Tarixiy asarlarda harbiy qo‘shin va uning bo‘linmalarini ifodalovchi terminlar bayoni

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Description of terminology for the army and its units in

historical texts

Alisher ISMOILOV

1

Andijan State Pedagogical Institute

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received January 2024

Received in revised form

10 January 2024

Accepted 25 February 2024

Available online

25 May 2024

The history of all class societies is filled with stories of wars,

invasions, and robberies between states, which is especially

clearly demonstrated by the example of the centuries-old

history of the peoples of Central Asia. Several written sources

reflect the bloody conflicts of the peoples of Central Asia,

including Uzbek, Tajik, Turkmen, Kyrgyz, Karakalpak, and

others. Most of these sources, created in the 19th century,

contain many words and terms related to military affairs and its

various aspects. In this article, we will briefly look at their

history and significance.

2181-3663

/©

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2-pp45-49

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

military term,

word,

written monuments,

weapon,

military title,

army,

war and its types,

word meaning,

historical period,

historical event,

date.

Tarixiy asarlarda harbiy qo‘shin va uning bo‘linmalarini

ifodalovchi terminlar bayoni

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

harbiy termin,

so‘z,

yozma yodgorliklar,

qurol,

harbiy unvon,

qo‘shin,

armiya,

urush va uning turlari,

so‘z ma’nosi,

tarixiy davr,

tarixiy hodisa,

sana.

Barcha

sinfiy jamiyatlar tarixi davlatlar o‘rtasidagi urushlar,

bosqinchilik va talonchiliklar tarixidan iboratdir. Buni O‘rta

Osiyo xalqlarining ko‘p asrlik

tarixi misolida

yaqqol ko‘rish

mumkin. O‘tmishda O‘rta Osiyo xalqlari

(o‘zbek,

tojik, turkman,

qirg‘iz,

qoraqalpoq

va b.)ning o‘zaro hamda tashqi dushmanga

olib borgan qonli urushlarini aks ettiruvchi bir qancha yozma

manbalar mavjud. Ana shunday manbalardan ko‘pi XIX asrda

yaratilgan bo‘lib, ularda harbiy

ish va uning turli sohalariga oid

yuzlab so‘z va term

inlar uchraydi. Ushbu maqolada ularning

tarixi va ma’nolarini qisqacha bayon qilmoqchimiz.

1

Teacher, Andijan State Pedagogical Institute.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

2 (2024) / ISSN 2181-3701

46

Описание терминов, обозначающих армию и ее
подразделения в исторических трудах

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

военный термин,

слово,

письменные памятники,
оружие,

воинское звание,

армия,

войско,

война и ее виды,

значение слова,

исторический период,
историческое событие,
дата.

История всех классовых обществ наполнена рассказами

о войнах, вторжениях и грабежах между государствами, что

особенно

наглядно

демонстрируется

на

примере

многовековой истории народов Центральной Азии.

Существует

несколько

письменных

источников,

отражающих

кровопролитные

конфликты

народов

Центральной Азии, включая узбекских, таджикских,

туркменских, кыргызских, каракалпакских и других.

Большинство этих источников, созданных в XIX веке,
содержит множество слов и терминов, связанных с

военным делом и его различными аспектами. В данной

статье мы кратко рассмотрим их историю и значение.

KIRISH

“Tavorixi

guzida

–

Nusratnoma” asari tilida qo‘llangan

harbiy terminlar tematik

jihatdan quyidagi guruhlarga ajraladi: 1) urush va uning turlarini ifodalovchi

so‘z

va

terminlar; 2) qo‘shin

va uning qismlarini ifodalovchi terminlar; 3) harbiy tartib,

strategiya va taktikaga doir so‘z va terminlar; 4) harbiy qurol

-aslaha va asboblarga doir

terminlar; 5) harbiy unvon va amallarni ifodalovchi terminlar. Ushbu maqolada qo‘shin
va uning qismlarini ifodalovchi terminlar tarixiga to‘xtalib o‘tilgan.

MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI

Ma’lumki, hukmron sinf boshqaruvida muntazam armiya bo‘lgan, xolos. Zaruriyat

tug‘ilgan paytda esa maxsus kishilar yuborilib, shahar va qishloqlardan yangi kuch –

qo‘shimcha askar to‘plangan. Davlat ixtiyoridagi armiyani qo‘shun, cherik, lashkar,
navkar va askar deb nomlangan. Urush vaqtida to‘plangan askarlarni esa qora cherik deb
atalgan. Doimiy armiyada xizmat qilish (navkarlik)ning muddati cheksiz bo‘lgan. [1]

TAHLIL VA NATIJALAR

Qadimgi turkiy tilga xos

cherik

so‘zi “Tavorixi guzida –

Nusratnoma” asarida keng

iste’molda bo‘lgan. Masalan:

Cherik xayli cherka

bog‘lasunlar.

Jamshid cheriki

muqobilasida yurdi

.

Qaro cherik yotg‘on qo‘shg‘a bordilar

.

Qo‘shun

so‘zi eski o‘zbek tilida cherik so‘ziga nisbatan keyinroq qo‘llangan.

Masalan:

Borcha

qo‘shun bila kemaga minib

. “Tavorixi guzida –

Nusratnoma”

asarida

arabcha va forscha

askar

,

lashkar, sipoh, navkar, sarboz

so‘zlari ham

ancha faol

qo‘llangan.

Masalan:

Borsa asokir to‘blarni daryo kanorig‘a eltib

.

Yasovulboshi chovdar

cheriki bila va sipohi bila va navkari bila va yuzboshi ota lashkari bila Dashti Qipchoqqa
borib

.

Yig‘ib sarboz

sartibu sarhang

.

Askarlar

piyoda

va

otliq

bo‘lgan. Otliq askarlarni

suvori

deb atalgan. Masalan:

Keladur orqadin o‘n ming suvori Piyodau suvora birla hamdast

. Jangchi ma’nosida ba’zan

muboriz

so‘zi qo‘llangan. Masalan:

Muborizlar boshining boshi erdi

.

Askarlarning urush vaqtida maxsus jangovar tartibda saf tortishini

yasov

, yoki

yasol

deyilgan. Masalan:

Har tarafdin cherik yasovig‘a oro

berib

.

Muzdin

o‘tub,

orqasin

daryo

bila qal’ag‘a qaratib yasov yasadi. Yasov yasab tog‘dek

haybat bila orom

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

2 (2024) / ISSN 2181-3701

47

ko‘rguzdilar

. Bizningcha,

yasov

turkcha bo‘lib,

yasol

mo‘g‘ulcha bo‘lishi mumkin. Ya’ni har

ikkala so‘z

yasa

fe’liga o‘zbekcha (turkcha)

-v

hamda mo‘g‘ulcha

-l

affikslarining

qo‘shilishidan

hosil

bo‘lgan. Mo‘g‘ul tilida

-l

affiksi orqali fe’l o‘zaklaridan ot yasaladi[2].

Ba’zan asarda yuqoridagi ma’noda

arabcha

saf

so‘zi

qo‘llanadi.

Masalan:

Saflarni

orasta qildilar

.

Qo‘shinning

turli qismlarini ifodalashda

qo‘sh,

qo‘l,

dasta,

burong‘or,

juvong‘or

terminlari qo‘llangan.

Qo‘sh

so‘zi turkcha

-

o‘zbekcha bo‘lib,

armiya, stavka, batalon, lager, otryad

degan

ma’nolarni

anglatadi [3]. Masalan:

Qo‘shdin chiqg‘on kishi uch

kun,

to‘rt kun

taraddudi

bisyor bila qaytib o‘z qo‘shin topa olmas

erdi

. Shu

ma’noda

ba’zan

ko‘ch

so‘zi

ham

qo‘llangan. Masalan:

Fahmlab bo‘sqini ikki zabardast, yetushubkim ko‘chiga bo‘ldi payvast

.

Qo‘l, dasta

va

to‘p

so‘zlari o‘zaro sinonim bo‘lib, otryad degan ma’noni anglatadi.

Masalan:

Umaro va sipahdorlarni o‘z tumanot va qo‘shunoti

bila

qo‘l

-

qo‘l

va dasta-dasta

qilib

.

Shag‘ol mahramning dastasidin ikki kishi darajai shahodatda yetti.

Qo‘shinning o‘ng tomonini

burong‘or

, chap tomonini esa

juvong‘or

deyilgan.

Masalan:

Burong‘orda muqarrar qildi, juvong‘orda boshqani nomzod qildi. Otasining

buronhor cheriki bila xonning juvong‘orig‘a urub urushur erdi

. Ba’zan shu ma’noda

chab

va

rost

so‘zlari ham qo‘llangan:

Sipohning chab va rostin orasta qildi

.

Belgilangan vazifasiga ko‘ra qo‘shin quyidagi turlarga bo‘lingan:

yasovul, katovul,

surdovul, qarovul, hirovul, irovul, ilg‘or, yazak.

Ko‘rinadiki, yuqoridagi terminlarning

aksariyati

–

vul

affiksi bilan yasalgan. E.V.Sevortyan

bu affiks turkiy tillarga mo‘g‘ul tilidan

kirib o‘zlashgan,

degan fikrni aytadi[4].

Prof. A.G‘ulomovning fikricha,

mazkur affiks

-

g‘u

va

–

l

formalaridan tashkil topgan[5]. Prof. E.V.Sevortyan V.Bangning fikrini keltirib,

-vul

affiksi keyingi davrlarda faollashib, armiya va xon saroyidagi mansab va unvonni
ifodalash uchun xizmat qilgan, deydi[6]. Haqiqatan ham,

-vul

affiksi

ko‘pincha

amal-

mansabni bildiruvchi ot yasagan. Shu bilan birga u qo‘shin turini

anglatuvchi

so‘z

va

terminlar yasash uchun ham xizmat qilgan.

Yasovul

termini mo‘g‘ulcha

yasa

o‘zagidan hosil bo‘lib, xonning qonun va

buyruqlarining bajarilishini nazorat qilib boruvchi askarlar ma’nosini bildiradi[7].

Bu

so‘zning sinonimi

katovul

bo‘lib, har ikkalasi parellel qo‘llanadi:

Yasovul va katovul birla

o‘rtag‘a olib. Yasovul

so‘zi tojik va rus tillariga ham kirib o‘zlashgan.

Surdovul

–

kishilarni askarlikka yoki biror majburiy ishga to‘plash, shuningdek, o‘z

yurtidan ko‘chirtirilgan uyliklarni kuzatib borish uchun xizmat

qiladigan otryaddir.

Bu termin haydamoq, surmoq ma’nosidagi

surmoq

fe’lidan yasalgan (qiyos qiling:

sur-gu-

n

/. Masalan:

Alar izig‘a surdovullar qo‘yub

.

Qarovul

–

qo‘shindan oldinroq yurib, dushman kuchlari haqida ma’lumot olib

keluvchi qism, kuzatuvchi otryad. Masalan:

Bir pora cherik bila qarovul

yo‘sinida

ilgari

yubordi

.

Hirovul

va

irovul

so‘zlari qarovulning sinonimi bo‘lib, ularning yasalishi bir

xildir:

qarovul

o‘zbekcha

qara

fe’lidan,

hirovul

va

irovul

esa mo‘g‘ulcha

xara // xiru

fe’lidan

yasalgandir[9]. Masalan: A

mirin o‘zig‘a taalliq sipohi bila irovul qilib ilgari yuborib erdi

.

Ilg‘or

termini ham

qo‘shinning

oldingi qismi, avangard

ma’nosida

qo‘llangan.

Masalan:

Ba’zi chovdar alomoni bila ilg‘or yo‘sunlug‘ yotib erdi

.

Yazak

so‘zi tojikcha bo‘lib, kecha qorovuli, qo‘shinning

oldingi qismini kuzatib

boruvchi otryad ma’nosini bildiradi[10]. Masalan:

Mo‘tabar kishilardin yazak aylanturub

qal’adorlig‘ ko‘rguzdilar

.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

2 (2024) / ISSN 2181-3701

48

“Tavorixi guzida –

Nusratnoma” asarida yana

to‘xtavul

(gvardiya), tutqavul

(xazinachi), tuqsavul (bayroqdor)

kabi

-vul

affiksi bilan yasalgan harbiy terminlar ham

uchraydi [11]. Qarshi tomonni

dushman, yog‘i, yov, adu, xusamo, muxolif

kabi so‘zlar

bilan

atalgan.

Dushman

so‘zi forscha bo‘lib, XIX asr o‘zbek tiliga oid manbalarda ham ancha keng

qo‘llangan.

Yog‘i

so‘zi omonimik xususiyatga ega bo‘lib, birinchidan, qadimgi turkiy tilda

qo‘llanib kelgan

dushman

ma’nosidagi turkcha so‘z bo‘lsa, ikkinchidan,

isyonkor, sarkash,

buzg‘unchi

ma’nolaridagi

forscha-tojikcha

so‘zdir*12+.

Bu

so‘z

o‘rganilayotgan

asar tilida

har ikkala ma’noda ham qo‘llangan:

Ul

viloyat ahli uch martaba yog‘i bo‘ldilar

.

Ul hazrat

hamul jamoani dushman va yog‘i faraz etib

.

Turkcha

yog‘iy

so‘zining

yov

formasi o‘zbek tili tarixining so‘nggi davrlarida

qo‘llana boshlagan bo‘lib, XIX asr manbalarida ham qisman uchraydi. Masalan:

Bul qattig‘

yovdur

.

Muborizlarg‘a yov kelturmayin tob

(Munis va Ogahiy. Firdavs-ul-iqbol. F.A. Sh.I,

inv. № 571, 329 a).

Adu, a’do, xaom, xusamo, muxolif, ag‘yor

so‘zlari arab tilidan kirib o‘zlashgan bo‘lib

,

dushman

va

yog‘i

so‘zlari bilan sinonim sifatida qo‘llangan:

Moli adu xaylig‘a toroj

o‘lur.

Muxoliflar ro‘ygardon bo‘lub

"Lug‘ati salos"da yuqoridagi sinonimlar she’riy yo‘l bilan

quyidagicha berilgan:

Adu

–

dushman, yog‘i, g‘ayr, ul digar, yot,

Xalil ham xabb

–

suyuklu, do‘st, ey zot

.

Mufsil, inod ahli, tog‘iy, boqiy, yog‘iy

so‘zlari

isyonkor, sarkash, buzg‘unchi

va

bo‘yinsunmoqchi

degan ma’nolarda qo‘llangan. Bularning dastlabki ikkitasi arabcha,

qolganlari esa forscha so‘zlardir. Masalan:

Tarokima mufsidlaridin yumroli xalqining

orasig‘a bormish erdi

.

Ahli inod

.

Josus

so‘zi razvedkachi va shpion ma’nolarida qo‘llangan. Masalan:

Josuslar xabar

kelturdilarkim

.

Qarovullar ul josusni tutub.

“Muntaxab

-ul-

lug‘ot”da

josus

so‘ziga

shunday

izoh berilgan: “

Josus

–

ahvol va axborni taravvud va justuju

qilg‘uchi

”

(M.L, 37 a).

So‘ngra

Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidan quyidagi baytni keltiradi:

Xabar

Xisravg‘a

yettikim

rasuli, Rasuli yo‘qki, josusi fuzuli

(M.L, 37 b).

Ayrim hollarda razvedkachi ma’nosida

sinchi

so‘zi ham ishlatilgan.

Dushman askarlaridan qo‘lga tushgan kishini

asir

va

tutsoq

deyilgan. Masalan:

Tutsoqig‘a tushub, tadbir bila andin qutulg‘oni

. Ba’zan tojikcha

bandi

so‘zi ham ishlatilgan.

Masalan:

Bir nechasi bandi bo‘lub to‘shti

.

Biror ma’lumot olish maqsadida dushman askarlaridan tiriklay qo‘lga tushirib

keltirilgan asirni

til

deb atalgan. Masalan:

Yigirma yigitni til tutmoq uchun daryodin

o‘tkazib Buxoro jonibig‘a yo‘lladi

.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Xullas, “Tavorixi guzida –

Nusratnoma” asari tilida jami

100 dan ortiq harbiy

so‘z

va terminlar qo‘llangan bo‘lib,

ularning 40

tasi o‘zbekcha

-turkcha, 27 tasi forscha-

tojikcha,

10 tasi mo‘g‘ulcha

-

turkcha so‘zlardir. Qayd qilingan so‘zlardan ba’zilarigina

hozirgi

zamon o‘zbek adabiy tilida qo‘llanadi, xolos (

urush, jang, qo‘shin, askar, yov,

dushman, asir, til)

. Qolganlari esa butunlay iste’moldan chiqqan. Aksincha, ularning

o‘rniga

hozirgi

zamon o‘zbek adabiy tilida rus va G‘arbiy Yevropa tillaridan kirib

o‘zlashgan yuzlab yangi harbiy terminlar qo‘llanadi.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

2 (2024) / ISSN 2181-3701

49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

RO‘YXAT

I:

1.

П.П.Иванов. Очерки по истории Средней Азии (XVI середина XIX в.).

–

М.,

1958, 133, 161-

бетлар.

2.

М.Н.Орловская.

Имена существительные прилагательные в современном

монгольском языке. М., 1961, 30

-31-

бетлар.

3.

В.В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Том II, шасть I, СПб., 1899,

635-

бет.

4.

Э.В.Севортян. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском

языке. Опыт сравнительного исследования. –

М.: Наука, 1966, 238

-

бет.

5.

А.Г.Гулямов.

Проблемы

исторического

словообразования

в

узбекском языке. Аффиксация. АДД, Ташкент, 1955.

6.

Л.Будаков. Сравнительный словарь турецко

-

татарских наречий. II том,

СПб., 1871, 329

-330-

бетлар.

7.

Фарцанги забони тожик. II том, М., 1969, 636

-

бет; Ф.П.

Сороколетов.

8.

С.Сыдыков. Монгольско

-

киргизские языковые параллели.

Канд.

дисс.,

Фрунзе, 1967, 149

-

бет; Л.Будаков, кўрсатилган асар, I том, 186

-

бет.

9.

Фацранги забони тожик. II. М., 1969, 627

-

бет.

10.

М.Терентьев. Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская.

Книга первая. СПб., 1875, 207

-

бет.

11.

Древнетюркский словарь, 224

-

бет.