Хорижий филология
№3, 2020 йил
43
XITOY VA O„ZBEKISTON MODDIY FOLKLORINI TAQQOSLASH
U Ayjun (
吴
爱荣
), Liu Kun (
刘堃
)
Shanhay xorijiy tillar universiteti o‗qituvchilari
Kalit so„zlar:
folklor, moddiy folklor, milliy me‘morchilik, milliy liboslar, milliy taomlar,
Xitoy O‗zbekiston taqqoslash.
Xitoy va O‗zbekiston turli geografik va
iqlim sharoitlarida joylashgan bo‗lib, har
birining o‗z hayot tarzi, urf-odatlari va diniy
e‘tiqodlari bor. Shu tufayli Xitoy va
O‗zbekiston xalqlarining har birida o‗ziga xos
moddiy folklor shakllangan. Quyida Xitoy va
O‗zbekistonning moddiy folklorini taqqoslash
va tadqiqot obyekti qilib olib, Xitoyning xan
va O‗zbekistonning o‗zbek millatiga xos
milliy me‘morchilik, milliy liboslar va milliy
taomlar kabilardagi tafovutlar taqqoslanadi.
Bu
ikki
mamlakat
xalqlari
o‗zaro
tanishishlariga ko‗maklashishi va ―Bir makon
– bir yo‗l‖ tashabbusi fonidagi aloqalarni
mustahkamlashiga umid qilamiz.
Moddiy
folklor
tushunchasining
ta‟rifi va tasnifi.
1.
Folklor tushunchasining ta‟rifi va
tasnifi.
Folklor turli olimlar tomonidan turlicha
tasnif qilingan. Folklor deb bir mamlakat yoki
millatning
katta
jamoasi
tomonidan
yaratilgan, amal qilinadigan va avloddan
avlodga o‗tib kelayotgan hayot madaniyatiga
aytiladi. Ayni vaqtda ilm-fan dunyosida ancha
ommabop tasniflash usuliga ko‗ra folklor
tushunchasi uch katta guruhga bo‗linadi:
(1)
Og‗zaki
folklor: og‗zaki nutq
ko‗rinishida tarqalgan folklor na‘munalari.
Og‗zaki folklor ham o‗z navbatida uch
turga bo‗linadi: bayon qilish, qofiyaga solish
va maqol-u matal folklorlari.
(2)
Urf-odatlar folklori: an‘anaviy urf-
odatlar
ko‗rinishida
tarqalgan
folklor
namunalari. U milliy bayramlar, milliy
e‘tiqod, o‗yinlar, ma‘lum ahamiyatga ega
bo‗lgan imo-ishora yoki gavda holati, xalq
tabobati, marosimlar, milliy raqs, milliy
drama na‘munalari, irim-sirim kabilarni o‗z
ichiga oladi.
(3)
Moddiy
folklor:
borliqda
bor
bo‗lgan,
ko‗zga
ko‗rinadigan
moddiy
ko‗rinishda
tarqalgan
folklor.
Asosan
milliy
me‘morchilik, san‘at, liboslar, taomlar
kabilarni o‗z ichiga oladi.
2.
Moddiy folklor tushunchasining
ta‟rifi va tasnifi.
Tabiiy resurslarni insoniyat madaniyati
mahsuliga aylantirishni biz moddiy madaniyat
deb nomlashga odatlanganmiz. Insoniyat
tabiatdagi narsalarni madaniyat na‘munalariga
aylantirish jarayonida, muqarrar ravishda
o‗zining ehtiyojlari, qadriyatlari hamda
e‘tiqodini yaratgan narsasiga singdiradi.
An‘anaviy moddiy madaniyatni o‗zining
o‗rganish obyekti qilib olgan fanni biz
moddiy folklorshunoslik deb ataymiz.
Moddiy
folklorshunoslik
asosan
insoniyat yaratgan san‘at asarlari, uni
yaratilish jarayoni, asarni yaratuvchisi kabi
uch yo‗nalishga o‗z e‘tiborini qaratadi. San‘at
asari
deganda
odamlar
tomonidan
yaratiladigan konkret narsalar tushuniladi,
masalan: uy, taom, libos, taqinchoq, uy
jihozlari kabilar. Yaratilish jarayoni bu inson
bir narsani yaratishidagi to‗liq jarayon. Uy
qurishni misol qilib olsak, avval biz insonlarni
uy
qurishiga
undovchi
motivatsiyani
o‗rganishimiz kerak, shundan so‗ng uyni
qurish joyi, qurilish materiali, uyning katta-
kichikligi, tuzilish shakli, uy qurish marosimi,
turli taqiqlar kabi insonlar uyga kirib
joylashguncha bo‗lgan jarayon o‗rganiladi.
Asarni
yaratuvchisi
deganda
asarning
yaratilishi va unga baho berishda ishtirok
etgan barcha insonlar, shu insonlarning kelib
chiqishi, ularning ma‘lum bir hunar va
tushunchalarni qay tarzda saqlab qolib
tarqatishgani kabilar tushuniladi.
Moddiy
folklor
asosan
milliy
me‘morchilik, milliy libos va taqinchoqlar,
milliy taomlar kabi uch turga bo‗linadi.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
44
1.
Milliy
me‟morchilik
.
G‗arb
folklorshunosligiga
ko‗ra
me‘morchilik
klassik
me‘morchilik,
ommabop
me‘morchilik va milliy me‘morchilikka
ajratiladi. Milliy me‘morchilik, ya‘ni mahalliy
me‘morchilik, bu inson o‗zi va boshqalar
uchun quruvchi boshpana demakdir. Milliy
me‘morchilik barcha an‘anaviy me‘morchilik
ko‗rinishlarini o‗z ichiga olgan holda, maxsus
dizaynerlari yo‗qligi bilan klassik yoki
ommabop me‘morchilikdan farqlanadi. Bunda
ajdodlardan meros bo‗lib kelayotgan uslubga
tayanib qurish ishlari olib boriladi. Milliy
me‘morchilik aholi turarjoylaridan tashqari
turli xil chayla, omborxona, qabrlar, chorva
uchun qurilgan boshpana, hayotiy zarur
mahsulotlarni
ishlab
chiqarish
uchun
quriladigan qurilmalar(g‗isht, tamaki pishirish
pechlari kabi) ni o‗z ichiga oladi. Milliy
me‘morchilikda bino va bino, bino va atrof-
muhit o‗rtasidagi aloqalarni amalga oshirish,
binoning balandligi, hajmi, yorug‗lik va
ko‗rinish, qurilish materiallar tanlovi va
xonalar ta‘miri, xonaning xususiyatlari singari
ko‗plab
omillarning
barchasi
insonlar
belgilagan qadriyatlarni o‗zida aks ettiradi va
bir vaqtning o‗zida shu qadriyatlarni
saqlovchi kuch bo‗lib xizmat qiladi.
2.Milliy libos va taqinchoqlar
. Bu
odamlarning
an‘anaviy
kiyim
va
taqinchoqlaridir. Milliy liboslar zamonaviy
liboslar bilan tafovutga ega bo‗lib, milliy
liboslar ommaviylikka urg‗u beradi va odatda
ko‗pchilik tomonidan maqullangan, meros
bo‗lib kelayotgan tarixiy va madaniy
ahamiyatga ega kiyim va taqinchoqlar
hisoblanadi. Zamonaviy liboslar esa o‗ziga
xoslikka urg‗u beradi va o‗ziga xos individual
g‗oyalarni yuzaga chiqarib, yakka bir
shaxsning madaniyat va axloqqa nisbatan
tushuncha va qarashlarini o‗zida aks ettiradi.
3. Milly taomlar.
Bu odamlar iste‘mol
qilishga odatlangan an‘anaviy yegulik va
ichimliklar bo‗lib, asosan oziq-ovqatlar, oziq-
ovqatlarning xususiyatlari, oziq-ovqat turlari,
tayyorlash jarayoni va taomili, ovqatlanish
odobi, bayram va marosimlardagi yeguliklar,
shuningdek oziq-ovqat nomlari, saqlanishi va
taqiqlar kabilarni o‗z ichiga jamlaydi.
Xitoy
va
O„zbekiston
moddiy
folklorini taqqoslash.
Xitoy va O‗zbekiston turli geografik va
iqlim sharoitlarida joylashgan bo‗lib, har
birining o‗z hayot tarzi, urf-odatlari va diniy
e‘tiqodlari bor. Shu tufayli Xitoy va
O‗zbekiston xalqlarining har birida o‗ziga xos
moddiy folklor shakllangan. Quyida asosan
moddiy folklorga kiruvchi milliy libos va
taqinchoqlar, milliy taomlar va milliy
me‘morchilik jihatlari taqqoslanadi. Shuni
takidlash joizki, Xitoyda 56 ta millat mavjud
bo‗lib, ushbu maqolada xan millatiga mansub
milliy folklorning jihatlari va o‗ziga xosliklari
tanishtirib o‗tiladi, 130 dan ortiq millat
yashovchi O‗zbekistonda o‗zbek millati
aholining 80% ini tashkil etadi, shu sababli
maqolada asosan o‗zbek millati haqida so‗z
boradi.
1.
Milliy taomlar.
Xitoy xan millati taomlaridagi o„ziga
xosliklar.
Xitoy folklorida ―Xalq uchun eng
muhimi
ovqat‖
tushunchasi
muhim
ahamiyatga ega, shu sababli oziq-ovqatlar
folklori folklor madaniyatidagi muhimdan
muhim mazmunga aylandi va shuning uchun
Xitoy oziq-ovqatlar mamlakatiga aylandi.
Birinchi o‗ziga xoslik: Xitoy xan
millatining an‘anaviy iste‘moldagi oziq-
ovqatlarining
asosini
o‗simliklardan
olinadigan mahsulotlar tashkil qiladi. Asosiy
taomi
besh
turdagi
don
mahsulotlari,
sabzavotlar qo‗shimcha taom sifatida qaraladi
va bulardan tashqari kam miqdorda go‗shtli
taomlar iste‘mol qilinadi. Bunday odatning
yuzaga kelishiga asosiy sabab Xitoy markaziy
tekislik
hududlarida
qishloq
xo‗jaligi
mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashgan
iqtisodiyot
yo‗nalishining
asosiy
o‗rin
tutishidadir. Guruchli va xamirli taomlar xan
millati asosiy yeguligining ikki katta turini
tashkil etadi. Janub va shimoldagi sholi
yetishtiruvchi hududlarda guruch iste‘mol
qilinsa, g‗alla yetishtiruvchi hududlarda
undan tayyorlangan taomlar asosiy yegulik
o‗rnida
turadi.
Asosiy
taomlarning
tayyorlanish uslubi turlicha bo‗lib, guruchli
taomlar: bug‗da pishirilgan guruch, guruchli
pirog,
guruchli
bo‗tqa,
guruchli
bo‗g‗irsoqchalar, guruchli ugra, guruchli
yumaloqchalardan sho‗rva, zongzi kabilar.
Bug‗doy unidan tayyorlanadigan taomlar:
Хорижий филология
№3, 2020 йил
45
bug‗da pishirilgan non, manti, ugra, yupqa
non,
bo‗g‗irsoq,
chuchvara
kabilar.
Xomashyo yetishtirish joylarining o‗ziga
xosligi, mahalliy hayot muhiti va insonlar
ta‘bi, turli joylardagi tayyorlash usullari,
shuningdek
ziravorlar,
pichoq
ishlatish,
olovni boshqarish, mahsulotlar meyorini
bilish, pishirish san‘atidagi turli talab va
o‗ziga xosliklar kabi omillarning ta‘siri tufayli
xan millatining oziq-ovqat urf-odatlarida
ko‗plab
turdagi
taom
yo‗nalishlari
shakllangan. Shular ichida eng ko‗zga
ko‗ringan va jamiyatda tan olingan Lu,
Chuan, Su, Yue, Min, Dje, Siang, Hui kabi
taom yo‗nalishlari odamlar tomonidan
―Sakkizta katta taom yo‗nalishi‖ deb ham
yuritiladi.
Ikkinchi o‗ziga xoslik: sharob va choy
xan millati vakillarining ikki katta ichimligi.
Xitoy sharob va choyning vatani, xitoy
xalqining 5000 yillik tarixi davomida sharob
va choy muhim o‗rin egallab kelmoqda.
Xitoyda sharobning turi ko‗p: oq sharob, sariq
sharob, pivo, vino, dorivor sharob kabi.
Xitoyda oq sharobning mashhurlik darajasi
eng yuqori, uning asosiy xomashyolari
gaolyan, jo‗xori, sholi, bug‗doy kabilar bo‗lib,
shulardan gaoling eng yaxshi xomashyo
hisoblanadi.
Oq
sharoblar
ichida
eng
mashhuri ―Yurt sharobi‖ deb nom olgan
Maotay sharobidir. U tabiiy toza sharob
iforiga ega bo‗lib, ―Sharoblar marvaridi‖ deb
e‘ tirof etiladi. Xitoy dunyodagi choyni eng
erta
kashf
etib
yetishtirgan
mamlakat
hisoblanadi. Xitoyda juda ko‗p mashhur
choylar bo‗lib, ularni oltita katta guruhga
ajratish mumkin: ko‗k choy, qizil choy, oq
choy, Ulong choyi, sariq choy va qora choy.
Turli hududlarda yashovchi xanlarning choy
ichish odatlarida ham tafovut mavjud bo‗lib,
eng ko‗p uchraydigani to‗g‗ridan-to‗g‗ri
damlab ichishdir.
Uchinchi o‗ziga xoslik: taomlanish
usuliga ko‗ra xanlarning o‗ziga xosligi
jamlanishda. Bu esa xanlar qarindosh-
urug‗chilik aloqalarini qadrlash qadriyatlari
taomlanishda o‗z aksini topganidan dalolat.
To‗rtinchi o‗ziga xoslik: taomlanish
anjomlariga ko‗ra xanlarning eng katta o‗ziga
xosligi
tayoqchalardan
foydalanishidir.
―Ahloq haqidagi bitiklar‖dayoq ―ovqat yeyish
tayoqchasiz imkonsiz‖ deya yozib qoldirilgan.
Bundan ko‗rinadiki, kamida In Shan sulolalari
davrida
xanlar
tayoqcha
yordamida
ovqatlanishga o‗tishgan.
O„zbekistonning
o„zbek
millati
taomlaridagi o„ziga xosliklar.
Markaziy Osiyodagi iqtisodiyotining
asosiy tayanchi dehqonchilik bo‗lgan turkiy
xalqlarning oziq-ovqat madaniyati juda boy
va rang-barang. O‗zbek millati uzoq asrlar
davomida o‗troq hayot tarzida yashab kelgan.
Shu sababdan haligacha mol, qo‗y go‗shti
kabi go‗shtli taomlarni yaxshi ko‗rishiga
qaramasdan, kundalik uch mahal ovqatining
asosini xamir ovqatlar, guruch, sut va choy
tashkil etadi. Non va choy kundalik hayotning
ajralmas qismi bo‗lib, poliz mevalari va
mevalar ovqatdan oldin va keyin yengil
tamaddi sifatida iste‘mol qilinadi. Palov
o‗zbek xalqi eng sevib iste‘mol qiladigan
taom hisoblanib, uni deyarli hamma o‗zbeklar
tayyorlay oladi. Suyuq ovqatlar ham o‗zbek
oziq-ovqat madaniyatida muhim o‗rin tutadi
va suyuq ovqatlar ichida eng mashhuri
mastavadir.
O‗zbek
xalqi
shirinliklar
tayyorlashga juda usta. Ayniqsa, bug‗doy uni,
qand
va
yong‗oqdan
tayyorlanadigan
holvaning 50 dan ortiq turi mavjud.
Xan va o„zbek millati milliy oziq-
ovqatlarini taqqoslash.
O‗xshash jihatlari:
1)
Har ikki joy aholisi choy, sharob
ichishni yaxshi ko‗radi. Xanlar odatda choyga
boshqa narsa aralashtirmay o‗zini ichishadi.
Birgina choyning o‗zidan kelib chiqib
aytganda, pekinliklar gul choy, Jiang, Je,
Shanxay kabi hududda yashovchilar ko‗k
choy, fujianliklar qora choy va ulong choyini
ichishni xush ko‗rishadi. O‗zbekistondagi
o‗zbek kabi millatlar asosan preslangan choy,
qora choy ichishadi. Choy ichish vaqtida
quruq meva, shirinlik va pishiriqlar iste‘mol
qilishadi.
Sharob ichish xanlarda odamlar orasida
iliq aloqalar o‗rnatishning muhim usulidir.
Xitoyda oq sharob va pivo ko‗p iste‘mol
qilinadi.
2)
Xanlar ham o‗zbeklar ham guruch
iste‘mol qilishni yoqtirishadi. Xanlar guruch,
tariq,
yopishqoq
guruch
kabilarni
yeyishni yoqtirsa, o‗zbeklar guruchdan
Хорижий филология
№3, 2020 йил
46
tayyorlanadigan palov yeyishni yoqtiradi,
lekin bug‗da pishgan oq guruch yeyishni
yoqtirishmaydi.
3)
Xanlar ham, o‗zbeklar ham xamir
ovqatlarni yaxshi ko‗rishadi. Xitoydagi eng
ommabop
xamir
ovqatlar
bug‗da
pishgan non, manti, ugra, yupqa kabilar
bo‗lsa, O‗zbekistonda eng ommabop undan
tayyorlangan yegulik hech shubhasiz nondir.
Non shakli tayyor holga keltirilgach uni
maxsus non pishirish uchun ishlatiladigan
qurilma,
ya‘ni
tandirga
yopishtirilib
pishiriladi. Tandir odatda qo‗y yungi va
loydan yasaladi, balandligi bir metr atrofida,
qorni katta og‗zi kichik, shakli yotqizib
qo‗yilgan katta xumni eslatadi. Tub qismi
olov yoqishga moslashtiriladi, to‗rt tomoni
g‗isht terib qotirilib, novvoy non yopishi
uchun qulay qilib quriladi, pastki qismida
havo aylanishi uchun tuynukcha qoldiriladi.
Farqlar:
1)
Ovqatlanish anjomlari farq qiladi.
Xanlar
ovqat
yeyish
uchun
tayoqcha
ishlatishadi. O‗zbekistonda to‗y-marosimlarda
pichoq,
sanchqi
ishlatilishidan
boshqa
hollarda ovqatlanish vaqtida qoshiq ishlatiladi
yoki o‗ng qo‗l yordamida hech qanday
anjomlarsiz tanovvul qilinadi. Islom dini
ta‘limotiga ko‗ra taomni faqat o‗ng qo‗l
yordamida og‗izga solinadi va ovqatlanib
bo‗lingach ikki qo‗lni ochib duo qilinadi.
Xanlarda bunday qoidalar mavjud emas.
2)
Asosiy oziq-ovqat mahsulotlari va
taomlar farq qiladi. Xanlarning iste‘mol qila-
digan asosiy mahsulotlar bug‗doy,
sholiga asoslangan uglevodli birikmalar
bo‗lsa,
o‗zbeklarning
asosiy
iste‘mol
mahsuloti go‗shtli mahsulotlar hisoblanadi.
Xanlarning taomnomalarida sabzavotlar ko‗p
o‗rin egallagan, chunki Xitoyda sabzavot
turlari juda ko‗p. Markaziy Osiyo hududi
landshaft va iqlim jihatidan imkoniyatlari
chegaralanganligi tufayli sabzavot turlari
nisbatan kamroq, shu sababdan sabzavotlar
o‗zbekistonliklar
dasturxonining
asosini
tashkil qilmaydi. O‗zbekiston aholisining
asosiy qismi islom diniga e‘tiqod qilgani
sababli go‗sht mahsulotlari ichida cho‗chqa
go‗shti, eshak go‗shti, it go‗shti, o‗zi o‗lgan
hayvonlar go‗shti, qon va yirtqich hayvonlar
go‗shtini
iste‘mol
qilishmaydi,
ammo
xanlarda deyarli hamma turdagi go‗sht va
go‗sht mahsulotlarini iste‘mol qilishda ta‘qiq
yo‗q.
3)
Taom tayyorlash usullari farq qiladi.
Xan millati ovqat pishirishda juda keng va
ko‗p qirrali madaniyatga ega bo‗lib,
taom tayyorlashda asosan qovurish, yog‗da
qovurish, qayla bilan qovurish, qovurib
dimlash, qaynatish,
bug‗lash, dudlash,
dimlash, yog‗da qaynatish, katta olovda tez
qovurib
olish,
kichik
olovda
dimlash,
cho‗g‗da pishirish, pechda pishirish, qiyomda
pishirish kabi 20 ga yaqin usullardan
foydalanadi, O‗zbekistondagi turli millatlar
taom tayyorlash usullari nisbatan sodda,
asosan qovurish, qaynatish, dimlash kabi.
2.
Milliy liboslar.
Xan millati liboslaridagi o„ziga
xosliklar.
Qadimgi Xitoy an‘anaviy libosi to‗rt
qismdan iborat: bosh kiyimi, ust kiyim, oyoq
kiyimi va taqinchoqlar. Bosh kiyim, ya‘ni
boshga taqiladigan aksesuarlar. Qadimda xan
millatining voyaga yetganlik taomiliga ko‗ra
yigitlarga bosh kiyimi kiydirilgan, qizlarning
boshiga taqinchoq taqilgan. Bundan ko‗rish
mumkinki,
bosh
kiyim
xan
millati
madaniyatida muhim ahamiyatga ega. Xitoy
ust va bosh kiyim kiyuvchilar mamlakati
o‗laroq har doim bosh va ust kiyimga katta
e‘tibor berilgan, ust va bosh kiyimlar
odamlarning ijtimoiy darajasiga mos ravishda
bo‗lgan. Qadimda erkak kishi yigirma yoshga
kirgach, voyaga yetganlik belgisi sifatida
o‗qimishlilar bosh kiyim kiysa, avom xalq
vakillari
ro‗mol
o‗ragan.
Qadimgi
odamlarning fikriga ko‗ra, bosh va ustki libos
kiyish kiyinish odobining to‗liq ko‗rinishi
bo‗lib, ust kiyim kiyib bosh kiyim kiymaslik
ahloqsizlikning
eng
yuqori
darajasi
hisoblangan. Faqat gunohidan o‗tishni so‗rash
vaqtida bosh kiyimni yechib, yalang oyoqda
borishgan. Ust kiyimi(tana kiyimi) nomidan
ham ko‗rinib turganidek, tanani to‗liq
berkitadigan libos bo‗lib, tikilish usuliga
ko‗ra ikki turga ajratish mumkin: beldan
yuqori va beldan past qismga kiyiladigan
hamda beldan yuqori va beldan past qismi
ulanib tikiladigan. Oyoq kiyim, ya‘ni oyoqqa
kiyiladigan kiyim. Qadimgi odamlar yalang
oyoqda yurishni ham ahloqsizlik ko‗rinishi
Хорижий филология
№3, 2020 йил
47
deb bilishgan. Taqinchoqlar deb tanaga bezak
sifatida
taqiladigan
narsalarga
aytiladi.
Qadimda keng tarqalgan taqinchoqlarga
nefrit, dur, qilich, xushbo‗y moddalar
solingan
xaltacha,
boshga
taqiladigan
taqinchoqlar, sirg‗a, bilakuzuk kabilar misol
bo‗la oladi.
1912-yilda
Xitoy
Respublikasi
hukumati ―Kiyinish normalari‖ haqidagi
qonunni qabul qildi, unga ko‗ra yevropacha
frak va silindrsimon shlyapa Xitoyning
bayramona kiyimi, g‗arbcha kostyum esa
rasmiy kiyim etib belgilandi. Bu Xitoyning
birinchi marta g‗arb uslubidagi liboslarning
jamiyatdagi o‗rnini qonun orqali belgilashi
bo‗ldi. Shundan so‗ng Xitoy boshdan oyoq
g‗arbcha kiyinish an‘analarini o‗zlashtira
boshladi. 1919-yili Sun Yatsen harbiy
formadan andaza olgan holda kundalik
kiyiladigan kiyim yaratishni iltomos qildi. Bu
libos Xitoy milliy libosi va g‗arb kostyum-
shimining qulayliklarini o‗zida mujassam
etgan ―sunyatsencha libosdir‖. 1949-yilda
Yangi
Xitoy
davlati
tashkil
topgach,
sunyatsencha libos bilan bir qatorda old
etagida ikkita tugmasi bor libos ham urf
bo‗lib, ayol-u erkak birday kiyadigan bo‗ldi.
20-asrning 80-yillariga kelib Xitoy islohotlar
va ochilish siyosatini yuritishi natijasida
iqtisodiyot rivojlana boshladi, odamlarning
ongi ochila boshladi va turli joylarda g‗arb
liboslari, kurtkalar, plashlar, sport kiyimlari,
jinsi kiyimlar urf bo‗la boshladi. Ayniqsa
yosh qizlar kiyimlarining yangicha xilma-xil
turlari paydo bo‗ldi. Bir so‗z bilan aytganda,
ming
yillar
davomida
xan
millatining
kiyimlarining umumiy uslubi yengillik va
soddalikka asoslangan. Xan millatiga mansub
qadimgi uzun chopon bu uslubni o‗zida eng
yaxshi aks ettirgan kiyim hisoblanadi.
Chopon,
uning
beli
va
uning
yengi
kengligi,bunday kiyimning asosiy o‗ziga
xosligi bo‗lib, xan millatining yumshoq,
xotirjam milliy xarakterini hamda tabiatidagi
oddiylik, bosiqlik, xushmuomalalikni o‗zida
to‗liq mujassam etgan.
O„zbekistonning o„zbek millati milliy
liboslaridagi o„ziga xosliklar.
Markaziy Osiyoning o‗troq aholisi
liboslari ham boy madaniy an‘analarni o‗zida
aks ettiradi. O‗zbekistonning shaharlarida
ko‗pchilik odamlar zamon bilan hamnafas
holda yevropacha kiyim kiyishadi, ammo,
qishloq joylarida hali ham o‗zbek milliy
kiyimlari kiyish an‘anasi saqlab qolingan.
O‗zbek
erkaklarining
kundalik
kiyimi
―ko‗ylak‖, Toshkent va Farg‗ona hududlarida
yashovchi aholi orasida uzun, oldi ochiq
―yaktak‖ kiyish urf bo‗lgan. Erkaklar milliy
kiyimlaridan yana biri ―chopon‖, chopon
naqshlar bilan bezatiladi, unda tugmalar
bo‗lmaydi, ko‗krak qismiga yaqin joyda
bog‗ichlari bo‗ladi, yil fasllaridan kelib chiqib
choponnning yupqa, yengil, astarsiz turlarini
ham uchratish mumkin. Erkaklar uylanish
vaqtida tillarang iplar bilan bezatilgan chopon
va tillarang yoki kumushrang iplar bilan
beztilgan salla kiyishadi. Erkaklar bellariga
belbog‗ bog‗lab boshlariga do‗ppi kiyishi ham
o‗zbek
millatining
kundalik
kiyinish
uslublaridan hisoblanadi. O‗zbekiston xotin-
qizlarining an‘anaviy libosi uzun ko‗ylak va
lozim bo‗lib, ko‗ylak toza ipak va atlasdan
tikiladi. Lozim ayollar kiyimlarining ajralmas
qismi hisoblanadi, lozimning yuqori qismi
keng, past qismi tor bo‗lib, ko‗ylak bilan mos
ravishda tikiladi.Ayollar ust kiyimi ham
erkaklarniki kabi uzun chopon bo‗lib
―mursak‖ deb nomlanadi. An‘analarga ko‗ra,
barcha o‗zbek ayollari tilla va kumush
taqinchoqlar, tabiiy toshlar bilan bezatilgan
uzuk va halqalar taqishadi. Bundan tashqari,
o‗zbeklar tilla tish qo‗yishni yoqtirishadi, tilla
tishlar soni badavlatlik belgisi hisoblanadi.
Xan va o„zbek millati
milliy
liboslarini taqqoslash.
O‗xshash tomonlari:
1)
Har ikki millatda bosh kiyim kiyish
odati bor.
Xan va o‗zbek millati milliy liboslarini
solishtirganda, har ikki millat bosh kiyimlarga
katta ahamiyat berishi va uzun kiyim kiyishni
yaxshi ko‗rishini ko‗rish mumkin.Misol
uchun, qadimgi xan erkaklari balog‗atga
yetganda bosh kiyim kiydirish marosimi
o‗tkazilsa, ayollar balog‗atga yetganda
boshiga taqinchoq taqilgan. O‗zbek millati
islom diniga e‘tiqod qiladi, an‘anaviy dinlar
soch oldirib yalang bosh yurishni taqiqlaydi
va shu tufayli deyarli barcha o‗zbeklarda bosh
kiyim kiyish odati bor.
2)
Har
ikkisida
ijtimoiy
mavqe
Хорижий филология
№3, 2020 йил
48
ko‗rsatkichi mavjud.
Har ikki millatning milliy liboslari
orqali libos egasining ijtimoiy mavqeyini
bilish mumkin. Masalan, xan millatining bosh
kiyimini olsak, toj yoki bosh kiyim kiyish
azaldan ziyolilarning imtiyozi hisoblanib,
faqatgina zodagonlar yoki yuqori tabaqa
vakillari doirasiga kirgan. Quyi tabaqa
vakillari esa faqat ro‗molga o‗xshash mato
bilan boshini o‗rab yurishi mumkin bo‗lgan,
xolos. Xitoy tilidagi ―baland toj va keng
kamar‖ iborasi hokimiyat boshqaruvida
bo‗lgan amaldorlar sinfiga ishora qiladi. Xan
sulolasi oxirida ziyoli va harbiylar ro‗mol
o‗rashi urf bo‗lgan, Tang sulolasi davrida
salla o‗ylab topilgan, Ming sulolasi davrida
boshga yuqa qora ipak mato o‗rash xizmat
kiyimining bir qismi hisoblangan va odatda
bu qora matodan bo‗lgan mato bosh kiyim
deb yuritilgan, hozirgi kungacha odamlar
amaldorlarni shu atama bilan chaqirishga
odatlanib qolishgan. Bu bosh kiyimni oddiy
odam kiyishi mumkin bo‗lmagan. Xan
millatining qadimgi liboslarining rangi ham
tabaqalarga ajratilgan: sariq rang imperatorga,
tillarang, qizil va binafsha rang amaldor va
yuqori tabaqa vakillariga, havorang, qora va
oq oddiy xalq vakillariga tegishli bo‗lib,
oddiy odamlar rangli kiyim kiyishi mumkin
bo‗lmagan.
Boy o‗zbek oyilalarida to‗n va sallalar
tillarang iplar bilan bezatilgan, hatto oyoq
kiyimlarda ham tillarang naqshlar bo‗lgan.
Shuning uchun kiyim matosining sifati, kiyim
bezaklaridan kiyim egasining ijtimoiy o‗rnini
aniqlash mumkin bo‗lgan.
3)
Kiyim matolari o‗xshash.
Xan va o‗zbek millati vakillari o‗troq
hayot kechiruvchi bo‗lganligi sababli, odatda,
oddiy gazlama va ipak gazlamalardan kiyim
tikishgan.
Farqlar:
1)
Libosdagi taqiqlardagi farq. Xan
millati liboslarining rang, kiyish uslubi, turi
kabilardagi taqiqlar: oq va qora ranglar
―noxush rang‖ hisoblangan, boshdan oyoq oq
kiyish, erkaklar yashil ro‗mol o‗rashi yoki
yashil bosh kiyim kiyish, o‗g‗il va qizlar qizil,
sariq, yashil kabi yorqin ranglar kiyishi
taqiqlangan. Xitoyning aksar joylarida ayol-u
erkak, yosh-u qari kiyimining tag qismi
so‗kilmagan bo‗lishi kerak bo‗lgan, chunki
odamlar so‗kilgan kiyim motam kiyimi, kulfat
olib keladi deb ishonishgan. Ba‘zi joylarda
erkak kishi quritish uchun ilib qo‗yilgan ayol
kiyimi tagidan o‗tishi mumkin bo‗lmagan, bu
erkak kishiga omadsizlik keltiradi deb
hisoblashgan.
Markaziy Osiyo islom ta‘limoti ta‘siri
kuchli bo‗lgan hudud, o‗zbek ayollari kalta
yengli kalta kiyim kiyishi mumkin emas.
Liboslarga
inson
va
hayvon
suratlari
tushirilishi taqiqlangan va odatda gul yoki
arab harflari tushirilgan, bu islomda shaxs
yoki narsaga sig‗inish taqiqlanganligi bilan
bog‗liq natija hisoblanadi.
2)
Dekorativ naqshlardagi farq. Bu
turli millatlarning madaniy o‗tmishi bilan
belgilanadi. Masalan, ajdar va qaqnus
surati tushirilgan kiyim qadimgi xitoyda
imperatorga
tegishli
bo‗lgan.
Harbiy
amaldorlar kiyimlariga ham sher, karkidon
kabi turli hayvonlar surati tushirilgan. Ammo,
o‗zbek millatiga kelsak, kiyimga hayvon
suratini tushirish taqiqlangan va bu islom
ta‘limotining ta‘siri bilan bog‗liq.
3.
Milliy me‟morchilik.
Xan millati milliy me‟morchiligining
o„ziga xosligi.
Xitoy chegarasi keng, uzoq tarixga ega
davlat bo‗lib, 7000 yildan ortiq me‘morchilik
tarixiga ega. Xitoyning turli joylaridagi xan
millatiga mansub me‘moriy obidalar qurilish
uslubi va tuzilishiga ko‗ra bir-biriga yaqin
bo‗lib, katta qismi yog‗ochdan ishlangan bir
qavatli binolar, ko‗p qavatlilari nisbatan kam.
Bu xan millatining umumiy milliy madaniyati
va me‘morchilik odati bilan belgilanadi.
Ammo, joylashgan o‗rnining tabiiy muhiti va
iqlimidagi farqga ko‗ra, turli joylardagi xan
millati binolari bino qurishdagi xom-ashyolar,
bezak ranglari, tuzilishi kabi jihatlarda bir-
biridan farq qilgan. Shu tariqa har biri o‗ziga
xos bo‗lgan hayot tarzi shakllangan, bulardan
Pekinning ―Sihiyuan‖i (to‗rt tomoni bino va
o‗rtasi hovlili uy) va shimoli-g‗arbiy
hududlardagi ―Yaodong‖ (g‗or uylar) kabilar
o‗ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Sihiyuan deb to‗rt tomoni uy bilan
o‗ralgan hovli uy, Pekin sihiyuani odatda
o‗zaro mutanosiblikka ega shimoliy, janubiy,
sharqiy va g‗arbiy tomon xonalaridan iborat
Хорижий филология
№3, 2020 йил
49
bo‗ladi. An‘anaviy sihiyuan odatda ichki va
tashqi hovliga bo‗linadi, ikkinchi darvoza
ya‘ni ―ichki darvoza‖ bilan tutashadi. Ichkari
hovlida odatda uy egalari hayot kechirib,
begonalar
kirishi
mumkin
bo‗lmaydi.
Sihiyuanning asosiy binosi va g‗arbiy, sharqiy
binolar orasida odamlar harakatlanishi, dam
olib o‗tirish, hovli ichidagi manzaralardan
bahramand bo‗lish uchun yo‗lak va o‗rindiq
kabilar bo‗ladi. Ba‘zi sihiyuanlarning eng
ichkari qismida hali turmushga chiqmagan
qizlar hayot kechirishi uchun ham maxsus
xonalar ajratilgan.
Yaodong – Sariq tuproq platosidagi
inshoot
bo‗lib,
Shimoliy
Shansi
provinsiyasidagi
dehqonlar
ramzidir.
Yaodong ya‘ni, g‗or uy loyli g‗or, g‗ishtli
g‗or va toshli g‗orga bo‗linadi. Yaodong
odatda janubga qaragan qiyalikda, quyoshga
va keng daraxtsiz mintaqaga qaragan holda,
hayot kechirishga mos tarzda quriladi.
Yaodong ichkarisining bir tomonida qozon va
o‗choq joylashadi, kanning (yotoq pech) bir
tomoni o‗choqqa ulangan bo‗ladi. O‗choqning
mo‗risi yotoq pechning tagidan o‗tganligi
sababli qishda yotoq pechning usti juda issiq
bo‗ladi. Yotoq pechning uch devoriga odatda
surat tushirilgan qog‗ozlar yoki devoriy
suratlar yopishtirilgan bo‗ladi va Shimoliy
Shanxiliklar uni ―kan devori‖ deb atashadi.
Bunday kan devorlari foydali bezak bo‗lib,
kanning dag‗al devori va to‗shak bir biriga
tegishidan himoya va tozalikni saqlab
turuvchi vosita bo‗lib xizmat qiladi. Uy ichki
ko‗rinishini ko‗rkamlashtirish maqsadida
ko‗pchilik kan devoriga surat tushiradi.
Yaodongning uch katta afzalligi mavjud:
birinchidan juda baquvvat, bir necha yuz,
ming yillar davomida buzilmay saqlanishi
mumkin;
ikkinchidan
g‗orda
yashash
odamning umrini uzaytiradi, bunga sabab g‗or
ichidagi harorat va namlik nisbatan barqaror;
uchinchidan g‗or tomining qalinligi ikki
metrdan ziyod va bu g‗or ichi qishda issiq,
yozda salqin bo‗lishini ta‘minlaydi.
O‗zbekistonning
o‗zbek
millati
me‘morchiligining o‗ziga xosligi.
Markaziy
Osiyo
millatlari
milliy
me‘morchiligini, ko‗chmanchi yoki o‗troq
millatligiga ko‗ra ikki katta guruhga ajratish
mukin. Qozoq, qirg‗iz kabi ko‗chmanchi
millatlar o‗tovda, o‗zbek, tojik kabi o‗troq
millatlar esa g‗ishtli yoki loyli uylarda
yashashadi.
O‗zbeklar yashovchi Markaziy Osiyo
daryolari orasidagi hududda tosh nisbatan
kam, shu tufayli qurilish materiallarining ko‗p
qismi yerdan olinadi. Uyning asosiy qismi
mahalliy hududlardan olingan tuproqdan
yasalib, quritilgan g‗isht yoki to‗g‗ridan-
to‗g‗ri
pishitilgan
loydan
tiklanadi.Uy
xonalari odatda poydevorsiz to‗g‗ridan-to‗g‗ri
yerdan ko‗tarilgan. Xonaning ichkarisidagi
yer qismiga loy g‗isht terilgan yoki somon
to‗shalgan va ustidan gilam to‗shalgan. Ichki
devorlariga naqshinkor qilib o‗yma tokchalar
qilingan, bu tokchalar ichida har xil kundalik
turmushda ishlatiladigan narsalar yoki idishlar
saqlangan. Hozirda xonani isitish uchun
deyarli hamma xonadonlarda devoriy pechlar
mavjud, o‗tmishda esa ko‗pincha xonani
isitish uchun sandallar qilingan. O‗zbeklar
uylari odatda sharqqa qaragan bo‗ladi.
Hovlining oshxonaga tutash joyida non
yopish uchun tandir, hovli oxirida hojatxona,
hovli devorining bir burchagida og‗ilxona
joylashadi. Bunday uylar mahalliy iqlimga
juda mos, qishda iliq va yozda salqin, shu
bilan birga kamchiqim hisoblanadi. Odamlar
yoz faslida vaqtlarini ko‗proq hovlida
o‗tkazishsa, qish faslida uy ichidagi pech
hayotning markaziy qismiga aylanadi, pech
yonida
odamlar
ovqatlanishadi,
suhbat
qurishadi, mehmon kutishadi va hatto o‗sha
yerda uxlashadi.
Bir so‗z bilan aytganda, O‗zbekiston
singari Markaziy Osiyo hududidagi binolar
uslubi turli xil, turli hududlarda turli
zamonlarga mansub turli uslubdagi binolar
mavjud. Makedoniyalik Aleksandr Markaziy
Osiyo yerlarini bosib olgandan so‗ng
Markaziy
Osiyo
me‘morchiligi
yunon
madaniyatining ba‘zi unsurlarini qabul qila
boshlagan, masalan, qurilishda sopol plitkalar,
gumbazsimon
eshik,
tosh
ustun,
tosh
haykallar,
poydevorlardan
foydalanish
boshlangan. Chor Rossiyasi O‗rta Osiyoni
zabt etishidan avval O‗rta Osiyo shahar va
binolarida islom me‘moriy uslubi yaqqol
namoyon bo‗lgan. Ko‗plab qadimiy shaharlar
qurilishida diniy binolar markaziy o‗rin
egallagan. Chor Rossiyasi Markaziy Osiyoni
Хорижий филология
№3, 2020 йил
50
bosib olgach ko‗plab yangi shahar va
infrastrukturalar qurdirgan, hamda mavjud
qadimiy shaharlarga o‗zgartirishlar kiritgan va
shu bilan bir vaqtda ko‗plab rus uslubiga
mansub va turli uslublar uyg‗unligidagi
binolar qurdirgan. Markaziy Osiyo davlatlari
o‗z mustaqilligini qo‗lga kiritgach, har bir
millat birin-ketin o‗z milliy an‘analariga xos
madaniyatni
qayta
tiriltirishni
boshladi.
O‗zbeklar ham mustaqillik yillarida ko‗plab
masjid, maqbara va madrasalarni ta‘mirlashdi
va yangidan bunyod etishdi.
Xan va o„zbek millati
milliy
me‟morchiligini taqqoslash.
O‗xshash tomonlari:
1)
Xan
va
o‗zbek
millati
memorchiligining har ikkisi o‗zida feodal-
patriarxal
tuzimini
o‗zida
mujassamlantiradi.
Me‘morchilik ko‗lami, uslubi, ishlatish
materiallari,
ichki
bezaklari
kabilarning
barchasida qat‘iy feodal iyerarxiya mavjud,
ma‘lum chegaralardan chiqish mumkin emas.
2)
Me‘morchilik materiallari o‗xshash.
Xan va o‗zbek o‗troq millatlari
me‘morchilikda odatda g‗isht, sement
va yog‗ochdan foydalanishadi.
Farqlar:
Binoning joylashuv o‗rnini belgilashda
farq bor. Xan millati uy qurish uchun joy
tanlovida ―Fenshuy‖ga tayanadi. Fenshuy –
xitoy xalqining uzoq tarixga ega ta‘limoti
bo‗lib, u tabiatning kuchi va koinotning katta
magnit
energiyasidir.
Inson
va
tabiat
uyg‗unligi fenshuyning asosiy
g‗oyasi
hisoblanadi. Avval boshda fenshuy asosan
saroy, turar-joy, qishloq, qabriston kabilarga
joy tanlash, qurilish usullari va tamoyillari
bilan bog‗liq bo‗lgan, mos joy tanlash uchun
o‗ylab topilgan ta‘limot hisoblangan. Fenshuy
nazariyasi aslida geofizika, gidrogeologiya,
munajjimlik,
meteorologiya,
atrof-muhit
landshaftshunosligi, arxitektura, ekologiya
hamda inson tanasi hayoti informatikasi kabi
ko‗p turdagi fanlarni o‗zida jamlagan aniq fan
hisoblanadi.Uning maqsadi tabiiy muhitni
diqqat bilan o‗rganish, tushunish, tabiatdan
foydalanish va o‗zgartirish, yaxshi yashash
muhitini
yaratishdan
iborat.Fenshuy
madaniyati ta‘sirida xan millati milliy
me‘morchiligi o‗ziga xoslik kasb etdi.
Masalan, eshik ostonasiga yovuz ruhlarga
qarshi deb ishoniladigan turli
belgilar
o‗rnatish, darvozadan hovliga kirish joyida
bezak devor ko‗tarish, eshikka tumor
yopishtirish kabi.
O‗zbeklar xonadoniga faqat bir kirish
orqali
kirish
mumkin.
Ko‗chadan
o‗tayotganlarning nazari to‗g‗ridan-to‗g‗ri
hovli ichkarisiga tushishining oldini olish
maqsadida darvoza ichkarisiga kichikroq
to‗siq devor quriladi. Bunday to‗siq
devorchalar xan millati madaniyatida ham
uchraydi, ammo, o‗zbeklar bu devorni
qurishdan ko‗zlagan maqsadi xanlardan ancha
farq qiladi. O‗zbeklar quradigan bunday
to‗siq
devorchalarni
xanlarniki
bilan
taqqoslaganimizda, xanlar bu devorchani
qurishda tashqaridagi odam hovli ichini ko‗ra
olmasligidan tashqari boshqa maqsadlarni
ko‗zlaganini ko‗rishimiz mumkin. Xanlarda
bunday devorchalar ―Ingbi‖ yoki ―Yovuz
ruhdan saqlovchi‖deb nomlanadi. Odamlar
yovuz ruhlar darvozadan kirgach bu to‗siq
devorlardan o‗ta olmaydi deb ishonishgan va
shuning uchun shunday devorlar qurib
o‗zlarini har xil yovuzliklardan saqlashga
urinishgan. Bu himoya devorlari darvoza
tashqarisidan kiruvchi kuchli havo oqimini
to‗sishga ham xizmat qiladi. Fenshuy
ta‘limotiga ko‗ra, tashqaridan kiruvchi havo
oqimi to‗g‗ridan to‗g‗ri xonalar ichiga kirishi
mumkin emas, baxtsizlik keltirishi mumkin,
shu sababli darvoza va hovli o‗rtasida albatta
to‗siq devori qurish kerak.
Xullas, Xitoy va O‗zbekiston turli
geografik
va
iqlim
sharoitlarida
joylashganligi, har biri o‗z hayot tarzi, urf-
odatlari va diniy e‘tiqodlariga egaligi
tufayli,bu ikki davlat xalqlarining milliy
taomlari,
liboslari
va
me‘morchiligida
o‗xshash tomonlari ham, noo‗xshashliklar
ham mavjud. Bunday o‗xshashlik va farqlarni
chuqur o‗rganish orqali ikki davlat xalqlari
bir-birini yaxshi tanib olishiga sharoit
yaratish, shuningdek, ikki xalqning ―Bir
makon - bir yo‗l‖ tashabbusidagi hamkorligini
yanada rivojlantirish mumkin bo‗ladi.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
51
Аdabiyotlar
1
．
Robert E. Walls Folklife and Material Culture, in The Emergence of Folklore in Everyday
Life: A Fieldguide and Sourcebook, ed. George H. Schoemaker, Bloomington: Treckster Press,
1989 г.
2
． 王娟
编著
， 《 民俗学概
论》
， 北京大学出版社，
2002
年
3
． 王衍
军编著
， 《 中国民俗文化》 ，
暨南大学出版社
，
2011
年
4
． 吴宏
伟主编
， 《 新
丝路与中亚
——
中
亚民族传统社会结构与传统文化》
， 社会科学文献出版社，
2015
年
5
．
杨超著
， 《 中国民俗》 ，
时代文艺出版社
，
2009
年
6
．
钟敬文主编
， 《 民俗学概
论》
， 上海文
艺出版社
，
1998
年
У Айжун., Лиу Кун. Сравнение материального фольклора Китая и Узбекистана.
Китай и Узбекистан находятся в различных географических и климатических условиях,
каждый из которых имеет свой образ жизни, традиции и религиозные убеждения. В связи с
этим в каждом из народов Китая и Узбекистана сложился своеобразный материальный
фольклор. Статья посвящена сопоставлению и исследованию материального фольклора
Китая и Узбекистана, в частности, сопоставлению различий в народной архитектуре,
народной одежде и народной еде между китайскими и узбекскими народами, чтобы помочь
китайским и узбекским народам понять друг друга и способствовать взаимодействию двух
народов в контексте инициативы ―Один пояс, один путь‖.
U Ayjun
.,
Liu Kun. Comparison of the material folklore of China and Uzbekistan.
China
and Uzbekistan are located in different geographic and climatic conditions, each of which has its
own way of life, traditions and religious beliefs. In this regard, a kind of material folklore has
developed in each of the people of China and Uzbekistan. The article is devoted to the comparison
and study of the material folklore of China and Uzbekistan, in particular, the comparison of
differences in national architecture, national clothes and national food between the Chinese and
Uzbek peoples, in order to help Chinese and Uzbek people to understand each other and promote
interaction between two nations in the context of the initiative ―One line, one way‖.
