87
ZAMONAVIY TILSHUNOSLIKDA BIZNES DISKURSINING XUSUSIYATLARI
HAQIDA
Qodirova Mukaddas Tog’ayevna,
Termiz DPI, Xorijiy tillar nazariyasi va metodikasi kafedrasi dotsenti, PhD
So‘nggi o‘n yilliklarda tilshunoslarning nutq ta’sirini o‘rganishga e’tibori ortib bormoqda
va tilni suhbatdoshga ta’sir qilish vositasi va boshqa birovning ongini boshqarish imkoniyati
sifatida ko‘rib chiqish alohida ilmiy qiziqish uyg‘otadi. Bu omillarni o‘rganishda diskurs
nazariyasi, nutq ta’siri nazariyasi, nutq janrlari nazariyasi va boshqalarga oid ishlar bag‘ishlangan.
Ushbu tadqiqotlar natijalari siyosiy, reklama va yaqinda biznes aloqalarida keng qo‘llanila
boshladi.
Biznes diskursida jamoatchilik fikriga ta’sir qilish mexanizmlarini o‘rganish juda
dolzarbdir, chunki to‘g‘ri tuzilgan nutq kompaniyaning ijobiy imidjini yaratishga, mahsulotlar
haqidagi g‘oyalarni yaxshilashga, mavjud va potentsial hamkorlar va mijozlar bilan foydali
munosabatlar o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
M.A. Ivanovaning so‘zlariga ko‘ra, “muvaffaqiyatli biznesmen o‘z-o‘zidan noaniq natijaga
olib keladigan shoshilinch harakatlar qilmaydi - uning barcha harakatlari, shu jumladan nutqi ham
puxta rejalashtirilgan bo‘lishi lozim. Yani nutqda, shu jumladan, vaziyatning xususiyatlari va
hodisalarni rivojlantirishning mumkin bo‘lgan usullari hisoblab chiqiladigan va bunga e’tibor
qaratish uchun muayyan harakatlar va vositalar ketma-ketligi tanlanadigan ehtiyotkorlik bilan
rejalashtirilgan bo‘lishi darkor” [2; C.159].
Muloqot (gorizontal va vertikal) ish jarayonining ajralmas jihati hisoblanadi. Biznes
diskursi tadqiqida muloqot jarayoni hech narsa almashinuvi sifatida emas, balki qabul qiluvchining
ushbu shaxsga yo‘naltiruvchi ta’sir ko‘rsatish uchun uning dunyo bilan o‘zaro ta’siri sohasidagi
ishtiroki sifatida ko‘rib chiqiladi, ya’ni u yoki bu tarzda xabarning qabul qiluvchisi joylashgan
muhit holatini o‘zgartiradi va unda adresatning maqsadlariga javob beradigan zaruriy xatti-
harakatlar reaktsiyasini keltirib chiqaradi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, biznes diskursini aniqlash va o‘rganishga
yondashuvlarning xilma-xilligi hodisaning ko‘p qirraliligini anglatadi. Fikrimiz dalili sifatida
xorijiy va mahalliy tadqiqotchilarning ishlarida mavjud bo‘lgan biznes diskursining bir qancha
ta’riflarini quyida keltirmoqchimiz.
Rus tilshunosi V.I.Karasikning fikricha, “... biznes diskursi tadbirkorlarning kasbiy
faoliyati bilan chegaralanib, muhokama qilinayotgan biznes masalasi bo‘yicha o‘zaro manfaatli
kelishuvga erishish uchun olib boriladigan nutqdir” [3; C.9].
T.A. Shiryaevaning talqinicha esa, “institutsional biznes diskursi muloqotchilarning
maqsadli status-rollik faoliyatini ifodalaydi. Uning umumiy xususiyati biznes munosabatlari
bo‘lib, ular nafaqat tashkilot ichidagi, balki biznes hamjamiyatida qabul qilingan muloqot
normalari va qoidalariga asoslangan tashkilotlar va shaxslar o‘rtasidagi aloqalarni ham qamrab
oladi” [5; C. 32]. Shu o‘rinda “institutsional diskurs” nima?, degan savol ko‘ndalang bo‘ladi.
Institutsional diskurs – bu “bir ijtimoiy institut doirasida o'zaro aloqada bo'lgan turli kasbiy
jamoalar vakillarini birlashtiruvchi, odatda muntazam xarakterga ega bo'lgan ijtimoiy-
kommunikativ amaliyotlar to'plami” [6; C.50].
88
Ingliz olimlari BargielaChiappini, Nikerson va Plankenlarning izohi V.I.Karasikning
fikriga yaqin bo‘lib, ular quyidagicha sharhlashadi: «
Business discourse is all about how people
communicate using talk or writing in commercial organizations in order to get their work done
»
[1; p.3.] ("Biznes diskursi - bu odamlar o‘z ishlarini bajarish uchun tijorat tashkilotlarida nutq yoki
yozish orqali qanday muloqot qilishlari haqidadir"). Shu bois, biznes diskursi biznes
uchrashuvlari, muzokaralar, yozma va elektron yozishmalar va boshqalar orqali rivojlanishi
mumkin deb, talqin qilish mumkin.
A.V. Potapova fikricha esa, "... funktsional yo'nalishi bo'yicha farqlanadigan va biznes
maqsadlarida foydalaniladigan og'zaki va yozma nutq turlarining o'zaro bog'liq birligi" [4; C.164].
Bundan ko‘rinib turibdiki, “biznes diskursi” ko‘pgina tadqiqotchilar talqinida tadbirkorlik yoki
tijorat faoliyati masalalari bo‘yicha kommunikativ amaliyot sifatida tushuniladi. Shu bois, biznes
diskursini o‘rganish diskurs tahlili, nutqning sotsiologik tadqiqotlari, nutq aloqasi pragmatikasi,
etnografiya, janr nazariyasi va tashkiliy muloqot kabi fanlarning tegishli sohasiga kiradi va
shuningdek, media lingvistikasi (biznes mediasini o'rganish uchun), yuridik tilshunoslik
(korporativ huquq, shartnoma va mulk huquqini o‘rganish maqsadida), siyosiy lingvistika bilan
(ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar nutqini o‘rganishda) bilan bog'liqdir.
Biznes diskursini tadqiq etish metodologiyasi diskurs va matn tadqiqotining an’anaviy
usullari, diskurs tahlili, kommunikativ tahlilga asoslangan bo‘lib, empirik, tavsifiy va qiyosiy
usullardan, shuningdek, kognitiv, pragmatik va janr-stilistik tahlildan foydalanishni o‘z ichiga
oladi.
Shu o‘rinda, “
biznes
” atamasi ta’rifiga to‘xtalsak, O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida
biznes
atamasiga quyidagicha ta’rif berilgan:
BIZNЕS
(ing.
business
) — daromad keltiradigan
yoki boshqa naf beradigan xo‘jalik faoliyati (kasbkor, mashg‘ulot); fonda olish maqsadlari
ko‘zlangan va qonunlarga xilof bo‘lmagan har qanday tashkiliy faoliyat [7; B.310]. Demak,
biznes
– pul evaziga mijozlarga tovarlar va xizmatlar ko'rsatish orqali foyda olishga qaratilgan har qanday
tijorat faoliyati sifatida ta'riflanadi. Biznes nafaqat tadbirkorlik sohasidagi faoliyat, balki, masalan,
pullik tibbiy xizmatlar, ta'lim faoliyati (xususiy ta'lim muassasalari haqida gap ketganda) va
hokazolar sohasiga qarab biznes diskursining tegishli kichik turlari aniqlanadi.
Biznes diskursi, kasbiy bilimlarni to‘g‘ri ifodalash uchun ma’lum bir kasbiy guruhning har
qanday vakili o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan kasbiy lug‘at va tilning mavzu-mazmun sohasining
yig‘indisini anglatadi. Keling keltirilgan barcha nazariy fikrlar uchun tahlilga misol taqdim etaylik.
Quyida “General Motors” rahbarlarining ingliz tilida berilgan nutqlarida qadriyatlarni ifodalanishi
va muvaffaqiyatga intilishni aks ettiruvchi tahliliy diskurs namunalarini ko’rib chiqamiz:
(1)
We have made significant progress on our transformational cost savings initiative
with $2.4 billion achieved since 2018
;
(2)
GM has achieved 2.4 billion and transformation cost savings in 2018
and is on track to realize our 2019 targets
;
(3)
We achieved solid results, our crossovers performed well
;
(4)
We tap into profitable fleet business
.
Matn bo'laklari (1-4) ijobiy stereotipni modellashtiradi: “X - daromadli kompaniya”.
Parchalarda qo'llaniladigan barcha predikatlar ijobiy semantika bilan taqdim etilgan:
have made
significant progress
,
achieved
,
performed well
,
demonstrate the earnings power
, bu daromadli
tashkilot imidjini yaratishga yordam beradi.
89
Demak, yuqoridagilar biznes diskursi doirasidagi har qanday tadqiqotning asosi tilni
ijtimoiy amaliyot sifatida tushunishdir, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Bargiela-Chiappini F., Nickerson C., Planken B. Business Discourse. – Houndmills,
Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2010. – 282 p.
2.
Иванова М.А. Особенности аббревиатур делового дискурса через призму
профессиональной языковой личности бизнесмена // Гуманитарные, социально-
экономические и общественные науки. – Краснодар: Наука и образование, 2014. – Вып. 10.
– С. 158 – 161.
3.
Карасик В.И. О типах дискурса // Языковая личность: институциональный и
персональный дискурс: Сб. науч. тр. – Волгоград: Перемена, 2000. – C. 5-20.
4.
Потапова А.В. Фразовые глаголы в англоязычном бизнес-дискурсе: разработка
пошаговой методики описания аутентичного материала // Ахмановские чтения 2012:
Сборник материалов конференции. – Москва: МАКС Пресс, 2013. – С. 162–171.
5.
Ширяева Т.А. К вопросу о статусе дискурса // Вестник ПГЛУ. – Пятигорск: редакция
научного журнала «Вестник ПГЛУ», 2006. – Вып. 3. – с. 30-37.
6.
Ширяева Т.А. Когнитивное моделирование институционального делового дискурса: дис.
… д-ра филол. наук. – Краснодар, 2008. – 544 с.
7.
ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСИ. Б ҳарфи. Тошкент: Ўзбекистан
миллий энциклопедияси, 2006. — 880 б.
INGLIS TILI PAREMIYASINDA “FRIENDSHIP” KONCEPTINIŃ SEMANTIKALIQ
STRUKTURASI
Rashidova Lazzat
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti doktoranti
Paremiologiya tarawındaǵı izertlewler ushın milliy-mádeniy ózgeshelik teması jeterli
dárejede dástúriy esaplanadı. Kóp jıllar dawamında lingvistikanıń bul bólimine tiyisli máselelerge
arnalǵan ilimiy jumıslarda naqıl-maqallar xalıqtıń mádeniy potencialın jámlewshi milliy ózgeshe
til birlikleri ekenligi aytıp kelinedi. A. M. Babkinning belgili pikirin basqasha aytatuǵın bolsaq,
sonı aytiwimız múmkin, paremiologiyalıq fond – “milliy tildiń múqaddesleriniń muqaddesi”
bolıp, onda millettiń ruwhı hám ayriqshalıǵı ózine say tárizde sáwlelenedi. [1: 37].
Milliy til tek ǵana baylanıs quralı bolıp qalmastan, xabarlardı almasıw ushın belgiler
sisteması bolıp tabıladı. Milliy til potencial túrde orıs mádeniyatınıń "ornın basıwshı" bolıp
tabıladı [2: 3]. Solay etip, Lixachev tárepinen birinshi ret kiritilgen termin - tildiń
"konceptosferasın" úyreniw arqalı biz, mazmunına kóre, túsiniklerdi málim bir kózqarastaǵı
konceptsiya sheńberinde túsindirip beriwshi mádeniyat, etnik mentalitet konceptosferasın
úyrenemiz, bul jerde koncepttiń ayriqshalıǵı qandayda bir tillik jámiyet aǵzaları tárepinen
paydalanılatuǵın kúndelikli túsinikler - mádeniy áhmiyetke iye kúndelikli ideyalar sanı menen
belgilenedi [3: 69].
Doslıq konceptiniń paremiyalıq bildiriliwin úyreniw ushın inglis tilindegi The Penguin
Dictionary of Proverbs [4: 411], The Wordsworth Dictionary of Proverbs [5: 644], Английские и
русские пословицы и поговорки в иллюстрациях [6:349], Сборник английских пословиц и
поговорок [7:253] naqıl-maqallar sózliklerinen paydalanıldı.
