«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
42
SQL VA NOSQL MA
’LUMOTLAR BAZALARIDAN
FOYDALANISH HOLATLARI
N.Y.
G‘afforov,
Assistent, Toshkent Davlat Transport Universyteti,
mrgaffarov28@gmail.com
A.A. Azimov,
Assistent, Toshkent Davlat Transport Universyteti
azimovabdulhay1915@gmail.com
T.Sh. Tashmetov,
Assistent, Toshkent Davlat Transport Universyteti
tima260491@gmail.com
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-v2-pp42-45
Annotatsiya: Ushbu maqolada ma
’lumotlar bazalari haqida muhokama
qilinadi. SQL va NoSQL ma
’lumotlar bazalari nima ekanligini tushunishga harakat
qilamiz va ular orasidagi asosiy farqlari, q
о‘llanilish soxalari, qay tartibda ishlash
masalalari tanishtirib
о‘tilgan.
Kalit s
о‘zlar: Ma’lumotlar bazasi, Relyatsion, SQL, NoSQL.
Annotation: This article discusses databases. We will try to understand what
SQL and NoSQL databases are and introduce the main differences between them,
areas of application, and how they work.
Keywords: Database, Relational, SQL, NoSQL.
Kirish
Informatsion t
еxnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora
ortib borishi, insoniyatni
o‘z vaqtida ma’lumotlarni qayta ishlash choralarining yangi
usullarini izlab topishga undamoqda [1-4]. Ma
’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta
ishlash uchun ma
’lumotlar bazasi (MB)ni yaratish [3], so‘ngra undan kеng
foydalanish bugungi kunda dolzarb b
o‘lib qolmoqda [5]. Yaxshi ishlab chiqilgan
ma
’lumotlar bazasi dasturiy ta’minot loyihalari ishlashiga ta’sir qiluvchi eng muhim
komponentlardan biridir [6]. Shu sababli, k
o‘plab dasturiy ta’minot arxitektorlari
ma
’lumotlarni boshqarishning ko‘plab yondashuvlarini o‘rganib chiqdilar, bu
yondashuvlarning qaysi biri ma
’lum stsenariylarda ishlayotganini va qaysi biri
ishlamasligini aniqlashga harakat qilishdi [7].
T
o‘g‘ri ma’lumotlar bazasi arxitekturasini tanlash, odatda, SQL va NoSQL
o‘rtasida, relatsion va norelatsion bo‘lmagan ma’lumotlar bazalarini tanlashga to‘g‘ri
keladi [8]. Ushbu maqolada ma
’lumotlar bazalari haqida qisqacha ma’lumot
beramiz, SQL va NoSQL ma
’lumotlar bazalari nima ekanligini tushunishga harakat
qilamiz va ular orasidagi asosiy farqlarni bilib olamiz [9].
Asosiy qism:
Ma
’lumotlar bazasi dasturning markaziy bloki bo‘lib, dasturning
turli komponentlariga tegishli barcha ma
’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ma’lumotlarga
quyidagilarni misol qilishimiz mumkin, konfiguratsiya ma
’lumotlari, dasturning o‘zi
haqidagi ma
’lumotlar, foydalanuvchilar haqidagi ma’lumotlar, foydalanuvchilarga
tegishli ma
’lumotlar bo‘lishi mumkin. Agar biz ma’lumotlar bazalarining mohiyatini
yanada rasmiyroq tasvirlashga harakat qilsak, biz quyidagilarni olamiz:
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
43
Ma
’lumotlar bazasi
– bu tashkil etilgan ma’lumotlarni saqlaydigan
kompyuterlashtirilgan tizim. Ma
’lumotlarga oson kirishni ta’minlash uchun
m
o‘ljallangan ma’lumotlarning uyushgan to‘plami. Ma’lumotlar bazasini boshqarish
uchun ma
’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (DBMS, Database Management
Systems, DBMS) q
o‘llaniladi.
Ma
’lumotlar bazalari odatda ikki turga bo‘linadi:
•
Norelyatsion
– NoSQL.
•
Relyatsional
– SQL.
SQL
Ma
’lumotlar bazalari ma’lumotlarni boshqarish, qayta ishlash, saqlash,
yangilash va
o‘chirish uchun strukturaviy so‘rovlar tilidan (SQL) foydalanadi.
Relyatsion ma
’lumotlar bazasi boshqarish tizimlarida ma’lumotlarni jadval
k
o‘rinishida saqlanadi. Jadval ma’lumotlar bazasining asosiy birligi bo‘lib,
ma
’lumotlarni saqlaydigan qatorlar va ustunlardan iborat [10].
NoSQL
ma
’lumotlar bazasi bu SQL bo‘lmagan yoki aloqador bo‘lmagan
ma
’lumotlar bazasi. Bu ma’lumotlarni saqlash va olish uchun relyatsion ma’lumotlar
bazalarining jadval munosabatlari yondashuviga muqobil taqdim etadi. NoSQL
ma
’lumotlar bazalarida ma’lumotlarni saqlash uchun jadvallar ishlatilmaydi. U
odatda katta hajmdagi ma
’lumotlarni, shuningdek real vaqtda onlayn ilovalarni
saqlash uchun ishlatiladi.
Endi
biz
ma
’lumotlarni
saqlashning
relyatsion
va
norelyatsion
yondashuvlarining k
o‘plab turli tomonlarini o‘rganishimiz mumkin. Ularni turli
k
o‘rsatkichlar bo‘yicha solishtirish vaqti keldi.
Masshtablash
SQL: Vertikal miqyosda. Ya
’ni, yanada kuchli serverlardan foydalanish orqali
unumdorlikni oshirish orqali. SQL ma
’lumotlar bazalarini masshtablash NoSQL
ma
’lumotlar bazalariga qaraganda qiyinroq.
NoSQL: gorizontal ravishda
o‘lchaydi. Ya’ni, mavjud, ishlatilgan tugunlarga
q
o‘shimcha tugunlarni qo‘shish orqali. Bu masshtabni soddalashtiradi – agar kerak
b
o‘lsa, siz tezda tizimning imkoniyatlarini oshirishingiz va kamaytirishingiz mumkin.
Bu shuningdek, NoSQL ma
’lumotlar bazasi egasi o‘z imkoniyatlarini deyarli cheksiz
ravishda oshirishi mumkinligini anglatadi.
Moslashuvchanlik
SQL: Ushbu ma
’lumotlar bazalari foydalanuvchiga ko‘p moslashuvchanlikni
bermaydi. Ular bilan ishlash uchun avvalo ma
’lumotlar bazasi sxemasini
loyihalashtirish kerak. Agar siz tizimga ba
’zi o‘zgarishlar kiritishingiz kerak bo‘lsa,
masalan, yozuvlarga yangi xususiyat ustun q
o‘shsangiz, har bir qatorga ushbu
ustunni q
o‘shishingiz kerak bo‘ladi. Bu resurs talab qiladigan va ko‘p vaqt talab
qiladigan operatsiya.
NoSQL: Bu texnologiya SQL qaraganda ancha moslashuvchanlikni
ta
’minlaydi. Bu yerda qat’iy ustunlar soni yo‘q, NoSQL ma’lumotlar bazalarini yangi
ma
’lumotlar sxemalariga moslashtirish juda oson. Bundan tashqari, dasturchi
oldindan ma
’lumotlar bazasi sxemasini yaratishi shart emas. Bu NoSQL asosidagi
tizimlarni ta
’minlashni tezlashtiradi. Agar ma’lum bir loyiha etarli darajada murakkab
ma
’lumotlar sxemalarini talab qilsa, ushbu texnologiyadan foydalanish qo‘shimcha
vaqt xarajatlariga olib kelishi mumkin.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
44
Ma
’lumotlar tuzilishi
SQL: ma
’lumotlar jadvallarda saqlanadi. Har bir ob’ektning o‘z jadvali bor,
ular relyatsion mexanizmlar yordamida bir-biri bilan bo
g‘langan. “Relational
ma
’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” atamasi shundan kelib chiqadi.
NoSQL: ma
’lumotlar SQL ma’lumotlar bazasidan foydalanishga qaraganda
k
o‘proq yondashuvlar yordamida saqlanadi. Xususan, kalit-qiymat ma’lumotlar
bazasi, hujjatga y
o‘naltirilgan ma’lumotlar bazasi, ustunlar ma’lumotlar bazasi,
grafik ma
’lumotlar bazasi kabi ma’lumotlarni saqlash usullari mavjud.
Ma
’lumotlar yaxlitligini ta’minlaydigan talablar to‘plami
SQL: Ushbu ma
’lumotlar bazalari ACID talablariga javob beradi.
ACID qisqartmasi Atomicity (atomicity), Consistency (Consistency), Isolation
(izolyatsiya) va Durability (ishonchlilik).
NoSQL: Ushbu ma
’lumotlar bazalari CAP teoremasi talablariga javob beradi.
CAP qisqartmasi Consistency (Mustahkamlik), Availability (Mavjudligi) va Partition
Tolerance (qatlamlarga chidamlilik) degan ma
’noni anglatadi.
Foydalanish holatlari
SQL: SQL ma
’lumotlar bazalari odatda keng ko‘lamli vazifalar uchun
m
o‘ljallangan. Ular ancha eski tizimlarda, katta va murakkab so‘rovlarni
bajarishingiz kerak b
o‘lgan murakkab ma’lumotlarni nazorat qilishni talab qiladigan
ilovalarda q
o‘llaniladi. Bunday ma’lumotlar bazalari ko‘pincha moliya sektorida ham
q
o‘llaniladi, chunki bunday ma’lumotlar bazalarida amalga oshiriladigan
operatsiyalar ACID talablariga qat
’iy javob beradi [3].
NoSQL: NoSQL ma
’lumotlar bazalarini universal deb ham atash mumkin,
lekin ular haqiqatan ham turli tuzilmalarga ega b
o‘lgan turli ma’lumotlar manbalari
bilan ishlaydigan ilovalarda q
o‘llaniladi. Bular IoT ilovalari, o‘yinlar va boshqalar
b
o‘lishi mumkin. Agar biz yuqorida aytib o‘tgan har xil turdagi NoSQL ma’lumotlar
bazalaridan foydalanish variantlarini k
o‘rib chiqsak, biz quyidagilarni olamiz:
•
Hujjatga y
o‘naltirilgan ma’lumotlar bazalari: vazifalarning keng doirasi.
•
Kalit-qiymatli ma
’lumotlar bazalari: katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta
ishlash, bu yerda ma
’lumotlarni qidirish uchun oddiy so‘rovlar qo‘llaniladi (masalan,
keng k
o‘lamli tizimlarda sessiyalarni boshqarish).
•
Ustunli ma
’lumotlar bazalari: bashorat qilinadigan so‘rovlar naqshlari bilan
katta hajmdagi ma
’lumotlarni qayta ishlash (ro‘yxatga olish, IoT).
•
Grafik ma
’lumotlar bazalari: tegishli ma’lumotlar o‘rtasidagi munosabatlarni
tahlil qilish va k
o‘rish (firibgarlikni aniqlash, tavsiya qiluvchi tizimlar).
Xulosa
SQL va NoSQL ma
’lumotlar bazalarining imkoniyatlari va foydalanish
holatlarini
o‘rganib chiqdik va ularning asosiy farqlarini tahlil qildik. SQL ma’lumotlar
bazalari strukturalashgan va NoSQL ma
’lumotlar bazalari kabi moslashuvchan
emas. Ammo ular bir xillik va aniq ma
’lumotlar sxemalarini talab qiladigan
ma
’lumotlar bilan ishlashni tashkil qilish uchun juda yaxshi. Boshqa tomondan,
NoSQL ma
’lumotlar bazalari ancha moslashuvchan bo‘lib, turli stsenariylarda turli
xil ma
’lumotlar tuzilmalari bilan ishlash imkonini beradi. Ishonchim komilki, ushbu
yondashuvlarning har biri
o‘z sohasida ustundir. Ya’ni, umumiy taqqoslashda,
“biri boshqasidan yaxshiroq” degan so‘zlarda hech qanday ma’no yo‘q. Bularning
barchasi muayyan vaziyatga bo
g‘liq.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1. Sh. Nazirov, A. Ne
’matov, R. Qobulov, N. Mardonova; Mas’ul muharrir
Sh. Nazirov:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta
mazsus kasb-hunar ta
’limi markazi. – T.: “Sharq”, 2007. – 200 b.
2.
Фаулер М., Садаладж П.Дж. NoSQL. Методология разработки
нереляционных баз данных; пер. с англ. М.: ИГ «Диалектика-Вильямс»,
2019.
– C. 192.
3. Aliev R.M., Aliev Marat Mukhamedovich, Tokhirov E.T. Improvement
sensors of system crossing signalization and reduction delays at level crossings //
Монография / Международный центр научного партнерства «Новая Наука»,
2022,
– C. 110.
4.
Мартишин С.А.,
Симонов В.Л.,
Храпченко М.В.
Базы
данных.
Практическое применение СУБД SQL и NoSQL-типа для проектирования
информационных систем. М.: ИД «Форум», 2019. – C. 368.
5. Aliev R.M., Tokhirov E.T., Aliev M.M. The Mathematical Model of the
Sensor for Monitoring the State of the Track Section with Current Receivers //
International Journal of Recent Technology and Engineering (IJRTE).
– 2020. – Т.
8.
– №. 5. – С. 5634–5637.
6. Aliev M. et al. Four-pole rail coefficients of the jointless track circuit in the
presence of one of the ends track circuit insulating joints // Chemical Technology,
Control and Management.
– 2019. – Т. 2019. – №. 4. – С. 89–92.
7. Aliev R., Aliev M. Algorithm for Determining the Optimal Length of the Rail
Line by Current Automatic Locomotive Signaling // International Conference
TRANSBALTICA: Transportation Science and Technology.
– Springer, Cham,
2021.
– С. 363–374.
8. Xalmedova L, Aliev R. Using new site templates based on ms sharepoint //
Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий на
транспорте. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 17–20.
9. Gulyamova M., Aliev R. MYSQLni Ishlab Chiqish va Boshqarish Vositalari
//
Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий
на транспорте. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 196–198.
10. R.M. Aliev, E.T. Tokhirov, M.M. Aliev Mode Choice Model of Movement in
Different Modes Наука, Общество, Образование в современных условиях:
монография / Под общ. ред. Г.Ю. Гуляева – Пенза: МЦНС «Наука и
Просвещение». – 2022. – C. 160.
