222
қандай ривожланишидан қатъий назар, ЕИ минтақавий ўйинчилар билан
муносабатларда “зиддиятсиз, қарама-қаршиликсиз” стратегияга ўтиши
мақсадга мувофиқ бўлади.
Шунингдек, таъкидлаш жоизки, юқорида қайд қилинганидек, Россия-
Украина муносабатларидаги хозирги вазият ЕИ нинг МО га бўлган сиёсатига
ҳам таъсир этмай қўймайди. Бу эса алохида эътибор ва ўрганишни талаб
этади...
Адабиётлар:
1.
Носов М.Г. Евросоюз и Центральная Азия. http//www.sov-
europe.ru›pdf› nosov4-2006.
2.
https://www.gazeta.uz/uz/2017/11/20/yei-mogerini/
3.
Еремина Н.В.Евросоюз в Центральной Азии: Стратегия
проникновения https://eurasia.expert.
4.
Тулепбергенова Г.А. Проект большой Центральной Азии: анализ
состояния и эволюция//Центральная Азия и Кавказ, №1(61). 2009.
5.
Акказиева Г.И. Современная центральноазиатская политика
Европейского союза:тенденции развития//Вестник МГИМО –
Университета. – 2012. - № 3.
6.
Зайнаб Мухаммад-Дост: Узбекистан привлекает ЕС своей
независимой
политикой.https://anhor.uz/vzglyad-iznutri/zaynab-
muhammad-dost-uzbekistan-privlekaet-es-svoey-nezavisimoy-
politikoy/.
7.
Haas E. «The uniting of Europe” in “The EU. Readings on theory and
practice of European integration» edited by B.Nelsen and A.Stubb,
Lynne Rienner 2003.
8.
Юсупов А.С. Евросиё Иқтисодий Ҳамжамияти (Евразэс):
Минтақавий интеграциялашув шарт-шароитлари ва истиқболлари //
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон
журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2017 йил. -Б.1-12.
9.
Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигининг 2020
йилдаги фаолияти ҳақида ҳисобот”, 9 январь 2021 й.
10.
Қодиров А. “Янгиланаётган Ўзбекистон ташқи сиёсатининг энг
муҳим устувор йўналишлари”, 29 июль 2020 й.,
ТУРКИСТОНДА СОВЕТ ДАВЛАТ БОШҚАРУВИНИ
МУСТАҲКАМЛАНИШИДА ИШЧИ-ДЕҲҚОН ИНСПЕКЦИЯСИНИНГ
ИШТИРОКИ (1918-1923 йиллар)
Ерметов А.А.
т.ф.д., проф.,
Ўзбекистон Миллий университети
Меҳнаткаш халқ манфаатларини ҳимоя қилишни ўзининг асосий
мақсади деб эълон қилган большевиклар ҳукумати инқилоб қонунлари ҳамда
223
ҳуқуқ ва тартиботга қатъий амал қилинишини таъминловчи махсус
органларга муҳтож бўлган эди.
1917 йил 25 октябрда, яъни Петроградда Октябрь тўнтариши ғалаба
қилган куни В.И.Ленин Петроград Советида сўзлаган нутқида “Биз саноат
устидан ҳақиқий ишчи назоратини ўрнатамиз” – деб таъкидлаган эди [1, Б.4].
Шундан сўнг у томонидан “Ишчи назорати ҳақидаги Низом” ишлаб чиқилиб,
Бутунроссия Марказий Ижроия Комитетининг йиғилишида 1917 йил 14
ноябрда тасдиқланди [2, Б.8].
Бу даврда марказ Туркистонда ишчи назоратини ўрнатиш сиёсатини
ўлкадаги ишчи депутатлари Советлари орқали амалга ошира бошлаган
бўлсада, Туркистон Коммунистик партияси раҳбарлигидаги ишчи назорати
органлари ўлкадаги кўплаб корхона, завод ва фабрикаларни давлат ихтиёрига
ўтказишда “фаол” иштирок этди ҳамда совет ҳукумати Туркистондаги
умумий назоратни ва халқ хўжалигини қўлга олишида асосий бўғинлардан
бири сифатида фаолият юритди.
1918 йил 23 январда РСФСР ХКС “Марказий назорат коллегияси ва
маҳаллий ҳисобга олиш коллегия ҳамда комиссияларини тузиш тўғрисида”ги
декретни эълон қилди [3, Б.20]. Мазкур декрет асосида 1918 йил 8 мартда
“Давлат назорати ҳақида Низом” қабул қилинди [4, Б.62]. Шу йил 9 апрелда
Тошкент Халқ хўжалиги кенгаши қошида Давлат назорати бўлими
очилганидан сўнг Самарқанд, Полторацк (Ашхабод), Скобелев (Фарғона),
Наманган, Янги Бухоро каби шаҳарлар ва бошқа айрим уездларда унинг
бўлимлари ташкил этилди [5, Б.51].
1918 йил 9 майда Бутунроссия Марказий Ижроия Комитети томонидан
“Давлат назорати халқ комиссарлиги” тузилганлиги ҳақидаги қарор эълон
қилинди [6, Б. 69]. Унга ҳукумат томонидан чиқарилган декрет ва
фармойишларнинг ижросини таъминланишини, моддий ва молиявий
харажатларни ҳамда корхона ва ташкилотларнинг фаолиятини назорат
қилиш вазифаси юклатилди
4
.
Туркистон ўлкасида назорат органларининг нуфузини орттириш
мақсадида Москвадан РСФСР Давлат назорати халқ комиссарлигининг
вакили В.Смирнов юборилди. Унинг иштирокида “Туркистон АССР Давлат
назорати Низоми” ишлаб чиқилди (1918 йил 4 июнь) [7, Б. 70] ва шу йил
ноябрь ойида Туркистон АССР Давлат назорати халқ комиссарлиги тузилди
[8, Б. 11].
Низомга асосан, ўлкадаги Давлат назорати халқ комиссарлигига
қуйидаги вазифалар юклатилган эди: Совет ҳукуматининг иқтисодий,
молиявий ва хўжалик соҳаларидаги сиёсати амалга оширилишини назорат
қилиш, янги тузилган совет ташкилотларига ёрдам бериш, республиканинг
барча мол-мулки ва бойликларини ҳисобга олиш ишларини тўғри йўлга
қўйиш,
ҳамма
ташкилотлардаги
ҳисоботларни
тартибга
солиш,
4
Шу ўринда қайд этиш ўринлики, ўша даврда РСФСР Миллатлар ишлари халқ комиссари лавозимида
бўлган И.В.Сталин айни пайтда РСФСР Давлат назорати халқ комиссари (1919 йилдан) сифатида ҳам
фаолият юритган. Бу комиссарлик 1920 йили РСФСР Ишчи-деҳқон инспекцияси халқ комиссарлигига
айлантирилгач, 1920-1922 йилларда ҳам бу комиссарликни И.В.Сталин бошқарган эди.
224
маблағларнинг ҳаражати ва тақсимотини бир тизимга келтириш ва бошқалар.
Шу тариқа Давлат назорати Туркистон АССРдаги иқтисодий ва хўжалик
ҳаётининг барча жабҳаларидаги назоратни ўз қўлига олди.
Большевистик ғояларни халқ орасида чуқурроқ сингдириш ва
ҳокимиятда назорат органларининг нуфузини янада ошириш мақсадида, 1920
йил февраль ойида Давлат назорати халқ комиссарлиги РСФСР Ишчи-деҳқон
инспекцияси халқ комиссарлиги қилиб ўзгартирилди [9, Б. 80].
Ишчи-деҳқон инспекциясини тузиш тадбирлари тез орада бутун совет
Россияси ҳудудини, шу қаторда, Туркистон Республикасини ҳам қамраб
олди. Жумладан, 1920 йилнинг апрелида “Туркистон АССР Ишчи-деҳқон
инспекциясининг Низоми” қабул қилинди. Бу Низомда унинг асосий
фаолияти сифатида қуйидагилар кўрсатиб ўтилди: меҳнаткашларни давлат
бошқарувига жалб этиш, “социалистик” мулкни қўриқлаш, давлат
аппаратини кучайтириш, хўжалик ва бошқа ташкилотларда тафтиш ўтказиш.
Бунга қўшимча равишда Ишчи-деҳқон инспекцияси ташкилотлар устидан
тушадиган арзномалар таҳлилини ҳам назорат қиларди.
Туркистонда тузилган Ишчи-деҳқон инспекцияси унга берилган вазифа
ва ваколатлар доирасида ўлкада марказнинг сиёсатини амалга оширишда
партиянинг ҳаракатдаги ёрдамчиси сифатида фаолият олиб борди.
Туркистондаги бошқарув тизимининг муҳим бўғинларини қўлга олган бу
янги орган давлат тизими ва умуман барча идоралардаги бир қатор
мансабдор шахсларни “буржуа тарафдорлари” деб айблаб, кўплаб
ходимларнинг билими, малакаси ва иш юритишдаги тажрибасини инобатга
олмай, уларнинг ўрнини давлат бошқаруви ҳақида умуман тасаввурга эга
бўлмаган, бироқ партияга содиқ шахслар ҳисобига тўлдира бошлади [10, Б.
30].
Бу даврда Ишчи-деҳқон инспекцияси халқ комиссарлиги аниқ
вазифалари белгиланган қуйидаги 12 та бўлим ёрдамида фаолият юритган: 1.
Ишлар бошқармаси. 2. Молиявий ҳисобот. 3. Маъмурий. 4. Қишлоқ
хўжалиги. 5. Саноат-техника. 6. Соғлиқни сақлаш, меҳнат ва ижтимоий
таъминот. 7. Алоқа воситалари. 8. Маориф ва тарғибот. 9. Тақсимот. 10.
Ҳарбий. 11. Тезкор тафтиш. 12. Арзномалар бюроси.
Маълумотларда келтирилишича, 1920 йили инспекция сафларида 271
киши доимий равишда, 285 киши вақтинчалик фаолият кўрсатган. Бироқ
1920 йилдаги штат жадвалида доимий ходимларнинг сони 812 киши бўлиши
белгиланган. Штатларнинг тўлмаслиги ўз навбатида, ташкилотнинг
фаолиятига салбий таъсир кўрсатар эди.
Умуман олганда, ўлкада фаолият юритган Ишчи-деҳқон инспекцияси
қисқа вақт давомида бюрократик ташкилотга айланди. Жумладан, шу даврга
оид ҳужжатда, “Ишчи-деҳқон инспекцияси синган ва тамом бўлган бошқарув
аппаратини ўзида намоён этиб, ҳеч қандай жавобгарликни сезмайдиган ва
фаолияти давомида ҳаёт талабларини ифода этишга қодир бўлмаган бир
ташкилотга айланди. Ишчи-деҳқон инспекцияси ходимларининг аксарияти
ўзларига бириктирилган ташкилотларда текшириш ҳамда тафтиш у ёқда
225
турсин, улар ҳатто ўзларига юклатилган вазифа ва ваколатлар ҳақида умумий
бир тушунчага ҳам эга эмасдилар” – дея қайд этилган эди [11, Б. 30].
Ташкилотда ҳукм сурган бундай бошбошдоқлик, иш фаолиятидаги
сансалорлик ва тартибсизликлар Туркистон АССРдаги мавжуд ижтимоий-
иқтисодий қийинчиликлар ҳамда очарчиликни бошидан кечираётган
маҳаллий халқларнинг аҳволини янада мураккаблаштирувчи омил бўлди.
Хулоса қилиб айтганда, Туркистонда тузилган Ишчи-деҳқон
инспекцияси
ўлкада
марказнинг
сиёсатини
амалиётга
қўллашда
большевиклар партиясининг ҳаракатдаги ёрдамчиси сифатида фаолият
юритиб, у давлат муассасалари, корхона ва ташкилотлари ҳамда умуман
ҳуқуқ-тартибот ва назорат органлари устидан бошқарувни амалга оширган
эди.
Адабиётлар:
1. Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Т.38. – С.4.
2. Рабочий контроль и национализация промышленности в Туркестане
(1917-1920 гг.). Сборник документов. – Ташкент, 1955. – С. 8.
3. Ленинская система партийно-государственного контроля и его роль в
строительстве социализме. – Москва: Мысль, 1965. – С.20.
4. Ўзбекистон Миллий архиви, 41-фонд, 1-рўйхат, 904-иш, 62-варақ.
5. Ўзбекистон Миллий архиви, 41-фонд, 1-рўйхат, 1032-иш, 51-варақ.
6. Козлитин М. Организация государственного контроля в годы
гражданской войны (1918-1920 гг.). Исторические записки. Т.26. – Москва,
1948. – С.69.
7. Ўзбекистон Миллий архиви, 41-фонд, 1-рўйхат, 904-иш, 70-варақ.
8. Атаджанов А. Организация и деятельность рабоче-крестьянской
инспекции в Туркестанской АССР (1920-1924 гг.). Автореф. дисс. канд. ист.
Наук. – Ташкент, 1966. – С.11.
9. Козлитин М. Организация государственного контроля в годы
гражданской войны (1918-1920 гг.). Исторические записки. Т.26. – Москва,
1948. – С.80.
10. Атаджанов А. Организация и деятельность РКИ в Туркестане. –
Ташкент: Фан, 1972. – С.30.
11. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси архиви,
60-фонд, 1-рўйхат, 1423-иш, 3-варақ.
