“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 03, ISSUE 06, 2025. JUNE
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
494
SENSORLI IPLAR YORDAMIDA SMART TRIKOTAJ
MATOLARNING HARAKATGA SEZGIRLIGI: REABILITATSIYA VA
SPORT UCHUN QO‘LLANILISHI
Tojaliyev Davronbek O‘rinboy o‘g‘li
Farg‘ona politexnika instituti magistranti
Xomidov Voxidjon Obidovich
Farg‘ona politexnika instituti v.b dots.
Annotatsiya:
Zamonaviy to'qimachilik sanoatida inson harakatini aniqlashga
qodir aqlli materiallar muhim innovatsion yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Ushbu
maqolada sensorli iplar yordamida ishlab chiqarilgan trikotaj matolarning harakatga
sezgirlik xususiyatlari, ular asosida tayyorlangan smart kiyimlarning sport va
reabilitatsiya sohalaridagi amaliy ahamiyati, texnologik imkoniyatlari va ilmiy
asoslari yoritiladi. Tadqiqot davomida turli sensorli tolalar, elektron o‘lchov
tizimlari, hamda sinov natijalari asosida materiallarning funksional samaradorligi
baholangan.
Kalit so‘zlar
: trikotaj, sensor, harakat, reabilitatsiya, sport, piezorezistiv,
kapasitif, karbon, texnologiya, kiyim, elektronika, aqlli, monitoring, sanoat, dizayn
1. Kirish
To'qimachilik sanoatida so‘nggi yillarda yuqori texnologiyali materiallar —
xususan, sensorli iplar yordamida ishlab chiqarilgan smart trikotaj matolar katta
qiziqish uyg‘otmoqda. Bunday matolar inson tanasining harakatiga javob qaytarib,
uni aniqlash va raqamli signalga aylantirish xususiyatiga ega. Bu texnologiya
zamonaviy to'qimachilikning faqat modaga emas, balki sog‘liqni saqlash, sport, va
inson salomatligini nazorat qilish sohalariga ham kirib borayotganining yaqqol
dalilidir. Bunday yondashuv sportchilarning harakatlarini tahlil qilishda, hamda
reabilitatsiyada
bemorlarning
tiklanish
jarayonini
monitoring
qilishda
qo‘llanilmoqda.
Smart matolar inson tanasining egilishi, bosimi yoki harorat o‘zgarishlariga
sezgir bo‘lgan iplar orqali signallar uzatadi va bu signalni mikroprotsessorlar
yordamida raqamli ma'lumotga aylantiradi. Mazkur texnologiya asosida ishlab
chiqilgan kiyimlar nafaqat foydalanuvchi holatini doimiy monitoring qiladi, balki
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 03, ISSUE 06, 2025. JUNE
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
495
ularning mashqlarni to‘g‘ri bajarishiga, reabilitatsiya natijadorligini oshirishga
xizmat qiladi.
2. Sensorli iplarning turlari
Sensorli iplar — bu elektr yurituvchi, bosimga sezgir yoki deformatsiyaga
reaksiya beruvchi iplar bo‘lib, ular odatiy trikotaj iplar bilan uyg‘unlashtiriladi.
Quyidagi turdagi sensor iplar keng qo‘llaniladi:
Sensor turi
Material bazasi
Reaksiya turi
Qo‘llanilish sohasi
Piezorezistiv
iplar
Karbonli,
kumushli
iplar
Deformatsiya,
bosim
Reabilitatsiya, sport
Kapasitif iplar
Dielektrik
tolali
kompozit
Yaqinlik, teginish
Smart
qo‘lqop,
monitoring
Optik
tolali
iplar
Yorug‘likni
o‘tkazuvchi iplar
Egilish, burilish
Ovoz
va
harakat
deteksiyasi
Sensorli iplarning har biri muayyan afzallik va cheklovlarga ega. Masalan,
piezorezistiv iplar yuqori sezgirlikka ega, ammo tezda eskirishi mumkin. Kapasitif
iplar murakkab elektron integratsiyani talab qiladi, optik tolalar esa egilish
burchagini aniq aniqlash imkonini beradi, lekin ulardan foydalanishda yorug‘lik
manbalari bilan moslikni hisobga olish lozim.
3. Trikotaj matoga integratsiya qilish
Sensorli iplar to‘qimachilik texnologiyasiga mos ravishda trikotaj tuzilmalarga
birlashtiriladi. Bu jarayon maxsus kompyuterlashtirilgan to‘quv mashinalarida
amalga oshiriladi. Ular trikotaj matoning elastiklik, nafas oluvchanlik kabi fizik
xususiyatlarini saqlab qolgan holda, signal uzatuvchi qatlamni hosil qiladi. Sensorli
iplar odatda matoning belgilangan qismlariga — tizza, orqa, elka, tirsak yoki bel
qismiga joylashtiriladi.
Bunday integratsiya qilishda quyidagi to‘qilish strukturalari ishlatiladi:
Interlok trikotaj: ikki tomonlama to‘qilish, barqarorlik va mustahkamlik
beradi.
Ribb (ribana): elastiklik yuqori, ayniqsa bo‘yin va yeng sohalari uchun mos.
Jacquard trikotaj: naqshli va murakkab dizaynlar uchun mos, sensorli iplarni
yashirish mumkin.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 03, ISSUE 06, 2025. JUNE
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
496
4. Amaliy qo‘llanilishi
4.1 Sport sohasida
Sensorli trikotaj kiyimlar sportchilar harakatlarini real vaqtda qayd qilib,
ularning mashq samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, yugurish paytida
tizzaning egilish burchagini o‘lchash, to‘g‘ri qadam tashlash monitoringi. Ba'zi
tizimlarda mobil ilovalar orqali real vaqt rejimida feedback (qayta aloqa) taqdim
etiladi, bu esa foydalanuvchi uchun trening jarayonini yaxshilaydi.
4.2 Reabilitatsiyada
Harakat cheklangan yoki insult, falaj holatlaridan keyingi reabilitatsiya
jarayonlarida sensorli matolar yordamida bemorning harakatlari kuzatilib, tiklanish
bosqichlari tahlil qilinadi. Bu shifokorga tayanib, individual reabilitatsiya rejasini
tuzishga yordam beradi. Masalan, egilish, bukilish yoki qadam bosishdagi simmetrik
harakatlar o‘lchanadi, ularning o‘zgarishi asosida qayta tiklash jarayoniga baho
beriladi.
5. Sinov va natijalar
Tajriba sifatida uch xil sensorli ipdan iborat trikotaj matolar tayyorlandi va
egilish burchagi bo‘yicha deformatsiyaga sezgirlik o‘lchandi. Sinovlar laboratoriya
sharoitida ISO 13934-1 standarti asosida o‘tkazildi. O‘lchovlar mobillikni
o‘lchovchi qurilmalar bilan, shuningdek, kuchlanishni aniqlovchi voltmetr orqali
amalga oshirildi.
Namuna
Sensor
ip
materiali
Egilish
burchagi (°)
Qarshilik
o‘zgarishi (%)
Elektr
signal
aniqligi
A
Kumushli ip
0–60°
15%
O‘rtacha
B
Karbonli ip
0–90°
27%
Yuqori
C
Optik tolali ip
0–45°
10%
Past
Natijalarga ko‘ra, karbon asosli iplar yuqori sezgirlikka ega bo‘lib, eng yaxshi
deformatsiyaga nisbatan o‘zgarish ko‘rsatdi. Kumushli iplar esa uzoq muddatli
barqarorlik bilan ajralib turdi, optik iplar esa kichik egilishlarda aniqlik ko‘rsatgan
bo‘lsa-da, umumiy sezgirlik darajasi pastroq bo‘ldi.
6. Ilmiy yangilik
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 03, ISSUE 06, 2025. JUNE
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
497
Ushbu tadqiqotda trikotaj matoga integratsiyalangan karbonli sensor iplarning
harakatni aniqlashdagi sezgirligi tahlil qilinib, ularning reabilitatsiya sohasidagi
yuqori aniqlikdagi ishlatilish imkoniyatlari birinchi marta sinovdan o‘tkazildi. Bu
yondashuv O‘zbekiston sharoitida mavjud ishlab chiqarish quvvatlari, ayniqsa
kompyuterlashtirilgan yassi trikotaj to‘quv mashinalari bilan uyg‘unlashadi.
Shuningdek, ushbu tadqiqot trikotaj mahsulotlarining faqat moda emas, balki tibbiy
texnologiya
bilan
uyg‘unlashgan
multifunksional
mahsulot
sifatida
rivojlanayotganini ko‘rsatadi.
7. Xulosa
Sensorli iplar bilan yaratilgan smart trikotaj matolar kelajakda sport, tibbiyot
va kundalik hayotda faol foydalaniladigan funksional kiyimlarning asosi bo‘lib
xizmat qilishi mumkin. Ular nafaqat komfort, balki salomatlik monitoringi va
harakat tahliliga xizmat qiladi. Matoning egilish, bosim, harorat va boshqa tashqi
ta’sirlarga sezgirligi uni ilg‘or zamonaviy materialga aylantiradi. Mazkur maqola
asosida, yengil sanoat muhandislari uchun yangi tadqiqot yo‘nalishlari ochilishi
mumkin: misol uchun, arzonroq sensorli iplarni lokal xom ashyolar asosida ishlab
chiqish, yoki elektron komponentlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri trikotaj jarayoniga
qo‘shish.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Tadesse M.G., Cho Y. (2021). Recent Advances in the Development of
Conductive Fibers and Yarns for Smart Textiles.
Fibers
, 9(1), 5.
2.
Lin Z., Wang Y., Xu J., Yang Z. (2021). Multifunctional Smart Textiles
Based on Conductive Fibers and Yarns: A Review.
Materials & Design
, 202,
109518.
3.
Zhao X., Liu Y., Zhang M. (2020). Conductive Yarns for Textile-Based
Electronics: A Review.
Advanced Materials Interfaces
, 7(12), 2000174.
4.
Zeng W., Shu L., Li Q., Chen S. (2022). Wearable Fiber/Fabric-Based
Triboelectric Nanogenerators for Self-Powered Human Motion Sensing.
Nano
Energy
, 92, 106701.
5.
ISO 13934-1: Textiles — Tensile properties of fabrics — Part 1:
Determination of maximum force and elongation at maximum force using the strip
method.
6.
O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi: «Yengil
sanoatda aqlli materiallar» bo‘yicha hisobot, 2023.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 03, ISSUE 06, 2025. JUNE
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
498
7.
U. Rahimov, D. To‘raqulov. (2022). Trikotaj sanoatida funktsional
iplar va ularning qo‘llanilishi.
Textile Science Journal
, Toshkent, №2(14).
8.
H. Kwon, J. Kim. (2023). Performance Evaluation of Knitted Wearable
Strain Sensors for Monitoring Joint Movements.
Smart Materials and Structures
,
32(4).
