97
KOREYS TILIDA HURMAT KATEGORIYASINING AHAMIYATI VA UNING
XORIJLIK O’RGANUVCHILAR UCHUN MURAKKABLIGI
Salimova Nigina Baxtiyorovna
mustaqil izlanuvchi, Koreya xalqaro universiteti o’qituvchisi,
Mirzayev No’mon Karimjonovich
Koreya xalqaro universiteti o’qituvchisi
Annotatsiya:
Hozirgi mamlakatlararo hamkorlik a’loqalari kuchayib borayotgan bir
davrda chet tilini o’rganish Ushbu maqolada koreys tilining muhim qismi bo’lgan va bevosita
muloqotda qo’llanilishi zarur hisoblanadigan hurmat kategoriyasining turlari ularning
qo’llanilishi haqida yoritilgan.
Kalit so’zlar:
Koreya to’lqini, hurmat kategoriyasi, K-pop, muloqot xulqi, hurmatning
turlari
1990-yillarda boshlangan Koreya to'lqini hamda 200-yillardan boshlab K-pop atalmish
qo'shiqlari, filmalar va seriallarining ommalashuvi tufayli Koreya madaniyati butun dunyoga
tanitdi. Natijada Koreyaning turizm sanoati, iqtisodiyoti va ayniqsa koreys tili tarqalashiga ta’sir
ko’rsatdiki so’nggi paytlarda koreys tiliga qiziquvchilar, bu tilni o’rganuvchilar soni keskin oshdi.
Shu munosabat bilan Koreyaga o’qish uchun, ish faoliyatini olib borish uchun boradigan
xorijliklar soni ham ko’paygan bo’lsa ularning orasida o’zbeklar ham talaygina [4]. Ular asosan
Koreyaga koreys tilini o’rganib borishlariga qaramay Koreyada to’g’ridan to’g’ri muloqotga
kirishilganda bir muncha qiyinchiliklarga duch keladilar. Koreys tilining gapdagi gap bo’laklari
tarkibi o’zbek tili bilan bir xil bo’lganligi o’zbeklar uchun o’zlashtirishga oson jihati bo’lsa,
so’zlarning talaffuzi, sinonimiyaning ko’pligi, ya’ni o’xshash so’zlar va grammatik birliklarning
ko’pligi tilni qiyin qilib turuvchi jihati bo’ladi.
Bundan tashqari koreys tilida hurmat kategoriyasining murakkabligi, uning ifoda vositalari
ham xorijiy o’rganuvchilar uchun juda qiyin bo’lib, uning muloqotda to’g’ri qo’llanilishi koreyslar
uchun muhim hisoblanadi.
Muloqot chog'ida koreyslar so'zlovchi, tinglovchi va gapning egasi o'rtasidagi munosabatni
aniqlaydilar va mos ravishda hurmat kategoryasi qoidalaridan foydalangan holda shaxslararo
munosabatlarni va yordamida ijtimoiy tartibni saqlaydilar. Shuning uchun shuni aytish mumkinki,
xushmuomalalik koreys tilini o'rganishning muhim elementidir. Koreys tili o’rganuvchilari ravon
muloqot ko'nikmalariga ega bo'lishlari uchun xushmuomalalik qoidalarini o’rganishlari kerakligi
shundandir.
Biroq, koreys tilida hurmat shaklidan to‘g‘ri foydalanish xorijlik o‘rganuvchilar uchun oson
ish emas. Hurmat shaklini to‘g‘ri qo‘llash faqat grammatika masalasi emas, balki yosh, maqom,
jins va mansublik kabi turli xil ijtimoiy omillar ham ta'sir qiladi.
Koreys tilida hurmat kategoriyasi 3 ta katta guruhga bo’linadi.
1.
주체
높임법
– Egani hurmat qilish usuli
2.
객체
높임법
– Obyektni hurmat qilish usuli
3.
상대
높임법
– Suhbatdoshni hurmat qilish usuli
98
Koreys tilidagi “Egani hurmat qilish usuli” harakatning bajaruvchisini (asosan egasini)
so’zlovchi hurmat qilish xulqiga nisbatan qo’llaniladi. Bunda so’zlovchi ga nisbatan harakat
egasining yosh yoki ijtimoiy mavqeiga ko’ra yuqori yoki pastligi bilan farqlanadi. Harakatning
bajaruvchisi yoshi yoki ijtimoiy mavqei jihatidan ustun bo'lganida hurmat shakldan foydalaniladi.
(Choi Jae-hee 2006: 252).
어머니께서
요리를
하십니다
. – Onamlar ovqat tayyorlayaptilar.
가
:
할아버지께서는
뭘
잡수세요
? – Bobongiz nima tanavvul qilyaptilar?
나
:
할아버지께서는
삼계탕을
잡수세요
.[2] – Bobomlar samgyethang (koreys tovuqli
taomi) tanavvul qilyaptilar.
Obyektning hurmat shakli deganda gapning predmeti yoki qo'shimchasi bilan ko'rsatilgan
obyektni, ya'ni predikat obyektini anglatadi. U hurmatli yoki hurmatsiz munosabatni ifodalovchi
grammatik mexanizmdir. Chunki u subyekt va obyekt o'rtasidagi mavjudlik munosabati sifatida
o'rnatiladi, ob'ekt sub'ekt tomonidan hurmat qilinadi. U subyektning harakatlarini pasaytiradi va
oxir-oqibat obyekt hurmatiga aylanadi. Buni hurmat qilish deb tushunish mumkin. Boshqacha
aytganda, subyektning kamtarligini ifodalovchi kamtarlik usulidir. Bu transformatsiya usuli
sifatida tushuniladi. U grammatikada emas, balki ba’zi maxsus fe’llar orqali amalga oshiriladi,
Bular obyektni hurmat qilishda ishlatiladigan kamtarlik fe'llaridir [3]. Shuningdek, obyektning
hurmat qilinishi "-
께
"(-ga) yordamida ham amalga oshirilishi mumkin.
묻다
-
여쭈다
(
여쭙다
) – so'ramoq
만나다
/
보다
-
뵈다
(
뵙다
) – uchrashmoq
주다
-
드리다
– bermoq
데리다
-
모시다
- olib bormoq
ㄱ
.
영희가
김
선생님께
모르는
문제를
여쭈어
보았다
. – Yonghi ustoz Kimdan bilmagan
savolni so'rab ko'rdi.
ㄴ
.
스승의
날에는
선생님을
찾아뵐
것이다
. - O'qituvchilar kunida ustozimni topib
uchrashaman.
ㄷ
.
아버지께서는
집
열쇠를
할아버지께
드렸다
. - Uyning kalitini bobomga berganman.
ㄹ
.
동생은
할머니를
모시고
집에
갔다
[1]. – Ukam buvimni olib uyga ketdi.
Suhbatdoshni hurmat qilish so‘zlovchi bilan munosabatiga qarab tinglovchini ulug’lash yoki
aksincha hurmatsizlik bilan muloqot qilishni bildiradi. Bu koreyslarning xushmuomalalik usullari
orasida eng rivojlangani deyish mumkin. Suhbatdoshni hurmat qilish usuli U, asosan, shaxsning
yoshi, mavqei, do'stligi hisobga olingan holda yakunlovchi qo’shimcha orqali amalga oshiriladi.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, gap oxirida yakuniy qo’shimchani qo'llash vazifasi
tinglovchini hurmat yoki izzat qilishdir. Bu yerda Suhbatdoshni hurmat qilish subyekt va obyekt
hurmat shaklidan farqli o'laroq, tinglovchini hurmat qilish xususiyatiga ega ekanligini ko'rishimiz
mumkin.
ㄱ
.
선생님
,
저
한번만
더
기회를
주십시오
. – Ustoz, menga yana bir bor imkon
bering.
99
Oshxonadagi xodim va mijozning suhbatida hurmatning suhbatdoshni hurmat qilish turini
ko’rishimiz mumkin.
종업원
:
안녕하세요
.
몇분이십니까
?
수미
:
두명이에요
.
종업원
:
어디에
앉으시겠습니까
?
수미
:
저
창가에
앉겠습니다
. [2]
Xodim: Assalomu alaykum necha kishisizlar?
Sumi: Ikki kishimiz.
Xodim: Qayerga o’tirasizlar?
Sumi: Anavi deraza yoniga o’tiramiz.
Xulosa qilib aytganda, koreys tilida hurmat kategoriyasi uch turga bo’linib, o’z ichiga
ko’plab grammatik va leksik birliklarni qamrab oladikki, bu xorijlik til o’rganuvchilar uchun bir
muncha qiyindir. Bundan tashqari koreyslar hurmattalab xalq bo’lganligi va hurmat qilishning
qat’iyligi o’rganuvchilar uchun tabaqalanishdek tuyulishi mumkin. Lekin so’zlovchi muloqot
jarayonida hurmat shaklidan to’g’ri foydalana bilsa va unga amal qilsa, bu uning avvalo tilni
yaxshi o’zlashtira olgani hamda madaniyatli ekanligini anglatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
한신
신
.
드라마를
활용한
한국어
높임법
교육
연구
방안
-
중국인
한국어
학습자를
중심으
로
.
조선대학교
대학원국어국문학과
. 2013.
2.
라혜민
외
.
선문한국어초급
II.
소통출판사
.-2020.
3.
최재희
(2004),
『
한국어
문법론
』
,
태학사
.
ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛИНДЕ
АЛА
СӨЗИНИҢ МӘНИЛЕРИ
Санкибаева Р.Б.
ҚМУ, Қарақалпақ тил билими кафедрасының еркин излениўшиси
Рең түсиниги бизди қоршаған орталық, тәбият ҳәм предметлерге байланыслы келип
шыққан. Сонлықтан, ақ реңди булт ҳәм қар менен, қара реңди жер, түн, қуслар менен,
қызыл реңди қан, от пенен, жасыл реңди бәҳәр, тоғай ҳәм тереклер менен, көк реңди аспан
ҳәм суў менен, сары реңди қуяш, бийдай менен салыстырады. Тийкарғы рең билдириўши
сөзлерге ақ, қара, қызыл, көк, жасыл, сары, қоңыр, сур реңлер киргизиледи. Сондай-ақ,
тәбиятта ушырасатуғын реңлер илимпазлар тәрепинен еки түрге –ахроматикалық ҳәм
хроматикалық реңлерге бөлинеди. Ахроматикалық реңлерге ақ, қара ҳәм сур реңлер, ал
хроматикалық реңлерге қызыл, көк, жасыл, сары, қоңыр реңлер киргизиледи[1,11]
Рең билдириўши келбетликлер белгили бир түрди билдириў менен бирге тилимизде
бирнеше мәнилерде қолланылады. Реңге байланыслы тийкарғы ҳәм аўыспалы мәнилерди,
символлық мәнилерди билдиреди.Қарақалпақ тилинде анық түрди емес,реңлердиң
