Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Structural-semantic analysis of the Uzbek-English
translation of enantiosemy found in hadiths
Umida ABDULLAEVA
1
, Farida RUZIEVA
2
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2024
Received in revised form
10 January 2025
Accepted 25 January 2025
Available online
25 February 2025
This article analyzes the structural-semantic features of
translating enantiosemy found in Hadith texts from Uzbek to
English. Enantiosemy is the phenomenon in which a single
word or unit has opposite meanings. This article examines how
this phenomenon is expressed in translation, as well as issues
related to semantic shifts or omissions that may occur during
the translation process. As a result of the analysis, translation
strategies and their effectiveness are evaluated.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss2
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
enantiosemy,
structural-semantic analysis,
translation,
hadiths,
lexical meaning,
semantic opposition,
arabic language,
translation strategies,
cross-linguistic comparison,
cultural context.
Hadislarda uchraydigan enantisemiyaning o‘zbekcha-
inglizcha tarjimasining struktur-semantik tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
enantisemiya,
struktur-semantik tahlil,
tarjima,
hadislar,
leksik ma’no,
semantik qarama-qarshilik,
arab tili,
tarjima strategiyalari,
kross-lingvistik taqqoslash,
madaniy kontekst.
Mazkur
maqolada
hadis
matnlarida
uchraydigan
enantisemik birliklarning o‘zbek tilidan ingliz tiliga tarjima
qilinishining struktur-semantik xususiyatlari tahlil qilinadi.
Enantisemiya – bu bitta so‘z yoki birlikning qarama-qarshi
ma’nolarga ega bo‘lishi holatidir. Ushbu maqolada tarjimada bu
hodisaning qanday ifodalanishi, tarjima jarayonida semantik
siljishlar yoki yo‘qotishlar yuzaga kelishi masalalari o‘rganiladi.
Tahlil natijasida tarjima strategiyalari va ularning samaradorligi
baholanadi.
1
Senior Lecturer, Uzbekistan State World Languages University.
2
Student, Uzbekistan State World Languages University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 2 (2025) / ISSN 2181-3701
327
Структурно-семантический анализ узбекско-английского
перевода энантиосемии, встречающейся в хадисах
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
энантосемия,
структурно-
семантический анализ,
перевод,
хадисы,
лексическое значение,
семантическое
противопоставление,
арабский язык,
стратегии перевода,
кросс-лингвистическое
сравнение,
культурный контекст.
В
данной
статье
анализируются
структурно-
семантические
особенности
перевода
энантосемии,
встречающейся в текстах хадисов, с узбекского на
английский язык. Энантосемия – это явление, при котором
одно слово или единица имеют противоположные
значения. В статье рассматривается, как это явление
выражается в переводе, а также вопросы, связанные с
семантическими сдвигами или утратами, которые могут
возникнуть в процессе перевода. В результате анализа
оцениваются стратегии перевода и их эффективность.
KIRISH
Hadislar islomiy aqida va axloqiy qarashlarning shakllanishida muhim manba
hisoblanadi. Ularda din, axloq, huquq, ijtimoiy hayot va madaniyatga oid qimmatli
g‘oyalar mujassam bo‘lib, musulmonlar uchun amaliy hayotda yo‘riqnomalik vazifasini
bajaradi. Shunday muhim manbalarni boshqa tillarga, xususan, ingliz tiliga tarjima qilish,
faqatgina lingvistik emas, balki madaniy va diniy kommunikatsiya nuqtai nazaridan ham
muhim jarayon sanaladi. Hadislarda uchraydigan ayrim til hodisalari, xususan,
enantisemiya
(ya’ni bir so‘zning kontekstga qarab qarama-qarshi ma’no anglatishi),
tarjima jarayonida murakkabliklar tug‘diradi. Enantisemik birliklar, odatda, chuqur
kontekstual va madaniy anglamani talab qiladi. Ularning tarjimada to‘g‘ri ifodalanmasligi
diniy mazmunning noto‘g‘ri talqin qilinishiga, hatto ma’naviy yo‘naltirishdagi xatoliklarga
olib kelishi mumkin. Mazkur tadqiqot aynan shunday hollarda tarjimon qanday
strategiyalardan foydalanganini, tarjimada semantik noaniqliklar yoki yo‘qotishlar
yuzaga kelgan-kelmaganini, enantiosemlarning struktur-semantik jihatdan qanday
tasniflanishini chuqur tahlil qilishga qaratilgan.
Hadislar – islomiy ta’limot va axloqiy mezonlarning muhim manbai bo‘lib, ularning
tarjimasi diniy va madaniy an’analarni yetkazishda katta ahamiyatga ega. Biroq,
hadislarda uchraydigan ayrim leksik birliklar, xususan, enantiosemlar, tarjimada jiddiy
muammolarni keltirib chiqaradi. Enantisemiya – bu bir so‘zning kontekstga qarab
mutlaqo qarama-qarshi ma’nolarni ifodalashidir. Mazkur maqola quyidagi savollarga
javob izlaydi:
1.
Hadis matnlarida qanday enantisemik birliklar ko‘proq uchraydi?
2.
Ular o‘zbek tilida qanday ifodalangan va ingliz tiliga qanday tarjima qilingan?
3.
Tarjimada qanday struktur-semantik o‘zgarishlar yuz beradi?
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Tadqiqot sifatli (qualitative) tahlil usuliga asoslanadi. Tahlil uchun hadislarning
arabcha matnlari, ularning o‘zbekcha tarjimalari va shu tarjimalarning ingliz tilidagi
variantlari tanlab olindi. Ish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ldi:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 2 (2025) / ISSN 2181-3701
328
1.
Enantisemik birliklarni aniqlash va ularning kontekstda qanday ma’no
anglatishini belgilash;
2.
O‘zbekcha va inglizcha tarjimalarni taqqoslash;
3.
Struktur-semantik jihatdan tasniflash;
4.
Tarjima strategiyalarini Vinay va Darbelnet modeliga tayangan holda tahlil
qilish.
Ushbu ilmiy tadqiqotda sifatli (qualitative) va taqqoslov-analitik (contrastive-
analytical) yondashuv asosida ish olib borildi. Tadqiqot materiali sifatida:
1.
Arab tilidagi hadislarning asl nusxalari,
2.
Ularning o‘zbek tiliga rasmiy tarjimalari (masalan, Imom Buxoriy, Imom
Termiziy hadis to‘plamlaridan),
3.
Ingliz tilidagi tarjimalari (Muhammad Muhsin Khan, Nasiruddin al-Khattab kabi
tarjimonlar ishi) tahlil uchun tanlab olindi
4.
Tahlil quyidagi bosqichlarda olib borildi:
Enantisemik birliklarni aniqlash
– O‘zbek tilidagi hadis tarjimalaridan qarama-
qarshi ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar tanlab olindi.
Tarjimalarni taqqoslash
– Ushbu birliklarning ingliz tilidagi muqobillari
o‘rganildi.
Struktur-semantik tasnif
– Enantisemik birliklar morfologik shakli, sintaktik
vazifasi va semantik roli asosida guruhlarga ajratildi.
Tarjima strategiyalarini tahlil qilish
– Vinay va Darbelnet (1958) tomonidan
taklif qilingan tarjima usullari asosida tarjimonlarning yondashuvi baholandi (so‘zma-
so‘z, modulyatsiya, transpozitsiya, ekvivalent, adaptatsiya va h.k.).
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR
Tahlil jarayonida 40 dan ortiq hadis namunalari asosida enantisemik birliklar
aniqlanib, ularning tarjimasida quyidagi holatlar qayd etildi:
1.
Leksik enantisemiya
:
So‘zlar morfologik jihatdan bitta shaklda bo‘lib, kontekst asosida ikki qarama-qarshi
ma’noni ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi “halokat” so‘zi ayrim hadislarda jismoniy yo‘q
bo‘lishni (destruction), boshqalarida esa Alloh yo‘lida halok bo‘lib najot topishni
(salvation) anglatadi. Ingliz tilida esa bunday holatlar ko‘pincha “loss”, “destruction” yoki
“salvation” kabi turli so‘zlar bilan beriladi, bu esa semantik sodiqlikni buzadi.
2.
Kontekstual enantisemiya
:
Masalan, “fitna” so‘zi ayrim hadislarda “sinov”, boshqalarida esa “ixtilof” yoki
“tartibsizlik” ma’nosini beradi.
Tarjimonlar bu so‘zni turlicha – “trial”, “discord”, “temptation” tarzida tarjima
qilgan, ba’zilar esa izoh bilan to‘ldirgan.
3.
Figurativ enantisemiya
:
Ma’nosi metaforik yoki ramziy kontekstda qarama-qarshilik kasb etuvchi so‘zlar.
Masalan, “zulmat” so‘zi faqat jismoniy qorong‘ilik emas, balki ruhiy holat, yo‘ldan
adashish, ba’zida esa Allohning sinovi sifatida ijobiy ma’noga ega bo‘lishi mumkin.
Ingliz tarjimalarida bu so‘z ko‘pincha oddiygina “darkness” sifatida ifodalangan va
konnotativ qatlamlar ko‘pincha yo‘qolgan.
Tahlil jarayonida quyidagi asosiy enantisemik birliklar aniqlandi:
Leksik enantisemiya
: masalan,
“halokat”
so‘zi kontekstga qarab ham “yo‘q
bo‘lish”, ham “najot” ma’nosini anglatishi mumkin.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 2 (2025) / ISSN 2181-3701
329
Kontekstual enantisemiya
:
“fitna”
so‘zi ba’zida “sinov”, ba’zida esa “ixtilof”
ma’nosida tarjima qilingan.
Obrazli enantisemiya
: ba’zi hollarda metaforik ifodalar sababli bir so‘z ikki
qarama-qarshi ma’noni anglata oladi.
Tarjima strategiyalari:
So‘zma-so‘z (literal) tarjima
ko‘p hollarda ikki tomonlama ma’noni yetkazishda
ojizlik qiladi.
Modulyatsiya (modulation)
strategiyasi orqali semantik o‘zgarishlar kiritilib,
enantisemiyaning anglatmoqchi bo‘lgan nozik ma’nosi saqlanadi.
Ekvivalentsiya (equivalence)
usuli idiomatik ifodalarda qo‘llaniladi, lekin bu
ba’zida chuqur diniy-ma’naviy ma’nolarning yo‘qolishiga olib keladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, hadis tarjimalarida enantisemiyaning ko‘plab hollari
ingliz tiliga to‘liq yetkazilmaydi. Buning sabablari ikki tilda mavjud bo‘lgan struktur-
fonetik va semantik farqlar, shuningdek, diniy-kontekstual bilimsizlik bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Masalan,
“zulmat”
so‘zi ba’zida “tubandik” ma’nosida, ba’zida esa
“ruhiy poklanish” ma’nosida ishlatiladi, lekin inglizcha tarjimada u oddiygina "darkness"
deb tarjima qilinib, ma’naviy-ruhiy ma’no yo‘qolgan. Shu sababli tarjimon nafaqat til
bilimiga, balki diniy kontekstni ham chuqur anglashga ega bo‘lishi zarur. Ba’zi hollarda
qo‘shimcha izoh (footnote) yoki ikki tomonlama tarjima varianti berish maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Tarjima jarayonida enantisemik birliklarning to‘g‘ri anglanmasligi yoki
ularning kontekstual ma’nolarini saqlab qolmaslik holatlari ko‘p uchraydi. Bu, asosan,
tarjimonlarning diniy-madaniy kontekstni yetarlicha chuqur tushunmasligi yoki bunday
hollarda izohli tarjimalarni tanlamasligi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, ingliz tilining
tuzilmasi o‘zbek yoki arab tilidagidek ko‘p ma’noli so‘zlarga unchalik boy bo‘lmaganligi
sababli, tarjimonlar muqobil strategiyalardan foydalanishga majbur bo‘ladi. Bu esa,
ba’zida semantik aniqlikni pasaytiradi. Ko‘pgina holatlarda modulyatsiya va ekvivalent
strategiyalari enantisemiyani qisman saqlab qolishda samarali bo‘lgan. Biroq, so‘zma-so‘z
tarjima holatlarida enantisemik xususiyatlar deyarli yo‘qolgan. Shuningdek, ushbu
tadqiqot davomida aniqlanishicha, tarjimonlar ko‘pincha kontekstga xos ijtimoiy-diniy
nuqtalarni tarjima qilishda izoh berishdan qochgan yoki uni izoh kitobiga qoldirgan. Bu
esa, matnni to‘liq tushunishga xalaqit beradi.
XULOSA
Hadis matnlaridagi enantisemik birliklarni tarjima qilishda semantik aniqlik va
diniy mazmunni saqlab qolish muhim ahamiyatga ega. Struktur-semantik tahlil shuni
ko‘rsatdiki, so‘zma-so‘z yoki haddan ortiq moslashtirilgan tarjima usullari
enantisemiyaning chuqur qatlamlarini to‘liq ifoda eta olmaydi. Hadislardagi enantisemik
birliklarning o‘zbekcha-inglizcha tarjimasi o‘ta mas’uliyatli va ehtiyotkorlikni talab
qiluvchi jarayondir. Tarjima jarayonida nafaqat lingvistik, balki diniy, madaniy va
kontekstual tafakkur ham muhim rol o‘ynaydi. Tarjimonlar enantisemiyani to‘laqonli
yetkazish uchun oddiy so‘z tanlashdan ko‘ra, kontekstual izohli yondashuvni afzal
ko‘rishlari kerak. Har bir enantisemik birlik uchun izoh, kontekst yoki alternativ tarjima
taklif etilishi maqsadga muvofiq. Tarjimonlar lingvistik kompetensiya bilan bir qatorda
diniy-huquqiy bilimga ham ega bo‘lishi lozim. Kelgusida mashinaviy tarjima vositalari
(masalan, ChatGPT, DeepL) yordamida enantisemiyaning tarjimada qanday ifodalanishini
alohida tadqiq qilish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qoladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 2 (2025) / ISSN 2181-3701
330
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Bahar, D.
(2005).
Enantisemiya va uning lingvistik tahlili.
Toshkent: O‘zbekiston
Fanlar Akademiyasi. (Enantisemiyaning nazariy va amaliy jihatlari haqida asosiy
tushunchalar.)
2.
Azizov, F.
(2011).
Tarjima nazariyasi: metodologik va amaliy asoslar.
Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti. (Tarjimaning lingvistik va madaniy jihatlarini o‘rganadi,
shu jumladan, enantisemiyaning tarjimadagi o‘rni.)
3.
Xodjaeva, L.
(2016).
Hadislar va ularning lingvistik tahlili.
Tashkent: O‘qituvchi.
(Hadislarning semantik va leksik tahlili, o‘zbek tilidagi tarjimasi.)
4.
Saidov, S.
(2013).
Lingvistik enantisemiya va uning tarjimadagi ko‘rinishlari.
Tashkent: Uzbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi. (Enantisemiyaning lingvistik va leksik
jihatlari va uning tarjimadagi murakkabliklari.)
5.
Maksudova, D.
(2017).
Tarjimaning semantik va pragmatik tahlili.
Toshkent:
Imom Buxoriy nashriyoti. (Tarjimaning semantik va pragmatik tahlili, shu jumladan,
Hadislarning tarjimasi.)
6.
Nazarov, A.
(2020).
Enantisemiya va uning interlingvistik tahlili.
Journal of
Linguistic Research, 35(2), 45-60. (Enantisemiyaning lingvistik va interlingvistik tahlili,
ingliz tilida va o‘zbek tilida yuzaga keladigan tafovutlar.)
7.
Wierzbicka, A.
(1997).
Understanding cultures through their key words: English,
Russian, Polish, and Japanese.
Oxford University Press. (Madaniyatlar va tillarning lug‘aviy
kalit so‘zlari orqali enantisemiyaning qanday shakllanishini tushuntiradi.)
8.
Khan, M. S.
(2012).
Translation strategies for religious texts: A comparative study
of Arabic and English.
Islamic University Press. (Diniy matnlarning tarjimasi va
enantisemiya.)
9.
Nurmuratova, R.
(2021).
Tarjimaning pragmatik jihatlari va ularning semantik
xususiyatlari.
Tashkent: Universitet nashriyoti. (Tarjimaning pragmatik xususiyatlari va
semantik o‘zgarishlar, shuningdek, enantisemiya.).
