Хорижий филология.
№4, 2016 йил
55
ҚЎШМА СЎЗ КОМПОНЕНТЛАРИ ХУСУСИДА
Туробов Абдурайим Маликович,
Самарқанд давлат чет тиллар институти доценти
Калит сўзлар:
чатишма, аббревиация, қисқартма, семантик компрессияси.
Қўшма
сўз
компонентлари
ўртасидаги
синтактик
муносабат
ва
семантик муносабат кичик синтаксис
масалалари тавсифи нуқтаи назаридан
шартли равишда ўрганилади. Айнан шу
мақсадда
қўшма
сўзлар
сўз
бирикмаларининг, баъзан эса гапнинг
семантик компрессияси хусусида ҳам
мулоҳаза юрита оламиз.
Қўшма
сўз
компонентларининг
синтактик муносабати, гарчи у аксарият
ҳолларда сўз бирикмасининг семантик
компрессияси бўлса ҳам, сўз бирикмалари
компонентларининг
синтактик
муносабатидан фарқ қилади. Фикр далили
учун
А.Н.Гвоздев
берган
қуйидаги
мисолларга
мурожаат
этамиз:
рыболовства–рыболов,
сталеварение–
сталевар.
Бу ўринда берилган қўшма
отларда объект ва ҳаракат муносабатлари
ўз аксини топганини кўрамиз. Бироқ шуни
ҳам айтиш керакки, объект билан ҳаракат
ўз-ўзича муносабатга кириша олмайди.
Бунда яширин ҳолда келаѐтган субъект
ҳам қатнашади ва натижада объект–
ҳаракат–ижрочи
тўғрисида
синтактик
боғланиш тасаввур этилади.
1989 йилда В. А. Белошапкова
таҳрири остида чоп этилган ― Ҳозирги рус
тили‖ дарслигида қўшма сўзларнинг
аффикссиз
шаклланувчи
ҳодиса
сифатидаги тавсифи берилади. Мазкур
ишда аффикссиз шаклланувчи ясама
сўзлар тўртга бўлиб ўрганилади:
1) Сўзларнинг соф қўшилиши; 2)
чатишма 3) аббревиация; 4)қисқартма
(усечения) (1.214).
Мазкур
аффикссиз
шаклланувчи
ясама воситалардан биз, асосан, соф
қўшилиш
ва
чатишмага
эътибор
қаратамиз, зотан, улар қўшма сўларни
тақозо этади.
Мазкур дарсликда сўзларнинг соф
қўшилиши боғланиш ҳамда эргашиш
орқали содир бўлиши мумкинлиги қайд
этилади:
чѐрно-белый,
диван-кроват;
водонепроницаемый, засухоустойчивый.
Чатишиш
усулида
шаклланувчи
қўшма
сўзларга
қуйидаги
мисоллар
берилади:
быстрорастворимый,
долгоиграющий.
Чатишиш
ҳолатида
шаклланган қўшма сўзлар, одатда, сўз
бирикмаларининг муқобили бўла олади
(1.313).
Н.
М.
Шанский
ва
А.
Н.
Тихоновларнинг қайд этишларига кўра,
икки
ѐки
ундан
ортиқ
ўзакнинг
қўшилишидан ташкил топган қўшма
сўзлар ичида ҳозирги рус тилида от ва
сифат туркумларига тегишли сўзлар анча
сермаҳсул саналади. Бундай усул билан
янги феъллар умуман ясалмайди (3.68).
Ҳозирги ўзбек тили материалида ҳам
қўшма сўз мавзуси анча мукаммал
ўрганилган. Бунда, айниқса, қўшма отлар
ва қўшма сифатлар ясалиши масаласига
жиддий эътибор қаратилганини кўрамиз.
М.Мирзаев,
С.Усмонов
ва
И.Расуловларнинг ―Ўзбек тили‖ (1996)
дарслигида
қўшма
от
ва
қўшма
сифатларнинг компонентлари ўртасидаги
синтактик (микросинтагматик) муносабат
қай тарзда шаклланиши ва уларнинг
турлари яхши изоҳлаб берилган.
Дарсликда кўрсатилишича, қўшма
отлар компонентлари ўртасида қуйидаги
синтактик муносабатлар қайд этилади:
1.
Аниқловчи – аниқланиш:
оққуш,
учбурчак
,
2.
Эга – кесим:
сойкелди, қорѐғди
.
3.
Тўлдирувчи- кесим:
муз ѐрар,
отбоқар
.
4.
Ҳол
–
кесим:
босволди,
олибсотар
.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
56
5.
Кесим
(гап)
–
ундалма:
уртўқмоқ, ѐрилтош
.
Қўшма сифатларда:
1.
Эга-кесим:
бахтиѐр.
2.
Аниқловчи – аниқланиш:
нимжон, нимранг
.
3.
Тўлдирувчи
–
кесим:
тинчликсевар
.
4.
Ҳол – кесим:
эртапишар
(4.118).Бу ўринда шу нарса ҳарактерлики,
айни
пайтда
кичик
синтаксисда
ўрганилиши лозим бўлган аниқловчи-
аниқланиш, тўлдирувчи – кесим, ҳол –
кесим, кесим – ундалма тарзида синтактик
муносабатларга
жиддий
аҳамият
берилган.Бу жуда муҳимдир, зотан, сўз
сатҳида
бу
сингари
синтактик
муносабатлар, ҳатто эга билан кесим
ўртасидаги муносабат мавжудлиги бугунги
кунда
сўз
синтаксисининг
илмий
асосланиши учун имконият яратмоқда.
Аслини олганда, бундай синтактик
муносабатлар катта синтаксис текширув
объекти–гап сатҳида ҳам кузатилади.
Бироқ, кичик синтаксис текширув объекти
– ясама сўзларда масала тавсифи статик
ҳарактерли эканлиги билан ажралиб
туради. Гап компонентларининг синтактик
муносабатлари эса ҳар доим динамик
характерлидир.
А.Ғуломовнинг қайд этишига кўра,
қўшма сўз бир бутун лексик маъно – бир
мураккаб тушунча ва яхлит шаклланиш –
грамматик
структурасининг
ҳам
яхлитлиги, фонетик бутунлик билан
характерланади, демак, у бир сўздир,
унинг компонентлари-қисмлари орасида
грамматик алоқа йўқ (лекин семантик
алоқа бор) (5.33).
А.Ғуломовнинг фикрига қўшилиш
мумкин.
Айниқса,
қўшма
сўз
компонентлари ўртасида семантик алоқа
мавжудлиги муҳимдир. Албатта, ҳар
қандай икки сўзни қўшиб сўз ясаб
бўлмайди. Сўз ясалиши жараѐнида ўзаро
муносабатга киришаѐтган сўзлар семантик
диструбуция қамровида бўлади. Бироқ,
олимнинг қўшма сўз қисмлари орасида
грамматик алоқа, яъни синтактик алоқа
йўқлиги ҳақидаги фикри, назаримизда, бир
оз изоҳталаб кўринади.Чунки, қўшма
сўзнинг ички структурасига мурожаат
этадиган
бўлсак,
у
ҳолда
унинг
компонентлари ўртасида юқорида эслатиб
ўтилган
аниқловчи-аниқланиш,
тўлдирувчи-кесим, ҳол-кесим ва ҳ.к.
тарзидаги
микросинтактик
муносабат
мавжудлиги кўзга ташланади. Бизнингча,
қўшма сўзларда ифодаланадиган маъно
яхлит ҳолда идрок этилади. Уни қисмларга
бўлиб
бўлмайди.
Синтактик
нуқтаи
назардан эса қўшма гап қисмларини
яширин алоқада дейиш мумкин. Бу ўринда
юқорида эслатиб ўтилган атама –предикат
тушунчаси қўлланилиши мумкин.
А.Ҳожиев ўзбек тилида композиция
ѐки синтактик усул билан сўз ясаш, яъни
қўшма сўзлар ясалиши масаласига ижобий
ѐндашмайди.
Олим
бу
ҳақда
қуйидагиларни таъкидлайди: ―Ўзбек тили
сўз ясалишига оид ишларнинг ҳаммасида
сўз ясашнинг композиция усули қайд
этилади ва у сўз ясашнинг маҳсулдор
усули сифатида таърифланади. Бироқ
ҳодисага бевосита ўзбек тилининг ўз
материалидан келиб чиқиб ѐндашилса,бу
тилда сўз ясашнинг ―композиция усули‖
деб аташ мумкин ва лозим бўлган усули
йўқлиги маълум бўлади ‖ (6.8).
А.Ҳожиевнинг фикрига кўра, ўзбек
тилида икки мустақил сўз маълум
грамматик шаклда бирикади ва бирикувчи
сўзлар ўртасида грамматик алоқа борлиги
сезилиб
туради.
Бундай
бирикиш
боғланиш натижасида луғавий бирлик,
яъни лексема эмас, балки синтактик
бирлик сўз бирикмаси ѐки гап шаклланади
(6.9).
Олимнинг фикрига кўра,
сувчи,
текисла
сўзларидаги ―-чи‖ ва ―-ла‖ сўз
ясовчи, ―қўшма сўз‖ деб аталувчи сўзларда
бундай ҳолат йўқ. Қирқ бурун,ит бурун,
бойўғли, қирқ оғайни кабиларда сўз ясовчи
қисм бирлик йўқ. Бинобарин улар сўз
ясалиш таркибига эга эмас ва бу
сўзларнинг ясалиш усули бор, улар бир
усулда ясалган сўзлар дейиш мумкин эмас
(6.9).
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
57
Кўринадики,
А.Ҳожиевнинг
композиция усули билан сўз ясаш
масаласига эътирозлари жиддий. Ҳатто
бунга муносабат билдириш ҳам қийин
кўринади. Юқорида келтирилган олимлар
фикрларида қўшма сўз компонентлари
ўртасида грамматик муносабат йўқлиги (А.
Ғуломов) таъкидланган бўлса, А.Ҳожиев
аксинча, айни пайтда грамматик муносабат
мавжудлигини ва шу боис қўшма сўзлар
ҳақида
эмас,бу
ўринда
балки
сўз
бирикмаси ѐки гап хусусида сўз юритиш
лозимлигини қайд этмоқда.
А.Ҳожиевнинг
қўшма
сўз
компонентлари
ўртасида
грамматик
муносабат мавжудлиги ҳақида билдирган
фикрига
тўлиқ
қўшиламиз.
Қўшма
сўзларнинг сўз бирикмаси ва гапга нисбат
қилиниши
ҳам,
бизнингча,
илмий
асослидир.
Бироқ
қўшма
сўз
компонентлари
ўртасидаги
грамматик
муносабат жонли эмаслигини ҳам ҳисобга
олмоқ лозим кўринади. Аввал эслатиб
ўтганимиз сингари, бундай грамматик
муносабат динамик ҳарактерли эмас, балки
статик ҳарактерлидир. Қўшма сўз тарзида
ўрганиб келаѐтганимиз гап моделидаги
сўзларга эътибор берганимизда буни тўлиқ
эътироф этиш мумкин:
Келдиѐр, Сойкелди.
Фикримиз далили учун Ю.С.Масловнинг
бу
хусусда
билдирган
мулоҳазаси
эътиборга моликдир. Унга кўра, қўшма
сўзлар
компонентлари
ўртасидаги
грамматик муносабат статиклиги, бундай
муносабатни ―тошга‖ айланган, қотиб
қолган дейиш мумкин.
Айни пайтда берилган сўзларни том
маънодаги гап билан қиѐслаш қийин.
Чунки гап ҳар доим воқеликка муносабат
билдириб предикативлик ифодалайди.
Айни пайтда эса, яъни қўшма сўзда бу
ҳақда сўз юрита олмаймиз. Бунда
атомарпредикативлик
ҳодисаси
кўзга
ташланади. Бундан ташқари, қўшма
сўзларнинг мазмуний жиҳатига эътибор
қаратганимизда, уларнинг яхлит бир
маънони
англатиб,
бўлинмас
ҳолда
келишини
кўрамиз.
Уларнинг
сўз
бирикмаси ѐки гапга нисбат қилиниши эса
табиийдир. Буни қўшма сўзларнинг ички
структуралари тақозо этади. Агар масала
тавсифига кичик ситаксис тамойиллари
нуқтаи назаридан ѐндашадиган бўлсак,у
ҳолда қўшма сўзларнинг ясалган ѐки
ясалмаганлиги аҳамият касб этмайди.
Зотан, бунда муайян текширув объекти-
қўшма сўз назарда тутилади,холос.
Адабиѐтлар:
1.Гвоздев А. Н. Современный русский литературный язык. – М. 1973.-С. 218.
2.Современный русский язык. – М., 1989.-С.312-316.
3.Шанский Н. М., Тихонов А. Н. Современный русский язык. -М.,1981. – С.68.
4.Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент, 1996, 118-бет.
5.Ғуломов А. Сўз ясалиши// Ўзбек тили грамматикаси. Морфология. –Тошкент, 1975,
33-бет.
6.Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши тизими. – Тошкент, 2007, 8-бет.
Туробов А. О компонентах сложных слов.
В статы освещается вопросы
синтаксических и семантических отношений между компонентами сложных слов с точки
зрения малого синтаксиса.
Turobov A
.
On components of compound words.
The
article is about components of
compound words. Syntactic and semantic relations between elements of compound words are
discussed in the article.
