Хорижий филология
№3, 2020 йил
15
OG„ZAKI VA YOZMA NUTQ XUSUSIDA
Turobov Abdurayim Malikovich,
SamDCHTI dotsenti
Kalit so‟zlar:
til, nutq, og‘zaki nutq, yozma nutq, nutq faoliyati, so‘zlovchi.
Til sintagmatik qatorga o‗tish orqali
nutqiy
faoliyatda
tafakkur
munosabatini
namoyon qiladi. Nutqiy faoliyat bir qarashda
individual hodisadek tuyulgani bilan ma‘lum
jihatlari bilan ijtimoiy hodisa hamdir. Umuman
til va nutq ham ijtimoiy, ham individual
hodisalardir. Bular bir - biri bilan bog‗liq
bo‗lgan faoliyat turlari sanaladi. O‗z navbatida
til va tafakkur ham o‗zaro bir-biri bilan bog‗liq
bo‗lgan, birini ikkinchisiz tasavvur etish qiyin
bo‗lgan hodisalar hisoblanadi. Til ijtimoiy
hodisa sifatida tafakkurning harakatga kelishi,
ya‘ni nutq orqali voqealanishidir. Tafakkur
bilish jarayoni bilan bevosita bog‗lanadi.
Tafakkur aqliy bilishning hosilasi sifatida
izohlanishi lozim. Ongli bilishning eng yuqori
bosqichi bo‗lgan tafakkur yuritish faqat insonga
berilganligi bilan ajralib turadi. Tafakkur til
bilan birga paydo bo‗lgan va birga rivojlanadi.
Til va tafakkur borasida gap borganda, nutq
munosabati ham tushuniladi. Chunki til nutq
orqali oydinlashadi. Bu uch hodisa ham o‗z-
o‗zidan ijtimoiy hodisalar sanaladi. Biz
o‗rganilayotgan narsa hodisa va voqealar haqida
fikr yuritishimiz jarayonida til – tafakkur va
nutqiy faoliyat baravar ishtirok etadi. Bu
ijtimoiy hodisalar bir-biri bilan shunchalik
bog‗liqki go‗yoki bir hodisadek tushuniladi.
Tafakkur erishgan yutuqlar tilda aks etib nutqiy
faoliyatda yuzaga chiqadi. Til sistemasining
ishlash jarayonida qatnashadi. Bilish hissiy va
ongli bilishga bo‗linadi.
Til va nutq dialektik munosabati o‗zining
dastlabki haqiqiy, mukammal ilmiy - nazariy
yechimini tilshunoslik fanida keskin burilish
yasagan buyuk tilshunos olim Ferdinand de
Sossyur asarlarida topdi [R.Rasulov, 2017: 165].
Til va nutq dialektikasida til o‗ziga xos
murakkab tuzilishga (strukturaga) ega bo‗lgan
bir butun sistema sifatida faoliyat ko‗rsatadi
[F.de Sossyur, 2004: 120]. A.Rahimov to‗g‗ri
ta‘kidlaganidek: ―So‗zlovchi nutq jarayonida til
kodlarining turli kombinatsiyasi asosida o‗z
istaklarini ifoda etadi. Bunday kombinatsiyaning
obyektiv voqelanishida esa ruhiy mexanizmlar
muhim ahamiyat kasb etadi [A.Rahimov, 2015:
66].
Bu
fikrlarga
qo‗shilgan
holda
quyidagilarni bayon qilamiz. Til murakkab ideal
sistema sifatida nutq faoliyatida tafakkur orqali
moddiylashadi. Bayon qilmoqchi bo‗lgan
fikrlarimizni
nutqiy
faoliyat
orqaligina
tinglovchiga etkazamiz. Nutqiy faoliyat, til, nutq
va tafakkurni bir-biridan ajratib bo‗lmaydigan
hodisalar sifatida qarashimiz lozim.
Nutq o‗z navbatida ichki va tashqi,
og‗zaki va yozma shakllarga bo‗linadi. Har
qanday nutq ma‘lum bir so‗zlovchi yoki
yozuvchi tomonidan tinglovchi yoki o‗quvchiga
qaratilgan matnning shakllantirilgan tashqi
ko‗rinishidir. Tildagi birliklar sanoqli, ammo
nutqiy faoliyat mahsuli cheksiz va o‗rni kelsa
takrorlanmasdir. Boshqacha qilib aytganimizda,
bir marta ishlatgan jumla (gapimiz)ni ikkinchi
marta nafaqat o‗zimiz balki, boshqa hech kim
ishlatmasligi ham mumkin. Nutqning to‗g‗ri
tuzilganligi uning adabiy til me‘yorlariga
mosligidir. To‗g‗ri nutq tuzish uchun so‗zlovchi
adabiy til me‘yorlarini egallab olgan bo‗lishi
kerak. Makon va zamonda chegaralanganlik,
past va baland ohangda aytilish, xato, g‗alizlik,
sohta va boshqa xususiyatlar mutlaqo nutqqa
xos. Bu xususiyatlarning birortasi ham tilga xos
tushunchalar emas. Nutq to‗g‗ri bo‗lishi uchun,
asosan, ikki me‘yorga – urg‗u va grammatik
me‘yorga qat‘iy amal qilishni talab qiladi.
Birinchidan, nutqni to‗g‗ri tuzishda
grammatik vositalarning qo‗llash me‘yorlari
ham muhim o‗rin egallaydi.
Ikkinchidan, aniqlik nutqning muhim
fazilatlaridan biri sifatida qadimdan ma‘lum.
G‗arb mutafakkirlari ham sharq mutafakkirlari
ham aniqlikni nutq sifatlarining birinchi sharti
hisoblaganlar.
Uchinchidan,
nutqning
mantiqiyligi
grammatik to‗g‗ri tuzilmagan nutq ham, fikrni
Хорижий филология
№3, 2020 йил
16
ifodalash uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan
lug‗aviy birlik ham mantiqning buzilishiga olib
kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi
tinglovchiga ifodalanayotgan fikrning to‗liq
borib
yetmasligiga,
ba‘zan,
umuman
anglashilmasligiga olib keladi.
To‗rtinchidan, nutqning tozaligi deganda,
eng avvalo, uning adabiy tilning lisoniy
me‘yoriga
muvofiq
kelish-kelmasligi
tushuniladi.
Nutq
mana
shu
sanab
o‗tilgan
xususiyatlari bilan tildan ajralib turadi. Albatta,
tafakkur sanab o‗tilgan nutqqa xos to‗rtta
xususiyatda bevosita ishtirok etadi. Nutq va
tafakkur munosabatlari shu belgilarda yaqqol
kesishadi, aniqroq qilib aytsak, birlashadi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, til
bilan tafakkurni bir-biriga teng deyish to‗g‗ri
bo‗lmaydi. Bu haqda M.Irisqulov quyidagilarni
yozadi: ―1) kishi o‗ylab yurgan fikrini til orqali
ifodalaydi deyish haqiqatga to‗g‗ri kelmaydi.
Kishi fikrining boshqalarga aytish mumkin
bo‗lgan
qisminigina
til
yordamida
suhbatdoshiga (o‗quvchisiga yetkazadi). 2) til
moddiy, tafakkur esa g‗oyaviy hodisalardir; 3)
ikki narsani teng deyish uchun ularning tarkibini
ham bir-biri bilan qiyoslash va ular bir-biriga
mos kelsa, ularni teng deyishga asos tug‗iladi.
Ma‘lumki, tafakkurni mantiq fani, tilni esa
tilshunoslik o‗rganadi. Mantiq fani tafakkurni
tarkibiy qismlarga ajratganda, u uch birlikdan:
tushuncha, muhokama va xulosadan tarkib
topganini qayd etadi. Tilshunoslik fani nutqni
tarkibiy qismlarga bo‗lganda nutq tovushi (fon),
morf, so‗z, gap, matnlarga ajratadi. Demak, til
va tafakkur birliklari bir-biriga miqdor jihatdan
ham to‗g‗ri kelmaydi; 4) ba‘zi olimlar
tafakkurdagi
tushuncha
tildagi
so‗zga,
muhokama esa gapga to‗g‗ri keladi, degan fikrni
ham ilgari surishadi. Ma‘lum bo‗lishicha bu fikr
ham asossiz ekan‖ [M.Irisqulov, 1992: 238-
239]. Mana bu fikrlardan ham ko‗rinib turibdiki,
til va tafakkur boshqa-boshqa bo‗lgan, ammo
bir-biri bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan hodisalardir.
Shunday ekan til va tafakkurni bir-biridan ajratib
qo‗yish ham mumkin emas. Til sistemasining
ishlashi uchun tafakkur zaruriy omildir. Til,
nutqiy
faoliyat,
nutq
jarayoni
iyerarxik
munosabatlarida
tafakkur
bab-baravar
qatnashadi. Avvalombor, tafakkur birlamchi,
qolganlari esa ikkilamchi hodisa sifatida
o‗rganilishi maqsadga muvofiqdir. Yoki
boshqacha qilib aytsak, tilni tafakkur yaratdi. Til
va nutq nutqiy faoliyatning tarkibiy qismi
hisoblanadi.
Shuningdek,
bevosita
til
sistemasining ishlashi, yani nutqiy faoliyat
tafakkur orqali voqelanadi.
Adabiyotlar
1.Соссюр Фердинанд де. Курс общей лингвистики / Пер. с французского
, под редакцией и с примечаниями
, 2004.-256 с.
2.Rahimov A. Umumiy tilshunoslik kursi. -Samarqand, 2015. -123 b.
3.Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. -Toshkent: Fan va texnologiya, 2017.- 312 b.
4.M.T.Irisqulov. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: ―O‗qituvchi‖, 1992. 256 b.
Turobov A. About oral and written speech.
In this article speech activeness, the functional
process of oral and written speech in the language system, the relationships between their mutual
influence are analyzed. There are mentioned ideas about theoretical viewpoints concerning their
interconnections.
Туробов А. Об устной и письменной речи.
В
данной статье рассматриваются
речевая деятельность, функциональный процесс устной и письменной речи в системе языка
и отношения между их взаимным влиянием. Упоминаются мнения о теоретических
взглядах, касающихся их взаимосвязи и взаимоотношений.
