизни и в других
видах спорта. Часто мы не задумываемся о происхождении
этих терминов, не говоря уже об их значении. Поскольку
наша страна имеет честь принимать матчи такого крупного
футбольного турнира, как чемпионат мира по футзалу в
2024 году, важно изучить происхождение футбольной
терминологии на узбекском языке, а также исследовать
футбольные термины на английском и узбекском языках.
KIRISH
Hozirgi kunda sportning ustuvor y
o‘
nalishlaridan biri bu futboldir. Dunyo
aholisining 10 yoshdan oshgan yarmini u yoki bu darajada futbol ishqibozlari armiyasiga
kiritish mumkin, shu jumladan muxlislar ham, ushbu
o‘
yinga hamdard b
o‘
lgan odamlar
ham. Mutlaq ma
’
noda ular sayyoradagi deyarli 2,9 milliard odamni tashkil qiladi. Bu
barcha sport turlari orasida eng yaxshi k
o‘
rsatkichdir. Insoniyatning ikkinchi yarmi
futbolga nisbatan yo neytral yoki uning raqibi.
Men insoniyatning birinchi yarmiga tegishliman. Men nafaqat futbol ishqiboziman,
balki
o‘
n ikki yoshimdan bu sport turi bilan shu
g‘
ullanaman. Menga futbol k
o‘
rish va
o‘
ynash juda yoqadi. Futbol juda yaxshi sport turi. Bu odamlarni birlashtiradi. Futbol
tufayli odamlar yangi d
o‘
stlar orttirishadi.
Turli til tizimlarida futbol terminologiyasi, menimcha, katta ilmiy qiziqish uy
g‘
otadi.
Sport inson faoliyati sohasi b
o‘
lib, u
o‘
zining xalqaro xarakterini eng k
o‘
p namoyon
qiladi. Bu yirik xalqaro sport tadbirlarini
o‘
tkazishda, turli mamlakatlar
o‘
rtasida axborot
almashinuvi tobora ortib borayotgan va jadallashib borayotganida namoyon b
o‘
lmoqda.
Sportning xalqaro mohiyati shunga mos ravishda unga xizmat qiluvchi lu
g‘
at turkumining
baynalmilallashuvida namoyon b
o‘
ladi.
Turli tillar (ingliz,
o‘
zbek) tizimlarida futbol terminologiyasini tahlil qilish bizni
qiziqtiradi, chunki futbol atamalari tizimini
o‘
rganish bizga tez-tez ishlatiladigan s
o‘
z
terminologiyasi jarayoni qanday sodir b
o‘
lishini va nima ekanligini kuzatish imkonini
beradi. Shakllanish manbalari bu terminologiya uchun xosdir. Ushbu tahlil rus, ingliz va
ispan tillaridagi futbol terminologiyasining
o‘
ziga xosligini hamda chet s
o‘
zlarning ushbu
tillarga kirib borish darajasini taqdim etish imkonini beradi.
FUTBOL TERMINOLOGIYASINING KELIB CHIQISHI
Asrlar davomida futbol mashhur b
o‘
lib, muxlislarni
“
non va sirk
”
kutmoqda. Futbol
o‘
yini har qanday shahar hayotidagi muhim voqeadir: muxlislar olomon yi
g‘
iladi, jamoat
transporti jadvali
o‘
zgartiriladi, q
o‘
shimcha politsiya tayinlanadi va
o‘
yin vaqtida olingan
ta
’
til yoki dam olish sababli xodimlarning ishdan b
o‘
shashmasligi kafolatlanadi.
Football
–
Football
–
fútbol –
(inglizcha futbol, oyoq
–
oyoq va ball
–
to‘p so‘zlaridan)
eng mashhur jamoaviy o‘yindir. O‘yin davomida sportchilar to‘pni sheriklariga qo‘llaridan
tashqari tananing boshqa qismlari bilan uzatadilar va uni raqib darvozasiga kiritishga
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
686
harakat qiladilar. Jamoada darvozabon bilan birga 11 kishi bor. O‘yin maydoni –
bu maxsus
belgilangan to‘rtburchaklar maydoni –
maydon. Odatda u maysa qoplamli bo‘ladi. O‘yin vaqti
90 daqiqa (15 daqiqa tanaffus bilan 45 daqiqadan 2 ta bo‘lim).
Futbol atamalari va ularning ma
’
nosi zamonaviy versiyada
o‘
rnatilishidan oldin turli
nashrlarda sezilarli
o‘
zgarishlarga duch keldi. Futbol terminologiyasining
o‘
ziga xos
xususiyatlaridan biri shundaki, u asosan ingliz tilidagi keng tarqalgan s
o‘
zlar asosida
shakllangan.
Diskvalifikatsiya
–
bu kimnidir noloyiq yoki biror lavozimni egallashga yoki
muayyan ishni bajarishga qodir emasligini e
’
lon qilish.
Mutaxassis
–
bu nimanidir takrorlaydigan kishi.
Chiziq
–
bu qandaydir turdagi tekislikdagi chiziq. sirt yoki kosmosda.
Final
–
tugallanish, biror narsaning oxiri.
Bu s
o‘
zlarning ma
’
lum ma
’
nosi k
o‘
pincha birinchi
o‘
ringa chiqib,
o‘
ta ixtisoslashgan,
terminologik ma
’
noni qoplaydi.
Umuman olganda, futbolda xokkey, basketbol, q
o‘
l t
o‘
pi, tennis va boshqalar kabi
o‘
yinlarda uchraydigan k
o‘
plab terminologik komponentlarni
o‘
z ichiga olgan atamalar
tizimi mavjud.
Misol tariqasida biz quyidagi maxsus nomlarni beramiz:
Arbitr
(fransuz)
–
sport musobaqalarining ayrim turlari boʻyicha hakam.
Hujum
(fr).
–
dushman maqsadiga qarab oldinga siljish.
Out
(inglizcha)
–
to‘pning yon chiziqning istalgan nuqtasida maydonni tark etishi holati.
Gol
(inglizcha)
–
raqib darvozasini ish
g‘
ol qilish, buning uchun t
o‘
p
o‘
z chizi
g‘
ini
t
o‘
liq kesib
o‘
tishni talab qiladi.
Diskvalifikatsiya
(nemischa)
–
sportchi yoki jamoani qoidalar, sport etikasi va
boshqalarni buzganligi uchun musobaqalarda qatnashish huquqidan mahrum qilish.
Dribling
(inglizcha)
–
o‘
yinchi tomonidan t
o‘
p yoki shayba bilan dribling qilish.
Dublyor
(frantsuz)
–
boshqa jamoalarning bir xil
o‘
yinchilari bilan
raqobatlashadigan jamoaning ikkinchi jamoasi
o‘
yinchilari).
Liga
(frantsuz)
–
taxminan bir xil mahorat darajasiga ega va bir-biri bilan
raqobatlashadigan jamoalar guruhi.
Lider
(inglizcha)
–
sport musobaqalarida
o‘
z k
o‘
rsatkichlari b
o‘
yicha boshqalardan
oldinda b
o‘
lgan.
Match
(inglizcha)
–
jamoalar
o‘
rtasidagi yoki ikki sportchi
o‘
rtasidagi
o‘
yindagi
musobaqa.
Q
o‘
shimcha
vaqt
(inglizcha)
–
g‘
olib jamoani aniqlash zarur b
o‘
lgan taqdirda
o‘
yinning asosiy vaqtidan keyin tayinlangan q
o‘
shimcha vaqt.
Pass
(inglizcha)
–
t
o‘
pni (shaybani) jamoaning bir
o‘
yinchisidan
o‘
sha jamoaning
boshqa
o‘
yinchisiga
o‘
tkazish.
Bosish
(inglizcha)
–
o‘
yin maydoni yoki maydonning butun maydoni b
o‘
ylab
raqibning harakatlarini cheklash.
Hakam
(inglizcha)
–
hakam.
Taym-aut
(inglizcha)
–
qoidalarda nazarda tutilgan jamoa yoki uning murabbiyi
iltimosiga binoan
o‘
yindagi qisqa tanaffus.
Final
(it.)
–
g‘
olibni aniqlaydigan sport musobaqasining yakuniy qismi.
Foul
(inglizcha)
–
qoidalarni buzish.
Xet-trik
(inglizcha)
–
bitta
o‘
yinda bitta
o‘
yinchi tomonidan kiritilgan uchta gol.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
687
Chempionat
(frantsuzcha)
–
aylanma tizimda oʻtkaziladigan musobaqa.
Nazarimda, men tahlil qiladigan futbol atamalarini ikki guruhga b
o‘
lish mumkin.
Kamida ikkita sport turida qoʻllaniladigan va ularda alohida maʼnoga ega boʻlgan
umumiy sport atamalari umumiy qoʻllaniladiganlaridan sezilarli farq qiladi va umumiy
adabiy tilga xos boʻlmagan, masalan: out (inglizcha), gol (inglizcha), dribling (inglizcha
),
match (inglizcha), overtaym (inglizcha), pass (inglizcha), hakam (inglizcha), taym-aut
(inglizcha), final (italyan), barbell (nemis), chempionat (frantsuz), xettrik (inglizcha),
faul (inglizcha).
Futbol shartlari:
Autsayd
(inglizcha)
–
qanot, ekstremal oldinga,
o‘
ng yoki chap qanotda
o‘
ynash.
Bek
(ingliz) futbolda himoyaviy
o‘
yinchi.
Bombardier
(nemis)
–
hujumkor
o‘
yinchi.
Ichkarida
(inglizcha)
–
ekstremal va markaziy
o‘
yinchilar
o‘
rtasidagi hujum
chizi
g‘
ida bir pozitsiyani egallagan futbol jamoasining yarim
o‘
rta vaznli forvardi.
Burchak
(inglizcha)
–
burchak zarbasi.
Catenaccio
(It.)
–
himoyaga ur
g‘
u berilgan taktik sxema va qilingan taktik
qoidabuzarliklar.
Murabbiy
(inglizcha)
–
bosh murabbiy.
Laynman
(inglizcha)
–
futbol maydonining chetida turgan ikki hakamdan biri, bosh
hakamga yordam beradi.
Libero
(It.)
–
o‘
z himoyachilarining harakatlarini su
g‘
urtalovchi futbolchi).
Ofsayd
(inglizcha)
–
t
o‘
pga ega b
o‘
lmagan
o‘
yinchi
o‘
zini
o‘
sha jamoa
himoyachilaridan birortasining pozitsiyasidan k
o‘
ra raqib darvozasiga yaqinroq holatda
topsa, ofsayd holati.
Penalti
(inglizcha)
–
o‘
n bir metr masofadan raqib darvozasiga jarima zarbasi
tepish.
Pleymeyker
(inglizcha)
–
hujumlar tez-tez sodir b
o‘
ladigan
o‘
yinchi.
Swiper
(inglizcha)
–
erkin himoyachi.
Stopper
(inglizcha)
–
markaziy himoyachi.
Hujumchi
(inglizcha)
–
talaffuz qilingan hujumchi, markaziy hujumchi.
Feint
(italyancha)
–
aldamchi harakat, ayyorlik, ayyorlik.
Hujumchi
(inglizcha)
–
hujum chizi
g‘
idagi
o‘
yinchi.
Futbol
(inglizcha)
–
oyoq toʻpi oʻyini.
Yarim
himoyachi
(inglizcha)
–
yarim himoyachi,
o‘
rta chiziq
o‘
yinchisi.
Futbol jargon
Slang (ingliz tilidan olingan)
–
bu terminologik soha, turli odamlar uyushmalarida
(kasbiy, ijtimoiy, yosh guruhlarida) q
o‘
llaniladigan maxsus s
o‘
zlar yoki mavjud s
o‘
zlarning
yangi ma
’
nolari t
o‘
plami.
Bu yerda biz professional futbolchilar, muxlislar va futbol muxlislari orasida
q
o‘
llaniladigan jargonni k
o‘
rib chiqamiz. Mana bu s
o‘
zlarning kichik bir qismi.
Avtobus
–
Avtobus
–
Avtobus
–
t
o‘
liq jamoa faqat
o‘
z darvozasini himoya qilishga
qaratilgan va qarshi hujumlar haqida
o‘
ylamaydigan super himoya taktikasi.
O‘
n ikkinchi
o‘
yinchi
–
o‘
z jamoasini
g‘
ayrat bilan q
o‘
llab-quvvatlovchi muxlislar.
Angliya muxlislar
o‘
z jamoasini bizdan k
o‘
ra faolroq q
o‘
llab-quvvatlashadi. Ular
o‘
z sevimli
jamoalari ishtirokidagi har bir
o‘
yinga borishga harakat qilishadi.
Futbol terminiga aylangan o
‘
zlashma so
‘
zlarning semantik xususiyatlari
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
688
Turli hind-evropa tillari tizimiga kiritilgan futbol atamalarining aksariyati ushbu
tillarda ushbu
o‘
yin ushbu mamlakatlarda paydo b
o‘
lishidan ancha oldin ma
’
lum b
o‘
lgan
s
o‘
zlardir, masalan: penalti (inglizcha jazo; penalti), hakam (inglizcha arbitr, hakam),
hakam (frantsuzcha kuzating, baho bering), kontra-attak (frantsuzcha qarshi hujum,
qarshi hujum), liga (frantsuz ligasi), diskvalifikatsiya (nemis diskvalifikatsiyasi), linee
(nemis chizi
g‘
i, chiziq, daraja, trek, y
o‘
l), texnin (nemis) texnologiya).
Ammo boshqa tillardan qarz olishda ba
’
zi s
o‘
zlarning ma
’
nosi
o‘
zgaradi, masalan:
ingliz tilidan autsayder (autsayder), gol (gol), gol
–
darvozabon (golni ushlab turish),
o‘
yin
(
o‘
yin; juftlik, teng), pas (pas, oqim,
o‘
tish), surish (kuchli zarba, darvoza, roker), hujumchi
(bol
g‘
a; hujumchi), faul (iflos, jirkanch, hidli), xet-trik (shlyapa bilan hiyla); nemis
bombardimonchisidan (otish uchun); italyan catenaccio dan (bolt, murvat, mandal).
O‘
zbek va boshqa tillarga tarjimasi bilan ingliz tilidagi futbol atamalari ushbu sport
turining keng tarqalganligi sababli tez-tez uchraydi.
Ulardan ba
’
zilari rus xalqiga shunchalik tanishki, ularning kelib chiqishi haqida
o‘
ylashning hojati y
o‘
q.
Out
(inglizchadan tashqarida
–
“
tashqarida
”
). Umuman olganda, futbolga biron bir
tarzda duch kelgan har bir kishi, futbol atamasi nimani anglatishini biladi. T
o‘
p futbol
maydoni bilan chegaradosh chiziqdan tashqariga chiqadi. Agar bu holat yuzaga kelsa, t
o‘
p
o‘
yinga qaytarilgunga qadar
o‘
yin t
o‘
xtatiladi. Buning uchun raqib jamoadagi
o‘
yinchilardan biri t
o‘
pni boshining orqasidan q
o‘
llari bilan uloqtirishi kerak. Odatda
jamoada har doim ushbu harakat uchun maxsus tanlangan
o‘
yinchi b
o‘
ladi, chunki t
o‘
pni
q
o‘
llaringiz bilan uloqtirish (ayniqsa, bu raqib tomonida sodir b
o‘
lsa) t
o‘
pni oyo
g‘
ingiz yoki
boshingiz bilan muvaffaqiyatli uzatish kombinatsiyasini ishga tushirishi mumkin, bu sizga
imkon beradi. muvaffaqiyatli gol urish. T
o‘
pni q
o‘
l bilan uloqtirgandan s
o‘
ng bir tegish
bilan gol urilgan holatlar juda tez-tez uchrab turadi.
Pas
(inglizcha pasdan
–
pas, pas)
–
kombinatsiyani
o‘
ynash yoki raqib darvozasiga
o‘
tish jarayonida t
o‘
pni bir jamoa
o‘
yinchisidan boshqasiga
o‘
tkazish. Uch xili mavjud:
oddiy (raqib jamoa darvozasi tomon harakatlanish jarayonida t
o‘
pning bir
o‘
yinchidan
ikkinchisiga odatiy aylanishini nazarda tutadi), t
o‘
p orqali (
o‘
yinchi havo orqali
o‘
z
jamoasidagi
o‘
yinchiga t
o‘
pni yuborganda) va uzatma (
o‘
yinchi t
o‘
pni b
o‘
sh maydonga
"otib tashlaganida", k
o‘
pincha raqib
o‘
yinchilari
o‘
rtasida va uning jamoasining
o‘
yinchisi
uni k
o‘
tarib, raqib darvozasi tomon harakatlanadi).
Penalti
(inglizcha penaltidan
–
“
jarima, jazo, jazo
”
)
–
oʻn bir metr masofadan
darvozaga zarba, jamoaning oʻz jarima maydonchasida (maydonda) oʻyin qoidasini
buzgani uchun hakam tomonidan beriladigan zarba. darvoza oldidagi maydon). Bu jarima
zarbasini bitta
o‘
yinchi amalga oshiradi va faqat raqib jamoa darvozaboni tomonidan
t
o‘
xtatiladi. Qolgan futbolchilar jarima maydonchasi tashqarisida. Agar
o‘
yin oxirida
penalti belgilansa, q
o‘
shimcha vaqt belgilanadi.
Hujumchi
(inglizcha oldinga
–
“
oldinga
”
)
–
hujumchi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
689
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Krysin L.P. Chet so‘zlarning yangi lug‘ati. –
M., 2007 yil
2.
Ozhegov S.I. Rus tilining izohli lug‘ati: Ok. 65 000 so‘z va frazeologik iboralar / S.I.
Ozhegov; Ed. prof. L.I. Skvortsova.
–
26-
nashr, qayta koʻrib chiqilgan. va qo‘shimcha –
M.,
2008 yil
3.
Strefanesku I.I. Turli tillar tizimidagi atamalarning ishlashi natijasida futbol
terminologiyasi. // Chet elda rus tili. No 1-2, 2005.
–
B. 66-69
4.
Britaniyaliklarning kundalik hayoti va dam olishi: lingvistik va mintaqaviy
mutaxassis. ma’lumotnoma / Komp. Tomaxin G.D. –
M.: Ta’lim, 2002. 127 b.
5.
Petru Istrate: Turli tillar tizimidagi atamalarning ishlashi natijasida futbol
terminologiyasi.//Xorijdagi rus tili. № 1
-2, 2005-yil.
