Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguistic features of the work "Kisasi Rabguzi" (on the
example of Abraham and Sarah salawatullah)
Nargizakhan MAKHMUDJONOVA
Andijan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
This article analyzes the story of Abraham and Sora
salavotullohi in detail, phonetically, lexically, morphologically
in-depth and atrophically, with special attention to words and
suffixes.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
agreement,
plural,
possessive category,
lexical units,
phonetic phenomena,
intertextuality,
symbol,
diagnosis.
“Qisasi Rabgʻuziy”
asarining til xususiyatlari (Qissasi
vafoti Ibrohim va Sora salavotullohi alayhim qissasi
misolida)
ANNOTATSIYA
Kalit
so‘zlar
:
kelishik,
koʻplik,
egalik kategoriyasi,
leksik birliklar,
fonetik hodisalar,
intertekstuallik,
ramz,
tashxis.
Ushbu maqolada „Qisasi Rabgʻuziy” asaridagi Qissasi vafoti
Ibrohim va Sora salavotullohi alayhim qissasi soʻz va
qoʻshimchalarga alohida eʼtibor bergan holda fonetik, leksik,
morfologik jihatdan chuqur va atroflicha tahlil etiladi.
1
Student, Philology Direction, Andijan State University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
448
Языковые особенности произведения «Кисаси Рабгузи»
(на примере рассказа о смерти Ибрагима и Сары
салауатуллахи алайхим)
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
согласие,
множественное число,
притяжательная
категория,
лексические единицы,
фонетические явления,
интертекстуальность,
символ,
диагноз.
В этой статье подробно и подробно анализируются
фонетически, лексически, морфологически рассказы
Ибрагима и Сары салаватуллахи алайхим, с особым
вниманием к словам и суффиксам.
Kelishik kategoriyasi
KELISHIKLAR
QOʻSHIMCHALAR
MISOLLAR
Bosh
–
Sora, Ibrohim, kimi
Qaratqich
- ning
Yufturoning, Ibrohimning, kim ersaning
Tushum
- ni,
–
n
Ani, qizin, jonin, yarogʻin
Joʻnalish
-
gʻa,
- ga, -ka
saqolinggʻa, saqolingga, doʻstgʻa, koʻkka,
Oʻrin
- payt
- da
oʻlmishda, yilda, tugʻmishda, yerinda (n tovushi orttirilgan)
Chiqish
- din
oʻgʻuldin, jalladin, Ibrohimdin
Vosita
–
–
Koʻplik qoʻshimchasining ifodalanishi
-
lar: Ulugʻlari Ismoil va Ishoq alayhimas
-
salom azin onaligʻlar erdilar.
Asarda qoʻllangan egalik qoʻshimchalari
-
im (Maning ajalimdin bir yil burun manga xabar bergil. Andogʻ ersa jonim olgʻil),
-
ing (Ibrohim, saqolinggʻa urung qachon kirdi. Ibrohimdin burun kim ersaning saqolingga
urung kirmish yoʻq erdi),
-
i (Ibrohim ani Kanʼon haddinda Falastin yerinda dafn qildilar.
Jon bermak qattigʻliqi netak turur?)
Leksik birliklar va ularning xususiyatlari
Azin
–
boshqa, oʻzga. Azin soʻzi aslida ravish soʻz turkumiga mansub boʻlib, u ravish –
koʻmakchi tarzida qoʻllanadi. Azin koʻmakchisi qadimgi turkiy yodgorliklarda (adin tarixiy
taraqqiyot natijasida d/z hodisasiga uchragan) keng isteʼmolda boʻlib, 13–
14-asrlarga oid
ayrim manbalarda ham qoʻllangan: Tamâshadın azın hech ishläri yoq.
Asarda qoʻllanishi: Azin kishi olmadi. Maʼnosi: Boshqa ayolga uylanmadi.
Kezin
–
keyin, soʻng. Bu soʻz ham ravish
–
koʻmakchi sanalib, 15
- asrga qadar kezin
(qadimgi turkiy yodgorliklarda kedin) shaklida qoʻllangan: Yoq erdi qazgʻusi andin kezin
hech.
Asarda qoʻllanishi: Sorada kezin Ibrohimning ikki yarim yilda vafot qildi. Maʼnosi:
Sora vafotidan soʻng ikki yarim yil oʻtib Ibrohim ham
vafot qildi.
Urung
–
oq rang.
“Ey Ibrohim, saqolinggʻa urung qachon kirdi. Yaʼni Soqoling
qachon oqardi. oqarishni boshladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
449
Ogʻdurmoq
–
yetkazmoq, chiqarmoq: Jonin oldi koʻkka ogʻdurdi. Jonini olib koʻkka
yetkazdi. Orttirma nisbat maʼnosida. Asos ogʻmoq
–
di
–
oʻtgan zamon qoʻshimchasi,
-r- orttirma nisbat shakli.
Unamaz
–
xohlamas. Doʻst doʻstgʻa ulanmoqni unamazmu boʻlur? Bu soʻz s// z
fonetik hodisasiga uchragan: unamas
–
unamas kabi.
Qamugʻ
–
barcha, hamma. Olmosh. Qamugʻ yalavochlar joni oʻtru yurudilar.
Yalavoch
–
xudoning elchisi, paygʻambar. Ot soʻz turkumi.
Oʻtru
–
qarshisida, yuzma-
yuz. Ot koʻmakchi.
Endi yuqoridagi gapning mazmuni
oydinlashadi. Jonini olib koʻkka yetkazdi. Endi uning ruhi barcha paygʻambarlar joni, ruhi
oldida yurar edilar.
Unoq
–
chopqi. Ot soʻz turkumi.
Tebasiga
–
tepasiga, ustiga. Ot koʻmakchi. B//p fonetik hodisasiga uchragan soʻz.
Taqi
–
yana. Miqdor bildiruvchi ravish soʻz turkumiga mansub soʻz.Taqi ming yoʻli
qilich birla chopsalar... Yana ming marta qilich bilan chopsalar maʼnosida.
Koʻzmoq
–
qoʻymoq. Feʼl soʻz turkumiga oid soʻz. y//z fonetik hodisasiga uchragan.
Ismoilni Xijoz yerinda xalifa kezdi. Ismoilni Xijozga xalifa qilib qoʻydi, tayinladi.
Haddinda
–
chegarasida maʼnosida qoʻllangan boʻlishi mumkin: Ibrohim ani Kanʼon
haddinda Falastin yerinda dafn qildilar.
Qoʻl
–
iltimos qilmoq, soʻramoq ... qoʻlmish erdi
–
soʻrar edi, iltimos qilar edi.
Fonetik hodisalar
Oʻtuz
–
son soʻz turkumi arab tilida ikkalantirish uchun tashdid belgisi qoʻyiladi.
Bu soʻzda ham boʻlishi kerak boʻlgan ammo koʻchirilishda tushirilgan boʻlishi mumkin.
Sekiz soʻzida ham shu holat kuzatilgan. Gʻ.
Abdurahmonov, Sh. Shukurov, Q. Mahmudov
muallifligidagi Oʻzbek tilining tarixiy grammatikasi kitobida “
Tarkibli sanoq sonlarning
katta son oldin, kichik son keyin keladi”
(127b) degan qoidaga muvofiq tarzda qoʻllangan:
yuz oʻtuz kabi.
Anda
–
olmosh soʻz turkumi. U olmosh hisoblanadi. U tarzida ham a tarzida ham
qoʻllanilgan.
Yerinda
–
yer+ i + (n) +da. Bu yerda n tovushi orttirilgan. Quyidagi soʻzlarda ham
shu holat kuzatilgan: haddinda, oʻyinda, vaqtinda, tebasinga, viloyatinda,
Tirik erkincha
–
to tirik paytigacha. Bu soʻzda ham n tovushi orttirilgan:erk+ i (n)
+ cha ( ravish yasovchi qoʻshimcha).
Otligʻ
–
ligʻ ham ot yasovchi, ham sifat yasovchi qoʻshimcha. ... Futur otligʻ qizin oldi.
Bu yerda -
ligʻ qoʻshimchasi sifat yasovchi qoʻshimcha. Futur otli qizini oldi.
Panjshanba
–
bu soʻz tarixiy taraqqiyot natijasida payshanba tarzida qoʻllanadi.
Aslida panjshanba tarzida qoʻllanishi maqsadga muvofiqdir: panj
- besh, shanba
–
shanba,
yaʼni shanbadan keyin keluvchi beshinchi kun. Hafta hisobi shanbadan boshlangan desak,
notoʻgʻri boʻlmas, chunki Navoiyning “Sabʼayi sayyor”
dostonidagi hikoyat ham shanba
kunidan boshlanadi.
Yuz yigirmi
–
20 soni XIII
–
XIV asrlarga oid yodgorliklarda asosan oxirgi unlisi [i]
bilan kelgan yigirmi shaklida yozilgan. XV asr va undan keyingi davrlarga oid manbalarda
yigirmi shaklida ham, yigirmä shaklida ham yozilavergan.
Yoshab
–
yashab o//a hodisasiga uchragan.
Aymishlar
–
t tovushining tushish hodisasi kuzatiladi bu soʻzda. Ammo
U. Tursunov, B.
Oʻrinboyev, A.
Aliyevlarning Oʻzbek adabiy tili tarixi kitobida Ahmad
Yassaviyning
“Devoni hikmat” asari tahlili bayonida hikmatlar tilida arxaik soʻzlar uncha
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
450
koʻp emasligi taʼkidlanib, misol sifatida keltirilgan soʻzlar qatorida ay soʻzi ham mavjud
boʻlib, maʼnosi aytmoq shaklida berilgan. Demak, aytmoq soʻzining asl varianti aymoq
tarzida boʻlgan ekan. T tovushi esa tilning keyingi taraqqiyot bosqichlarida qoʻllangan
boʻlib chiqadi.
Istisno holat: saqolinggʻa va saqolingga soʻzlari tarkibi bir xil boʻlsa
- da, ikki xil
qoʻshimcha qoʻshilgan.
Urungligi
–
oqligi. Asos
–
urung+ lik (ot yasovchi qoʻshimcha)
+ i (egalik affiksi)
=Natijada k tovushi g tovushiga oʻzgargan: tovush almashishi fonetik hodisasi.
Istisno holat: Oʻngʻayliqi
-
oʻngʻay (qulay)+ lik+ i= oʻngʻayliqi. Qattigʻliqi soʻzi ham
shunday.
Qoʻllangan leksik birliklarning alohida maʼno xususiyatlari.
Ulugʻlari Ismoil va Ishoq alayhimas
–
salom azin onaligʻlar erdilar.
Ulugʻlari
otlashgan sifat turkumiga mansub soʻz boʻlib, matnda son maʼnosini ifodalash uchun
qoʻllanigan. Yaʼni bu yerda ulugʻ soʻzining maʼnosi biror bir ishga nisbatan yoki
martabaga nisbatan qoʻllanilgan deya tushunmaslik kerak. Oʻz maʼnosidan tashqari bu
soʻzga toʻngʻich farzand degan sema yuklatilgan. Ammo toʻngʻich farzand bitta boʻladi
(u zamonga nisbatan boshqa farzandlardan oldin dunyoga kelgan) degan savol kuzatilishi
mumkin. Qissada Ibrohim alayhissalomning sakkizta farzandi bor ekanligi aytiladi.
Shuning uchun ham yuqoridani ikki farzandga nisbatan toʻngʻichlari deya ishlatilgan.
(toʻngʻichi, toʻngʻichdan keyingisi deyish biroz gʻalizroq) Bi bilan ular orasidagi farq uncha
katta emasligi kabi holatni ham ifodalash mumkin.
... kimi musulmon, kimi kofir (boʻldi maʼnosida). Bunda kimi soʻroq olmoshi qaysi
soʻroq olmoshi oʻrnida qoʻllangan. Kim soʻrogʻi faqat insonlarga nisbatan ishlatiladi. Qaysi
olmoshi ham bundan mustasno emas. Chunki u ham shaxsga ( Qaysi biri mehnatsevar:
albatta otlashgan holatda) , ham narsaga, ham voqea
–
hodisaga nisbatan qoʻllaniladi.
Kimi oʻrniga qaysidir birini qoʻllash maqsadga muvofiq boʻlar edi. U holdagi maʼno
Qaysidir biri musulmon boʻldi, qaysidiri kofir. Ammo bu holatda ham tahlil tugal
boʻlmaydi. Chunki matda gumon olmoshiga yaqqol ishora mavjud. Demak, kimi olmoshi
kimdiri olmoshining qisqargan varianti tarzida qoʻllangan.
... doʻst doʻstgʻa ulanmoqni unamazmu boʻlur? Bu gapdagi yuklamaning
qoʻllanilishiga eʼtibor qaratmoq darkor. Yuklamalar,
odatda, gap oxirida qoʻllanishi
ehtimoli katta (aynan soʻroq yuklamalari haqida gap ketmoqda): Seni ot küydürmäsmu?
tarzida. Lekin unamazmu boʻlur (unamaz boʻlurmi tarzida emas) tarzida qoʻllanishi
soʻroq yuklamasi yordamida taʼkidning kuchayishiga ortishiga sabab boʻlmoqda.
... Sora birla qoʻsha qoʻydilar gapida qoʻsha soʻzi ikki yoki umuman juft degan
maʼnoni bildiradi. Undan tashqari qoʻshmoq feʼliga
–
a ravishdosh affiksi qoʻshilishi
natijasida koʻmakchi feʼlli soʻz qoʻshilmasi hosil boʻlgan deyish mumkin. Ikki holatda ham
juft, birga qoʻymoq maʼnosi mavjud. Yaʼni Sora bilan qabrga birga qoʻydilar kabi.
Qoʻshimchalarning oʻrin almashishi va ularning maʼnoga taʼsiri
Sora yuz oʻtuz yashadi anda kezin vafoti boʻldi: Sora oʻttiz yil yashadi, undan soʻng,
keyin vafot etdi. Bunda oʻrin
–
payt qoʻshimchasi chiqish kelishigi qoʻshimchasi oʻrnida
qoʻllangan
(Bashini üch yerdä yardilar –
oʻrin payt kelishigi shakli boshqa kelishiklar
oʻrnida ham qoʻllanadi)
va bundan biz ikki qoʻshimchaning sinonimligini anglagan holda
oʻqish jarayonida qoʻshimchalardan munosibini qoʻllab, tushunishga harakat qilamiz.
Sorada kezin Ibrohimning ikki yarim yilda vafot qildi: Soradan soʻng, Sora foniy
dunyodan rihlat qilgandan ikki yarim yil oʻtib Ibrohim ham vafot etdi tarzida ifodalanishi
kerak boʻlgan fikr qoʻshimchalar vositasida sintaktik butunlikni biroz oʻzgartirgan. Bu
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
451
gapda ham oʻrin
–
payt kelishigi chiqish kelishigi qoʻshimchasi oʻrnida qoʻllangan hamda
qaratqich kelishigi bosh kelishigi oʻrnida qoʻllangan (qaratqich va bosh kelishigi
qoʻshimchalari oʻzaro sinonim).
Isʼhoq ismining esa hech qanday tutuq belgisisiz qoʻllanishi tarixga va soʻz
maʼnosiga eʼtibor qaratgan oʻquvchi uchun tushunishdagi noaniqlikka sabab boʻlmasa
kerak.
Ibrohim ani bildi ersa aydi: Ibrohim buni bilgan holda aytdi maʼnosida.
Sinonim soʻzlar
1. Vafoti boʻldi
–
oʻlim holati kuzatildi.
1.1 vafot qildi
–
oʻldi maʼnosida.
1.2 jon bermak
–
oʻlmoq.
Yuqoridagi barcha sinonim soʻzlar oʻlmoq, yaʼniki ajali yetib oʻlmoq maʼnosini
beradi. Ularning safiga jon olmoqni ham kiritish mumkin boʻladi. Faqat kimdir vositasida
amalga oshiriladi. Shu jihatdan maʼnosi biroz oʻzgaradi.
2. Dafn qilmoq
–
koʻmmoq. Sinonim soʻzlar orasida faol qoʻllanadi.
2.1 qoʻsha qoʻymoq
–
dafn qilmoqqa mazmuniy tarzdagi sinonim boʻladi hamda
maʼnoviy sinonim deya nomlanadi. Faqat juft holda maʼnosi qoʻshimcha tarzda bu soʻzga
yuklanadi.
Antonim soʻzlar
Qattigʻliqi va oʻngʻayliqi. Qattigʻliqi
–
qiyinchiligi, oʻngʻayliqi
–
osonligi maʼnosida.
Ushbu soʻzlar maʼnoviy antonimiyani hosil qilgan.
Intertekstuallik holati
Intertekstuallik (lot. inter
–
aro, textum
–
toʻqima, mato, matn)
–
fanga Kristeva
tomonidan kiritilgan boʻlib, unga koʻra, har qanday matn avval mavjud boʻlgan matnlarni
transformatsiya qilgan holda oʻziga singdirgan suratlar majmuidir.
Umuman olganda
"Qissasi Rabgʻuziy" asarida koʻplab oyat, hadis va soʻz arabcha sheʼrlardan foydalanilgan
va shuning natijasida taʼsir doirasi juda keng qamrovlidir.
Quyida hadis va ularning
maʼnolarini keltirib oʻtamiz.
Va barakna alayhi va ala Ishaqa va min zurriyyatixima muhsinun va zolimun
linafsihi mubinun.
Maʼnosi:
Va barakot berdik biz unga va Ishoqga va har ikkalasining zurriyotlaridan
baʼzilari yaxshi ishlar qilguvchi boʻlurlar va oʻz nafsiga ochigʻdan ochiq zulm qiluvchilar
ham boʻlur.
Xal ra ʼayta xalilan yaqbazu ruha xalilixi
Maʼnosi:
Doʻst doʻstning jonin olurmu boʻlur.
Ramzning qoʻllanishi
... Saqol urungligi oʻlum elchisi turur. Yaʼni soqolning oqligi
–
oʻlimning belgisi.
Soqol oqargani baʼzi istisno holatni olmaganda qarilik belgisi hisoblanadi. Inson qariligi
esa uning soch
–
soqolining oqarishi va tashqi koʻrinishi orqali anglanadi. Qarilik davri
esa foniy olamga safarning yaqinligini anglatadi.
Tashxis
Tashxis
–
jonsiz narsalarga jon ato etish. Jonning gapirishi, boqiy dunyoga rihlat
qilgan jonning soʻzlashi bu tashxisdir. Ibrohim joni aydi: Kim ersani ming yoʻli unoq birla
oʻrtara yorsalar, taqi ming yoʻli qaynar suvni tebasinga qoʻysalar, taqi ming yoʻli qilich
birla chopsalar, necha tenglik emgansa, manga andogʻ erdi.
Biz asardagi bir qissani tahlil
qilish orqali XIII
–XIV asrga oid til xususiyatlarni koʻrib oʻtdik. Va asarga xos boʻlgan,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
452
shuningdek boshqa yodgorliklarda ham uchraydigan mushtarak holatlardan koʻra farqli
xususiyatlarga eʼtibor qaratdik va Rabgʻuziy mahoratiga yana bir bor amin boʻldik.
Rabgʻuziy tilining soddaligi va bir soʻzda turli xil maʼnolarni ifodalash mahorati diqqatga
sazovordir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1.
Nosiruddin Rabgʻuziy. Qisasi Rabgʻuziy. T.: "Yozuvchi " nashriyoti. 1990.
2.
Gʻ, Abdurahmonov,Sh. Shukurov, Q. Mahmudov.Oʻzbek tilining tarixiy
grammatikasi.
T.: Oʻzbekiston Faylasuflari Milliy Jamiyati Nashriyoti.2008.
3.
У. Турсунов, Б. Уринбобоев, А, Алиев. Узбек адабии́тили тарихи. Т.:
Укитувчи . 1995.
4.
Д. Куронов, З. Мамажонов, М. Шералиева. Адабиётшунослик луґати. Т.:
Академнашр, 2010.
