«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
108
KORXONALARDA
AVTOMATLASHTIRILGAN ISH О‘RNILARINI
(AIО‘) LOYIHALASHNI TASHKIL ETISH XUSUSIDA
Ibragimov R.I.,
Toshkent davlat transport universiteti,
Tashmetov T.Sh.,
Toshkent davlat transport universiteti,
tima260491@gmail.com
Tashmetov K.Sh.,
Toshkent davlat transport universiteti,
Gafforov N.Y.
,
Toshkent davlat transport universiteti,
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-v2-pp108-112
Anotatsiya: Ushbu maqolani yozishdan maqsad boshqaruv personalining
lokal avtomatlashtirilgan ish
о‘rnini (AIО‘) loyihalashda amaliy kо‘nikmalarni
egallash hisoblanadi. Odatda kadrlar b
о‘limi shaxsiy tartib ishchilari rо‘yxati, kadrlar
harakati, kadrlarni
о‘qitish va qayta о‘qitish ishlarini olib boradi. Shuningdek,
b
о‘limning vazifalariga lavozim instruksiyalarini tuzish, hisobotlarni shakllantirish va
anketalarni qayta ishlash ham kiradi. Shu bilan birga, b
о‘lim mehnat intizomi,
xizmatchilarni xizmat po
g‘onalarida kо‘tarilishini nazorat qiladi.
Kalit s
o‘zlar. Boshqaruv pesonali, Avtomatlashtirilgan jarayon, EHM bazasi,
loyihalashni tashkil etish.
Kirish
Ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish muammosi
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish vositasi sifatida ilgaritdan va hozirda ham
xalq x
о‘jaligida dolzarb mavzu hisoblanadi [1]. Hozirgi ishlab chiqarishni
boshqarishni avtomatlashtirish bosqichida bevosita mutaxassislarning ish
о‘rinlarida
о‘rnatilgan shaxsiy EHM bazasida rejali-boshqaruv funksiyalarini avtomatlashtirish
istiqbolli y
о‘nalishdir [2]. Bunday tizimlar avtomatlashtirilgan ish о‘rinlari (AIО‘) nomi
bilan tashkiliy boshqaruvda keng tarqaldi. Bu dasturlash b
о‘yicha maxsus bilimga
ega b
о‘lmagan insonlar uchun foydali hisoblanadi [3].
Tashkilot kadrlar b
о‘limining avtomatlashtirilgan ish о‘rni (AIО‘) – bu kadrlar
b
о‘limi
mutaxassisining
professional
vazifalarini
t
о‘laqonli
bajarishni
avtomatlashtiruvchi hisoblash texnikasi va instrumental vositalar bilan qurollangan
ish
о‘rnidir. Instrumental vositalarga quyidagilar kiradi: texnik, axborot, matematik,
dasturiy, texnologik, lingvistik, xuquqiy va ergonomik ta
’minotlar [4].
Texnik ta
’minot – bu kadrlar bо‘limining avtomatlashtirilgan ish о‘rni uchun
kerak b
о‘lgan texnik vositalar kompleksidir [5]. Bundan tashqari kadrlar bо‘limining
AI
О‘ texnik hisoblash texnikasi vositalaridan tashqari orgtexnika bilan ham
ta
’minlanadi [6]. Iste’molchilarning AIО‘ texnik bazasi tinmay va rivojlanadi va
takomillashtiriladi [7]. Ammo AI
О‘ samaradorligi birinchi navbatda dasturiy
ta
’minotning sifatliligi bilan aniqlanadi [8].
Kadrlar b
о‘limi AIО‘ ning dasturiy ta’minoti quyidagi komponentalardan о‘z
ichiga oladi:
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
109
– operatsion tizim;
– dasturlash tillari va tizimlari;
– amaliy dasturiy ta’minot (ADT): umumtizimiy (bazaviy) ADT va professional
maqsadli muammoli-y
о‘naltirilgan ADT [9].
Loyihalash natijasida s
о‘ralayotgan axborotlarni saqlash, hisobini olish,
qidirish va aks ettirish jarayonlarini bir muncha yuqori sifatda tashkil etish imkonini
beradi [10]. Ushbu baza
о‘z ichiga xodimlar bо‘yicha ma’lumotlar, mukofotlanishlar,
xayfsanlar, ta
’tillar, shuningdek, bо‘shatilganlar haqidagi ma’lumotlarni о‘z ichiga
oladi [11].
Loyihalashni boshlash tashkilotni, ya
’ni obyektni o‘rganish bosqichidan
boshlanadi. Maqolada mana shu obyektni
o‘rganish bosqichiga asosiy urg‘uni
beramiz. Obyektni
o‘rganishni o‘tkazish tartibi quyidagichadir:
– rahbarlar va javobgar shaxslar bilan ishchi seminarlar o‘tkazish;
– topshiriqni bajarishga tayyorlanish uchun tashkiliy ishlarni olib borish;
– kerakli materiallarni to‘plash;
– yig‘ilgan ma’lumotlarni loyihachilarga uzatish.
Obyektni
o‘rganish bosqichida ikkita tashkil etuvchini alohida ajratib ko‘rsatish
zarur: Axborot tizimini (AT) tatbiq etish strategiyasini aniqlash va tashkilot faoliyatini
chuqur
o‘rganish [12].
Obyektni
o‘rganish bosqichining birinchi va asosiy masalasi – bu loyihalash
obyektidagi aniq ish hajmini, uning maqsadi va aniqlangan funksiyalari asosida
yechiladigan masalalarni baholashdir [13]. Bu masalalar amalga oshirish yoki
AT buyurtmachisi tomonidan ihtiyoriy yoki konsalting tashkilotlarini jalb qilgan xolda
yechilishi mumkin [14].
O‘zaro aloqadan maqsad – buyurtmachi talablari haqida
t
o‘liq va aniq ma’lumot olish. Odatda, kerakli ma’lumotlar intervyu, rahbarlar,
ekspertlar va iste
’molchilar bilan suxbat yoki seminarlar orqali olinadi [15].
Bu
o‘rganish bosqichining yakunida tizimni yaratishdagi extimoliy texnik
yondashuv va uni amalga oshirishdagi sarf-xarajat miqdori (apparat ta
’minoti,
dasturiy ta
’minot va yangi dasturiy ta’minot uchun xarajatlar) aniqlanadi [16].
Obyektni
o‘rganish jarayonida hujjatlar formalari albomini yaratish va har bir
hujjatning juda zarur xarakteristikalari
o‘rnatiladi, ya’ni:
–
hujjatlashtirish tizimi
– unga hujjatlar kiradi (konstruktorlik, texnik, hisobot-
statistik, birlamchi-hisob);
–
hujjat formasi
– qo‘lda to‘ldirish uchun bu blank, mashina uchun esa ekran
formasi;
–
hujjatning rekvizitli tarkibi
yoki mashinali tashuvchida axborotlar massivini
yozish strukturasi;
–
hujjatdagi axborot hajmi xarakteristikasi
– hujjat nusxalari soni, belgilangan
vaqt orali
g‘ida hujjatdagi qatorlar soni;
–
hujjat almashuvi sxemasi
– protseduralar tarkibi va ularning bajarilish
ketma-ketligi.
Tashkilot faoliyatini tahlil qilish natijasida boshqaruv funksiyalarini ta
’minlash
masalalari, tashkilot tashkiliy strukturasi, shtatlar va tashkilotni boshqarish b
o‘yicha
ishlar k
o‘lami, shuningdek yuqori boshqaruv organlaridagi bo‘ysunish xarakteri
aniqlanadi.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
110
Har bir boshqaruvning funksional masalalarini
o‘rganish orqali quyidagilar
aniqlanadi:
– masalaning nomlanishi;
– uning yechish muddati va davri;
– masalaning formallashtirish darajasi;
– masalani yechish uchun axborotlar manbai;
– ko‘rsatkichlar va ularning miqdoriy xarakteristikasi;
– ma’lumotlarni korrektirovka qilish tartibi;
– ko‘rsatkichlar hisob-kitobining amaldagi algoritmlari va mumkin bo‘lgan
nazorat usullari;
– axborotlarni yig‘ish, uzatish va qayta ishlashning amaldagi vositalari;
– amaldagi aloqa vositalari;
– masalalarni yechishning qabul qilingan aniqligi;
– masalani yechishning murakkabligi;
– boshlang‘ich ma’lumotlarni va ularni hujjat shaklida qayta ishlash natijalarini
k
o‘rsatishning amaldagi formalari;
– masalalar bo‘yicha natijaviy ma’lumotlarning iste’molchilari.
Bu bosqichning eng o
g‘ir jarayonlaridan biri bo‘lib tashkilotda hujjat
almashinuvini tasvirlash hisoblanadi. Hujjat almashinuvini
o‘rganish orqali hujjatlar
almashinuvi sxemasi ishlab chiqilib, u quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
– hujjatlar soni;
– hujjat ko‘rsatkichlari shakllantiriladigan joy;
– hujjatlarni shakllantirish jarayonida hujjatlar orasidagi o‘zaro aloqa;
– hujjatlar harakatlanishi marshruti va muddati;
– ushbu hujjatdan foydalanish va uni saqlash joyi;
– ichki va tashqi axboraviy aloqalar;
– belgilarda ko‘rsatilgan hujjat hajmi.
Loyihalashtirilayotgan tizim quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1. dasturiy ta
’minotga qо‘yilgan talablar;
2. texnik ta
’minotiga qо‘yilgan talablar;
3. lingvistik ta
’minotga qо‘yilgan talablar;
4. ergonomika va texnik estetikaga talablar;
5. tizim xavfsizligiga talablar;
6. tizim ekspluatatsiyasi, texnik xizmat q
о‘rsatish, ta’mirlash va tizim
komponentalarini saqlashga talablar.
AI
О‘ yaratishning maqsadi:
– haqqoniy va tezkor axborotlarni tо‘plash, saqlash, qayta ishlash va
chiqarish;
– axborotlarni qayta ishlash vaqtini qisqartirish (axborotlarni kiritish, qayta
ishlash);
– qayta ishlanayotgan axborotlar nazorati va hisobi sifatini yaxshilash;
– kadrlar bо‘limi ishi samaradorligini oshirish.
Avtomatlashtirish lozim b
о‘lgan funksiyalar rо‘yxati:
– markazlashtirilgan buxgalteriyada kadrlar hisobini olib borilishi;
– anketa va uning shaxsiy kartochkasi yordamida xizmatchi haqidagi
axborotni shakllantirish;
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
111
– kadrlar bо‘limi hujjatlarini tasdiqlovchi xizmatchilarning grafik kо‘rinishdagi
foto rasmlari, ularning imzolari va muhri saqlash;
– ish vaqti tabelini shakllantirish;
– kasallik varaqalari hisobini olib borish;
– anketa ma’lumotlar asosida “xizmatchilar farzandlari” ma’lumotnomasini
shakllantirish;
– “Shtat jadvalidan kо‘chirma” ma’lumotnomasini istalgan vaqt uchun
shakllantirish;
– shaxsiy tarkib bо‘yicha matnli buyruqlarni shakllantirish, ularning shtat
jadvaliga mosligini va ta
’tillar haqidagi axborotni nazorat qilish;
– boshqaruv tarkibi va mutaxassislar bо‘yicha sozlanuvchi statistik hisobotni
shakllantirish.
Masalaning shartiga k
о‘ra xizmatchilar, mukofotlanishlar, xayfsanlar va
ta
’tillar haqidagi hisobotlar shakllantirilishi lozim. Bunda iste’molchining sо‘roviga
k
о‘ra kerakli axborotlardan tashkil topgan hisobot shakllantirilishi mumkin bо‘ladi.
S
о‘rovni kiritish uchun iste’molchiga dialogda ekran formasi chiqariladi va u yerda u
bevosita klaviatura yordamida zarur xabarlarni kiritish imkoniyati beriladi. Hisobot
ekranga va printerga chiqarilishi kerak.
Q
о‘yilgan masalani yechish uchun xodimning shaxsiy ma’lumotlari haqidagi
tezkor-hisobli axborotlar shaxsiy kartochkalar, mukofotlanishlar, xayfsanlar, ta
’tillar,
korxona direktori buyru
g‘i asosida kiritiladi va tо‘planadi. Mutaxassisliklar va bilim
dargohlari haqidagi spravkaviy axborotlar mos hujjatlardan (mos ma
’lumotnomalarga)
oldindan ma
’lumotlar bazasiga kiritilgan bо‘lishi kerak.
Xodimlarning shaxsiy ma
’lumotlari, mukofotlanishlar, xayfsanlar, ta’tillarning
chiqish hisobotlarni olishda iste
’molchi dialog menyusidan foydalanadi. Bunda
ushbu hisobotlar ekranga yoki qo
g‘ozga chiqariladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1.
Автоматизированное рабочее место для статистической обработки
данных / В.В. Шураков, Д.М. Дайитбегов, С.В. Мизрохи, С.В. Ясеновский. –
М.: Финансы и статистика, 1990. – C. 190.
2.
Аппак М.А.
Автоматизированные
рабочие
места
на
основе
персональных ЭВМ. – М.: Радио и связь, 1989. – C. 176.
3.
Компьютерные технологии в кадровых службах / М.А. Винокуров,
Р.Д. Гутгарц, В.А. Пархомов. – И.: Издательство ИГЭА, 1997. – C. 198.
4. Matvaliyev D., Aliev R. Development of a Program and Algorithm for
Determining the Resource of Relays of Automatic and Telemechanics in Railway
Transport // Universum:
технические науки: электрон. научн. журн. 2022.
11(104).
5.
Матвалиев Д., Алиев Р.М. Development оf аn Algorithm аnd Program оn
Mysql to Create a Database to Control the Turnover of Railway Automation Relays
// Universum:
технические науки: электрон. научн. журн. 2022. 11(104)
6.
Алиев Р.М., Алиев М.М., Хакимов Ш.Х., Тохиров Э.Т. Методы расчёта
коэффициентов рельсового четырехполюсника бесстыковых рельсовых
цепей. Фундаментальная и Прикладная Наука: Состояние и Тенденции
Развития: Монография / [Алиев М.М. и др.]. – Петрозаводск: МЦНП «Новая
наука», 2022. – C. 537.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
112
7. Tashmetov K.Sh., Aliev R.M., Aliev M.M. Expert system for diagnosing
faults railroad switch of automation and telemechanic systems // AIP Conference
Proceedings.
– AIP Publishing LLC, 2022. – Т. 2432. – №. 1. – С. 030083.
8. Aliev R., Aliev M. Methods calculation for station tonal rail circuits with
current receiver // Transportation Research Procedia.
– 2022. – Т. 63. – С. 401–411.
9. Aliev R., Aliev M., Tokhirov E. Analysis, development of a model and an
algorithm in the concept of the growth of tone jointless rail circuits // Transportation
Research Procedia.
– 2022. – Т. 63. – С. 178–186.
10. Aliev R., Aliev M. Algorithm for Determining the Optimal Length of the
Rail Line by Current Automatic Locomotive Signaling // International Conference
TRANSBALTICA: Transportation Science and Technology.
– Springer, Cham,
2021.
– С. 363–374.
11. Aliev R., Toshmetov K. Telecontrol of the expert system of automatic
traffic control //
Актуальные вопросы развития инновационно-информационных
технологий на транспорте. – 2021. – Т. 2021. – С. 20–22.
12.
Кочеткова, 2007 – Кочеткова А.С. (2007). Применение нейронных
сетей для мониторинга безопасности информационных сетей // Вестник
Волгоградского государственного университета. Серия 9: Исследования
молодых ученых, № 6. – С. 163–167.
13.
Люгер, 2003 – Люгер Дж.Ф. (2003). Искусственный интеллект:
стратегии и методы решения сложных проблем. М.: Издательский дом
«Вильямс». – С. 864.
14.
Макарова и др., 2016 – Исследование операций: метод. указания
по выполнению расчетно-графических работ. (2016). / сост.: Макарова И.Л.,
Самарин В.И., Игнатенко А.М. – Сочи: РИЦ ФГБОУ ВО «СГУ». – C. 100.
15.
Применение
искусственных
нейронных
сетей
при
поиске
уязвимостей в исходных текстах программного обеспечения // Известия
Петербургского университета путей сообщения, № 1. – С. 120–129.
16. Aliev R.M., Aliev Marat Mukhamedovich, Tokhirov E.T. Improvement
sensors of system crossing signalization and reduction delays at level crossings //
Монография / Международный центр научного партнерства «Новая Наука»,
2022,
– C. 110.
