Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
5
AFROSIYOB YODGORLIGIDAN TOPILGAN SIRLANGAN SOPOL
BUYUMLARDA ISHLATILGAN BO‘YOQLAR TARKIBINI P-XRFDA
O‘RGANISH
Arziyev K
Samarqand arxeologiya instituti kichik ilmiy xodim
Diyorov A
Samarqand arxeologiya instituti kichik ilmiy xodim
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
Samarqandda
joylashgan
qadimgi
Afrosiyob
yodgorligidan topilgan, Qoraxoniylar davriga ta’alluqli bo`lgan, sirlangan, har-xil ranglarda va
rangli naqshlarga ega bo‘lgan sopol buyumlarni yuza qismidagi bo‘yoqlarni VANTA Element-S
portativ rentgen-fluoresans (p-XRF) apparati yordamida sifat va miqdoriy jihatdan kimyoviy
tarkibi o‘rganildi. Unga ko‘ra sopol buyumlar yuzadagi sirlangan qismida Pb va Si miqdori
ko`p uchraydi. Sirlanmay qolib ketgan yoki siri ko‘chgan qismlardagi buyuqlarda boshqa
kimyoviy elementlar (har xil ranglarda) Cu, Fe, Mn, Al, Mg, Ca, Si lar ko‘p uchraydi. 11 ta
asosiy elementlariga asoslangan ishonchli statistik tahlil qo‘llaniladi. Ma'lumotlar kimyoviy
tavsif va statistik baholash petrografik tahlil bilan birlashtirildi.
Kalit so‘z va iboralar: P-XRF, Afrosiyob yodgorligi, sirlangan buyumlar, element tarkibi,
statistik usullar, spektrini tahlil qilish texnologiyasi, detektor, VANTA Element-S portativ.
Аннотация. В данной статье с помощью портативного прибора VANTA Element-S
проанализированы краски на поверхности глазурованных керамических изделий
караханидской эпохи, обнаруженных в древнем памятнике Афросиаб, расположенном в
Самарканде, относящихся к караханидскому периоду, с различными цветами и
красочными узорами. Химический состав методом рентгенофлуоресценции (р-РФА)
исследовали качественно и количественно с помощью прибора. По его словам, в
глазурованной части поверхности керамики высокое содержание Pb и Si. Другие
химические элементы (разного цвета), такие как Cu, Fe, Mn, Al, Mg, Ca, Si, содержатся в
больших количествах в неглазурованных или глазурованных деталях. Используется
надежный статистический анализ, основанный на 11 ключевых элементах. Химическая
характеристика и статистическая оценка данных были объединены с петрографическим
анализом.
I SHO‘BA
O‘zbekistonning qadimgi
davri tarixi va
tarixshunosligi
I SECTION
History and historiography
of the ancient period of
Uzbekistan
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
6
Ключевые слова и фразы: P-XRF, памятник Афросиаб, глазурованные изделия,
элементный состав, статистические методы, технология спектрального анализа,
детектор, портативный VANTA Element-S.
Аnnotation: In this article, the paints on the surface of the glazed ceramic objects of the
Karakhanid era, found in the ancient Afrosiyab monument located in Samarkand, belonging to
the Karakhanid period, with various colors and colorful patterns, were analyzed using VANTA
Element-S portable X-ray fluorescence (p-XRF ) chemical composition was studied qualitatively
and quantitatively using the apparatus. According to him, the amount of Pb and Si is high in the
glazed part of the surface of the ceramics. Other chemical elements (in different colors) such as
Cu, Fe, Mn, Al, Mg, Ca, Si are found in large quantities in the parts that have not been glazed or
have been glazed. A reliable statistical analysis based on 11 key elements is used. Chemical
characterization and statistical evaluation of the data were combined with petrographic
analysis.
Key words and phrases:P-XRF, Afrosiyab monument, glazed items, element composition,
statistical methods, spectrum analysis technology, detector, VANTA Element-S portable.
Afrosiyob hozirda Samarqandning shimoli-sharqiy chegarasiga tutashgan
tepaliklardan iborat, uning maydoni 219 gektar bo‘lib
[5: 24]
, tepalik shimoliy
Siyob arigʻi bilan chegaralangan. Janubiy tomondan Samarqandning “eski shahar”
deb atalgan qismiga qoʻshilib ketgan. Afrosiyobni ilmiy jihatdan o‘rganish uchun
arxeologik tadqiqotlar XIX asrning 70 – yillaridan boshlangan boʻlib
[2: 3]
,
mayor
Borzenkov, V.V. Krestovskiy, N.I. Veselovskiy, V.L. Vyatkin, V.V. Bartold, A.I.
Terenojkin, M.E. Masson,
Y. G
ʻ
ulomov, Sh. Toshxo
ʻ
jayev, V. Shishkin, Pol
Bernar, Frans Grene, M.Isomiddinov kabi tadqiqotchilar ish olib borgan
[5: 26]
.
Arxeologik qazishmalar natijasida bu yerdan shohona saroylar, savdogarlarning
doʻkonlari, hunarmandlarning ustaxonalari, uylari, ko‘chalar, maydonlar va
ibodatxonalar, masjid va madrasalarni, shaharni o‘rab turuvchi
mudofaa inshootlari
va devorlar, shuningdek shoh saroyidan devoriy sur’atlar
aniqlangan.
Soʻnggi yillarda butun dunyoda ko`plab sohalarda zamonaviy fizik-
kimyoviy usullardan foydalanish yuqori samarali natijalarga ershish mumkinligini
ko`rsatdi. Zamonaviy usullardan foydalanish
arxeologiya sohasida ham o
‘
z
samarasini ko
‘
rsatmoqda masalan:
13C izotopik nisbatlarini batafsil tahlil qilish
orqali miloddan avvalgi 3000-4000 yilliklardagi tuya sutini aniqlash imkonini
bergan bo
‘
lsa
[8: 09].
Afrosiyob yodgorligidan topilgan
arxeologik artefaktlarni
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
7
1-rasm:
Afrosiyob yodgorligining umumiy ko
‘
rinishi va tarxi
.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
8
radio karbon usulida
o`rganish esa shahar yoshini 2750 da ekanligini ko
‘
rsatib
bizga bu shahar dunyodagi eng qa
dimiy shaharlardan ekanligini ko
‘
rsatdi
[5: 11].
Portativ rentgen-fluoresans (p-XRF)1965-yildan foydali qazilmalarni
qidirishda foydalanilgan tog
‘
-kon sanoatida muvaffaqiyatli qo
‘
llanilgan va 1979-
yildan sotuvga chiqarilgan. Fg So
‘
nggi o
‘
n yillardan buyon p-XRF ning ishlash
prinsipi rivojlantirildi, bu esa yanada tezroq va ishonchliroq ishlashiga olib keldi.
Bu o
‘
z navbatida ko
‘
plab soha xodimlarida qiziqishni uyg
‘
otdi
[1:
366-380
].
X-
nurli floresans (XRF va p-XRF) spektrini tahlil qilish texnologiyasi yaratilgandan
so
‘
ng elementlar tahlilning keng diapazonida, tezkor, namunaning yaxlitligi
buzilmaydigan tahlil usuli va yaxshiroq aniqlash imkoniyati bilan yarim miqdoriy
tahlilni to
‘
lig
‘
icha, umumiy tahlilni yarmini egalladi. Ilmiy tadqiqot muassasalari
laboratoriyalarida ko
‘
plab tatqiqotlar amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari XRF
va p-XRF analitik kimyo, geologik va mineral tadqiqotlar, ekologik va atrof-muhit
monitoringi, oziq-ovqat va giyohvand moddalarni aniqlash, arxeologiya va boshqa
sohalarda keng va samarali qo
‘
llanilgan. WD-XRF (Wavelength Dispersive)
to
‘
lqin uzunligi dispersiv rentgen flolresansi va ED-XRF (Energy dispersive)
energiya dispersiv rentgen floresansi turli xil dispersiya usullari va spektrometrlari
tufayli rentgen floresansining (XRF) ikkita usuli sifatida qaraladi. WDXRF asosiy
va ikkinchi darajali elementlar tahlil va yengil elementlar tahlilida ajoyib sezgirlik
va yuqori aniqlikda yaxshi ishlaydi. Shuning uchun bu usul asosan geologik
namunalarda qo
‘
llaniladi. EDXRF jarayonida manbadan tushurilgan X-nur
namunani qo
‘
zg
‘
atadi va namunadan xarakterli rentgen nurlarini chiqadi. Ushbu
xarakterli rentgen nurlari detektorga to
‘
g
‘
ridan-to
‘
g
‘
ri kirib kelayotgan impulslar
orqali element analizini amalga oshiradi
[7:
263-287
]
.
EDXRFni portativ shaklga o
‘
tkazish mumkin va deyarli har qanday shakl va
o
‘
lchamdagi na’munalarni tahlil qilish mumkin. Sifat yoki miqdoriy tahlil uchun
umumiy elementlar guruhini bir vaqtning o
‘
zida qayta ishlashi uchun
mo
‘
ljallangan.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
9
VANTA Element-S portativ rentgen-fluoresans (p-XRF) apparati
yordamida
1980-yilda Axunboboyev X tomonidan tadqiq etilgan 23-qazishma nuqtaning
shimoli-sharqiy tomonidagi 2-xonadan topilgan 10 dona sirlangan sopol
buyumlarning bo‘yoqlar tarkibini tekshirildi.
2. Materiallar va usullar
2-rasm:
p-XRF da o
‘
rganilgan, Afrosiyob yodgorligidan 1980- yilgi qazishmalarda topilgan
sopol buyum namunalari.
Tekshirilayotgan topilmalarning qisqacha tarifi:
AFR-80A tovoqning pastki qismi turli rang va geometrik shaklda bezak
berilgan. Ichki qismi to‘liq, tashqi tomoni qisman sirlangan.
AFR-80B dastali kichkina ko‘zacha to‘q yashil rangda. Tashqi qismi to‘liq
sirlangan ichki qismi sirlanmagan.
AFR-80S tovoq turli rang va geometrik shaklda bezalgan. Tashqi qismi
qisman, ichki qismi to‘liq sirlangan.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
10
AFR-80D kosa turli rang va geometrik shaklda bezak berilgan. Ichki qismi
to‘liq, tashqi tomoni qisman sirlangan.
AFR-80E ot shaklidagi haykalcha, yashil rangda bo‘yalgan.
AFR-80F tovoq turli rang va geometrik shaklda bezalgan. Tashqi qismi
qisman, ichki qismi to‘liq sirlangan.
AFR-80G tovoq to‘q yashil rangda va geometrik shaklda bezalgan. Tashqi
qismi qisman, ichki qismi to‘liq sirlangan.
AFR-80H tovoq turli rang va geometrik shaklda bezalgan. Tashqi qismi
qisman, ichki qismi to‘liq sirlangan.
AFR-80J tovoq turli rang va geometrik shaklda bezalgan. Tashqi qismi
qisman, ichki qismi toʻliq sirlangan.
AFR-80K tovoq turli rang va geometrik shaklda bezalgan. Tashqi qismi
qisman, ichki qismi to‘liq sirlangan.
Quyidagi sopol buyumlarni asosan kimyoviy tarkibiga e’tibor berildi,
arxeologik jihatdan tarif berilmadi.
VANTA Element-S portativ rentgen-fluoresans (p-XRF) apparati texnik
imkoniyatiga ko
ʻ
ra D.E.Mendeleyiv davriy sistemasida joylashgan elementlarni
tartib raqami 10-dan keyingi elementlarni aniqlash imkoniyatiga ega.
Ajratib olingan, sirlangan sopol buyum namunalarni p-XRF da
tekshirilganda X-nurlarining harakterli lyuminestsentda eng ko`p uchragan 11 ta (
Al, Si, P, S, Ti, Mn, Cu, Zn, Pb, Fe, Ca) elementlar asosida keyingi statestik
hisoblashlar uchun jadval tuzildi (1-jadval). Bundan tashqari Cl, Cr, Ni, P-XRFda
natijalar 30 sekund vaqt bilan, sirlangan qismlar metall (AlloyPius) va sirlanmagan
qismlar esa umumiy (Geochem) rejimida tekshirish amalga oshirildi. Bunda og
ʻ
ir
elementlar 18 sekund yengil elementlar esa 12 sekund jami 30 sekund davomida
X-nur ko
ʻ
rigidan o
ʻ
tkaziladi. Har bir nuqta uch martadan tekshirilib o
ʻ
rtacha
qiymatlar jadvalga kiritilgan.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
11
3-rasm:
p-XRF ishlash jarayoni.
Afrosiyob yodgorligidan 1980-yilda topilgan AFR-80A namunasidan ko
ʻ
rishimiz
mumkinki ranglar o
ʻ
zgarish bilan, sirlangan va sirlanmagan qismlarning
yuzasidagi kimyoviy elementlarning tarqalishini o
ʻ
zgaruvchanligini ko
ʻ
rishimiz
mumkin.
4-rasm:
p-XRF da o’rganilgan, Afrosiyob yodgorligidan 1980- yilgi qazishmalarda topilgan
sopol buyum namunalari.
Afrosiyob yodgorligidan 1980-yilda topilgan AFR-80A namunasi yuzidagi
sirlangan qismlari tarkibida metall miqdori ko
ʻ
p bo
ʻ
lganligi uchun ishlash
ko
ʻ
rsatmasiga ko
ʻ
ra
p-XRF da metallni o
ʻ
rganish (
AlloyPilus) rejimda
o
ʻ
rganilib
quyidagi natijalar olingan: A-1 va A-2 nuqtalalarda (1- jadvaldan) ko`rishimiz
mumkinki x- nur ko
ʻ
rigida (Pb, Si va Al) lar intesivligi ko`p miqdorda uchraydi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
12
5-rasm.
Afrosiyob yodgorligidan 1980- yilda topilgan AFR-80A namunasini A-1 nuqtasidan p-
XRFda olingan jadval va EDXRF tasvirlari
AFR-80A topilmasining B-2 nuqtasidan olingan x-nur tahlili natijalariga
ko
ʻ
ra rang o
ʻ
zgarishi va Mn miqdorini oshishi kuzatildi. B-2 nuqtada ham metall
(
AlloyPius) rejimida tekshirildi va A-1va A-2 nuqtalardagi kabi qo
ʻ
rg
ʻ
oshin,
kremniy va aluminiylarning miqdori ko
ʻ
pligini ko
ʻ
rish mumkin.
6-rasm.
Afrosiyob yodgorligidan 1980- yilda topilgan AFR-80A namunasini B-2 nuqtasidan p-
XRFda olingan jadval va EDXRF tasvirlari
.
AFR-80A namunasini B-1 nuqtasi sirlanmagan qism bo
ʻ
lganligi uchun p-
XRFning yumshog
ʻ
roq umumiy (Geochem) rejimida tekshirish amalga oshirildi.
5-rasmdagi jadvaldan ko
ʻ
rinadiki sirlangan qismlarga qaraganda sirlanmagan
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
13
qismlarda kimyoviy elementlarning sirti bo
ʻ
ylab tarqalishi bir muncha o
ʻ
zgacha
tasvirni xosil qiladi.
Natijalardan shuni ko
ʻ
rishimiz mumkinki, (LE- VANTA Element-S
apparatining texnik imkoniyatlariga ko
ʻ
ra tahlilda aniqlay olmaydigan
D.E.Mendeleyev davriy sistemasida joylashgan tartib raqami 10-gacha bo
ʻ
lgan
elementlarni miqdori) qo
ʻ
rg
ʻ
oshin va kremniy miqdori keskin kamayib boshqa
Aluminiy, oltingugurt, kalsiy, marganes, temir, kabi kimyoviy elementlar
miqdorini keskin oshganligini ko
ʻ
rishimiz mumkin (element ≥ 1%). Bundan
ko`rishimiz mumkinki o`rta asrlarda Afrasiyob kulolchiligida tayyorlangan sopol
buyumlar yuzasidagi sirli qatlamda qo
ʻ
rg
ʻ
oshin silikatlar ko
ʻ
p miqdorda mavjud va
ranglarda esa rang o
ʻ
zgarishiga qarab elementlar tarkibi turli tumanlik kasb etgan.
Agar biz AFR-80A namunasini p-XRFda olingan natijalari orqali quyidagi
diagrammani olishimiz mumkin.
7-rasm.
Afrosiyob yodgorligidan 1980- yilda topilgan AFR-80A namunasini B-1 nuqtasidan p-
XRFda olingan jadval va EDXRF tasvirlari.
Afrosiyob yodgorligidan 1980-yilda topilgan p-XRFda o‘rganilgan
namunalarning nuqtalaridan olingan natijalar barcha elementlarning tarkibi og
ʻ
irlik
bo
ʻ
yicha % bilan berilgan. Barcha ma’lumotlar dasturiy ta’minot tomonidan 100%
standartlashtirilgan.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
14
A-1
B-1
B-3
0
20
40
60
80
100
Al
Si
P
S
Ti
Mn
Cu
Zn
Pb
Fe
Ca
80-100
60-80
40-60
20-40
0-20
8-rasm.
Elementlar foizi va keramika namunasi nuqtalari o'rtasidagi diagramma
.
Tekshirilgan topilmalar natijasi jadval ko
ʻ
rinishida.
Element-
lar
Al
Si
P
S
Ti
Mn
Cu
Zn
Pb
Fe
Ca
A-1 A A-
2
B-1
B-2
B-3
1,24
2,13
3,02
1,61
3,11
11,9
12,0
7,66
14,4
7,56
0,23
0,12
0,39
0,40
0,31
0,00
0,00
2,55
0,00
2,14
0,00
0,00
0,73
0,00
0,40
0,25
0,32
5,38
0,97
5,45
0,01
0,00
0,21
0,00
0,24
0,01
0,02
0,04
0,00
0,03
85,7
83,4
1,35
81,3
1,37
0,36
0,12
1,99
0,56
2,04
0,00
0,00
7,11
0,00
7,23
A-1
B A-2
A-3
A-4
1,01
1,34
1,47
2,57
9,31
10,1
11,4
10,6
0,17
0,21
0.19
0,20
0.01
0,00
0.03
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,81
0,93
1,01
0,91
0,00
0,01
0,00
0,01
0,02
0,01
0,03
0,02
88,0
86,7
84,9
87,1
0,38
0,42
0,41
0,39
0.02
0,03
0,04
0,02
A-1
A-2 S A-
3
B-1
B-2
1,56
1,26
1,13
1,13
16,7
12,2
12,8
11,5
12,5
48,8
0,51
0,25
0,17
0,32
0,44
0,00
0,00
0,20
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,09
1,63
0,00
1,05
0,00
0,00
0,00
2,53
0,04
0,06
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,00
0,00
82,8
83,7
86,6
85,0
23,1
0,00
0,00
0,35
0,00
6,22
0,00
0,00
0,00
0,02
0,00
A-1 D A-
2
B-1
B-2
3,87
3,90
4,04
3,92
88,4
86,5
87,7
87,4
0,72
0,91
0,99
1,01
0,02
0,03
0,00
0,00
0,27
0,24
0,34
0,32
0,00
0,00
0,17
0,18
0,62
0,59
0,83
0,79
0,00
0,00
0,00
0,00
1,47
2,10
1,03
1,42
2,89
0,00
0,00
0,00
0,01
0,02
0,00
0,00
A-1 E B-
1
B-2
0,85
0,93
8,66
9,91
9,76
24,3
0,20
0,25
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,02
2,71
3,20
0,01
0,00
0,00
0,00
84,9
85,4
0,04
0,40
0,38
1,70
0,00
0,00
5,95
A-1
F A-2
B-3
1,46
1,16
1,23
13,8
12,5
11,5
0,25
0,27
0,32
0,00
0,10
0,00
0,00
0,00
0,09
1,25
0,00
0,00
0,14
0,09
0,00
0,00
0,16
0,00
81,7
84,6
84,2
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
A-1
G A-2
0,72
1,12
8,23
8,85
0,19
0,19
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
2,60
3,00
0,00
0,00
87,9
86,4
0,00
0,12
0,00
0,00
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
15
B-1
B-2
0,95
1,02
9,04
8,92
0,17
0,22
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
3,20
2,92
0,00
0,00
85,9
88,0
0,00
0,00
0,00
0,00
A-1
H A-2
A-3
B-1
14,2
1,21
8,66
7,80
44,8
24,3
24,3
18,3
0,52
0,23
0,01
0,01
0,00
0,00
0,09
2,47
1,26
0,00
0,01
0,02
4,28
0,16
0,06
0,01
0,01
0,00
0,01
0,02
0,05
0,00
0,01
0,03
24,1
85,3
0,09
2,30
10,3
0,25
0,56
2,19
0,00
0,00
5,95
0,01
A-1
J A-2
B-1
1,25
1,32
0,95
9,21
8,91
10,6
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
2,14
3,01
2,64
0,01
0,02
0,01
85,2
86,5
84,9
0,02
0,02
0,01
0,00
0,00
0,00
A-1
K A-2
B-1
B-2
1,36
1,47
2,89
7,87
12,8
12,9
16,9
27,4
0,25
0,30
0,01
0,02
0,00
0,00
9,92
0,03
0,01
0,01
0,00
0,01
0,46
0,00
0,00
2,50
0,00
0,01
0,01
0,02
0,00
0,00
0,00
0,01
83,5
82,6
4,32
0,01
0,73
1,09
1,80
3,07
0,00
0,00
0,01
4,54
Ushbu ishda Afrosiyob yodgorligidan 1980-yilgi qazishmalar paytida
topilgan, sirlangan sopol buyum namunalari to
‘
plangan. Namunalardan
ko
‘
rishimiz mumkinki, sopol buyum namunalardagi sirlangan qismlarda Pb va Si
ning miqdori ko
‘
pligidan tarkibini asosiy qismini Pb, Si, O
3
qo
‘
rg
‘
oshin selikatlar
tashkil qiladi.
AFR80S namunasidan ko
‘r
ish mumkinki malla rangli nuqtada Cu miqdorini
yuqori. AFR80H ning siri ko
‘
chgan qismlardan olingan natijalar qora rangda Fe
ning miqdori va barcha namunalarda oq rangda Al ning ulishi ko
‘
pligini
ko
‘
rishimiz mumkin. AFR80G namunasidan olingan natijalardan ko
‘
k rangni Cu
birikmalari hosil qilganligini ko
‘
ramiz. AFR80A namunasini rangida Mn ning
ulishi yuqori.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
1.
Adams C. et al. The use of p-XRF for light element geochemical analysis: a
review of hardware design limitations and an empirical investigation of air,
vacuum, helium flush and detector window technologies //Geochemistry:
Exploration, Environment, Analysis. – 2020. – Т. 20. – №. 3. – С. 366-380.
2.
АФРАСИАБ Выпуск I. ИЗДАТЕЛЬСТВО “ФАН” УзССР Ташкент-1969
г. – С. 3.
3.
АФРАСИАБ Выпуск IV. ИЗДАТЕЛЬСТВО “ФАН” УзССР Ташкент-
1975 г. – С. 3.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
16
4.
Амриддин Бердимуродов;, Шоира Индиаминова БУЮК ИПАК ЙЎЛИ:
(ҚИТЪАЛАР ВА АСРЛАР ОША) ТОШКЕНТ. «O’ZBEKISTON» 2017. – Б.
404.
5.
Амриддин Бердимуродов. САМАРКАНД ТАРИХИДАН ТОМЧИЛАР
(маколалар, сухбатлар, тадкикотлар) Маънавият” нашриёти Тошкент – 2015.
– Б. 11, 24, 26.
6.
Ахунбабаeв Х. О полевых исследовониях в объекте Р-23 на городище
Афрасиаб. 1985 г. Ф-4. – С. 19.
7.
Li F. et al. Recent developments on XRF spectra evaluation // Applied
Spectroscopy Reviews. – 2020. – Т. 55. – №. 4. – p. 263-287.
8.
Suska-Malawska M. et al. Potential impact of Holocene climate changes on
camel breeding practices of Neolithic pastoralists in the Central Asian drylands: A
preliminary assessment // The Holocene. – 2022. – С.09.
9.
Якубовский А. Ю. Из истории археологического изучения
Самарканда.ТОВЭ. II. 1940. – С. 285-336.
ИҚТИДОРЛИ ОЛИМА АРХЕОЛОГ НАТАЛЬЯ ГРИГОРЬЕВНА
ГОРБУНОВАНИНГ ҚАДИМГИ ФАРҒОНА МОДДИЙ
МАДАНИЯТИНИ ЎРГАНИШГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ
Кучкарова З.Р.
ЎзР ФА Миллий Археология маркази доктаранти
Аннотация: Ушбу мақолада олима археолог Наталья Григорьевнанинг
тадқиқотлари баён қилинган. Археология соҳасида изланишлари натижасида илий
ютуқларга эриша олган аёл олималаримиз жуда кам, лекин Н.Г.Горбунова Қадимги
Фарғона моддий маданияти тарихини ўрганишга улкан ҳисса қўша олган, мақолада унинг
илмий ютуқлари таҳлили ёритилган.
Калит сўзи: қўрғон, қалъа, ангоб, хум, коса, мусаллас, даван, Эйлатон.
Аннотация: В этой статье описывается исследование ученого археолога
Натальи Григорьевны. Есть достигшие научных достижений в результате своих
исследований в области археологии, но Н.Г.Горбунова внесла большой вклад изучение
истории древней ферганской материальной культуры, в статье описан анализ его
научных достижений.
Ключвое слово: кургон, крепость, ангоб, хум, чашка, вино, даван, Елатан.