402
The character analysis in the stories of Sherman Alexie demonstrates Native Indians and
their two different attitudes towards Indian rituals and values that were formed due to the social
context.
LIST OF REFERENCES:
1.
Alexie, S. (2004) Ten Little Indians. London: Secker & Warburg.
2.
Allam, L. (2006) Reservation to Riches: A Conversation with Sherman Alexie. In N.J.
Peterson, ed. Conversations with Sherman Alexie. Jackson: University Press of Mississippi, 2009,
pp 157-168.
3.
Campbell, D. (2003) Voice of the New Tribes. In N.J. Peterson, ed. Conversations with
Sherman Alexie. Jackson: University Press of Mississippi, 2009, pp 113-120.
4.
Grassian, D. (2005) Understanding Sherman Alexie. Columbia: University of South Carolina
Press.
5.
Ladino, J.K. (2009) “A Limited Range of Motion?”: Multiculturalism, “Human Questions,”
and Urban Indian Identity in Sherman Alexie’s Ten Little Indians. Studies in American Indian
Literatures Vol 21, No 3 pp 36-57.
6.
Authors and Artists for Young Adults
. 85. 2011
.
ҚАРАҚАЛПАҚ, ӨЗБЕК ҲӘМ ИНГЛИС ХАЛЫҚ ҚОСЫҚ ҲӘМ НАҚЫЛ-
МАҚАЛЛАРЫНДА ФИТОМОРФЛЫҚ ОБРАЗ ҲӘМ КӨРКЕМ РӘМЗИЙ
СИМВОЛЛАР СЕМАНТИКАСЫ
PhD. Сапарниязов Рустем Шаниязович
Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети
Инглис тил билими кафедрасы доценти, Өзбекстан Республикасы
Түркий халықлар фольклорын салыстырмалы-типологиялық изертлеў миллетлердиӊ
үрп-әдетлерин, миллий салт-дәстүрлериниӊ пайда болыўын ҳәм миллий тийкарларын
үйрениўде баслы ўазыйпалардан бири болып есапланады. Халық фольклорын изертлеў
бойынша ерисилген табыслар өзбек ҳам қарақалпақ халықларында той-мәресимлер ҳәм
оларда қолланылатуғын салт-дәстүрлерди анықлаўда жәрдем береди. Усы орында түркий
халықларыныӊ көпшилигинде, әсиресе, өзбек, қарақалпақ, т.б. халықларда келин түсириў
мәресимлерин өткериў, усы мәресимде қолланылатуғын салт-дәстүрлер, исенимлерди
салыстырмалы изертлеўде күтилген нәтийжеге ерисиўде үлкен әҳмийетке ийе. Мәселен,
өзбек, қарақалпақ халықларының фольклорында келин түсириў тойы болады. Усы тойда
келин уйине келгенде бетин ашыў дәстүри бар. Сол ўақытта «Беташар» қосықлары
айтылады. «Беташар» қосығы айтылған ўақытта келинниң үстине ақ орамал жаўылып,
түскен үйиниң ағайын, туўған-туўысқанларына, ата-енесине, қоңсы-қобасына ийилип
сәлем бериўи керек болады. Сол ўақытта жасы үлкен апалардан биреўи келинниң
орамалының ушына анар, алма, тут ҳәм т.б. ағашлардың шыбығын байлап, бир кишкене
баланың қолына услатып турады. Мине, бул дәстүр келин мийўели ағаштай өнип-өссин
деген түсиник пенен әмелге асырылады.
Беташардың тәрбиялық мәниси зор болғанлықтан, келиншектиң еки жағында
туратуғын ҳаяллар да жесир, жеӊилтек болмаўы керек екен. Орамалдың теӊге түйилген
403
ушын
домбыраныӊ мойнына
яки
мийўели
ағаштыӊ
шыбығыныӊ
ушына
байлап, жыраў беташар жырын баслайды. Ол шаӊараққа жаңа түскен келинге ата-енесин,
үй-ишин таныстырады, қандай туўысқанлық жақынлығы бар екенин, абырый-мәртебесин
шебер сөзде жеткерип, ҳәр бирине жеке-жеке сәлем бердиреди. Сәлем алған адам жас
келинге беретуғын сарпайын атайды».
Ал ағайын ағайын
Бір кәден ау жарайын
Бетін ашып келіннің
Көрімдігі алайын
Бетінді келін ашқаным
Жана жұртқа қосқаным
Жасы үлкенді сыйлап жүр
Құрмет қылып жазғанын
Усы орында қазақ халық тойлары ҳаққында изертлеў алып барған М.Джусупов өзиниӊ
«Разновидности казахского тоя и русская свадьба»20 атлы мақаласында бет-ашардыӊ
өзине тән қәсийетлери ҳаққында бирқанша мағлыўматларды келтиреди. Оныӊ келтирген
мағлыўматларына қарағанда той мәресимлеринде өткерилетуғын бет-ашардыӊ айтым
етип айтылыўы ҳәм онда атқарыўшыныӊ импровизаторлығы күшли болып, қосықтыӊ
поэтикалық тәсирлилигин асырыў керек екени айрықша белгиленеди. Сондай-ақ, бет-
ашарда жаӊа түскен келин басына орамал жабынып, орамалдыӊ ушына және басқа узын
орамал байланып, ол орамал мийўели ағаштыӊ шыбығынан исленген таяққа байланады екен.
Атқарыўшы бет-ашар қосығын айтқаннан кейин жаӊа түскен келин түскен үйиниӊ ағайин-
туўғанларына, ата-енесине, дайы-жеӊгелерине, қоӊсы-қобаларына ҳәм т.б. ийилип сәлем
береди.
Мине, талықлаў тартылған мысалларымыздан көрип турғанымыз сыяқлы, түркий
халықлар, соныӊ ишинде өзбек, қарақалпақ ҳәм қазақ той мәресимлеринде айтылатуғын
той қосықлары, соныӊ ишинде бет ашардыӊ айтылыўы, атқарылыўы, әмелге асырылыў
дәстүрлери типологиялық характерге ийе екени көзге тасланады. Соны да айрықша атап
өтиў керек, дәстүрге айланған беташар мәресиминде жаӊа түсип атырған келинниӊ келген
үйи ағайын-туўғанларына ийилип сәлем бериўи биринши нәўбетте дидактикалық
характерди сәўлелендиретуғын болса, ал екинши бир мәселе түркий халықларында, соныӊ
ишинде бизиң изертлеў объектимизге алған халықлар фольклорында мийўели ағаш
шыбығынан магиялық күшке ийе болған рәмзий қурал ретинде пайдаланыў дәстүри кеӊ
тарқалғаны гүзетиледи. Себеби, жоқарыда үш халық салт-дәстүрлеринде де мийўели ағаш
шыбығынан исленген таяқтыӊ бет-ашарда қолланылыўыныӊ баслы себеби, жоқарыда
белгилеп өткенимиз сыяқлы келген келинниӊ аяғы қутлы келсин, мийўели ағаштай өнип-
өссин, перзентли болсын, ағаштай тамыр жайып, жапырақларындай үйине нур жаўсын,
жайылсын деген исенимлер менен байланыслы. Себеби, ата-балаларымыздан бизге мийрас
болып киятырған түсиниклерден бири ағашлардыӊ «жанлы» деп көз алдында
сәўлелендирилиўи болып, усы менен байланыслы ағашға сыйыныў, ағашты қүдирет деп
түсиниў исенимлери пайда болған. Соның менен бирге өзбек ҳәм қарақалпақ халықларында
келин түскенде әдираспан түтетиў ырымы да бар. Бул да әдираспан өсимлигине магиялық
20
Джусупов М. Разновидности казахского тоя и русская свадьба. Вестник РУДН. Серия: Теория языка.
Семиотика. Семантика. 2017. Т. 8. № 1. С. 64-77//https://www.researchgate.net
404
күш ретинде исенилгенин билдиреди. Яғный, әдираспан түтетиў арқалы жаманлықтан
жырақ болыў, көз-тилден аман болыў мақсетинде қолланылады.
Инглис фольклорында нақыл-мақалларда да теректиң мифологиялық күши
ҳаққындағы түсиниклердиӊ баян етилгенин гүзетиўге болады. Онда тереклер ой-пикирди
образлы жеткериўде көркемлик ўазыйпаны атқарып, көбинесе метафоралы сүўретленгени
көзге тасланады. Мәселен,
«If you want to be happy for a year, plant a garden; if you want to be happy for life, plant a
tree»21.
English Proverb
(Бир жыл бахытлы болғың келсе, бақ қара; өмир бойы бахытлы болғың келсе ағаш
отырғыз.);
You cannot judge a tree by its bark.
(Теректи оның сыртқы қабығы менен баҳалама.)
Put not your hand between the bark and the tree.
(Қолыңды терек пенен қабығының арасына салма. Яғный мәниси өзгелердиң
шаңарағына араласпа)
He that would eat the fruit must climb the tree.
(Мийўелерди жақсы көретуғын адам терекке өрмелеп оны үзип алыў керек.)
The rotten apple injures its neighbors.
(
Шириген алма хәмме алманы ширитеди.
)
No matter how tall the tree is, its leaves will always fall to the ground.
(Терек қанша жоқарыға қарап өскени менен оның жапырақлары төменге туседи).
The one who plants the tree is not the one who will enjoy its shade.
Chinese proverb
A little axe can cut down a big tree.
Jamaican Proverb
Инглис фольклорында ағаш ҳаққында балаларға арналған мынандай мақалларды да
гүзетиўге болады:
Some of these are deciduous
And some of these are evergreen
It has a trunk, branches and leaves
In a forest this can be seen.22
This thing is usually green
But it’s not a plate of peas
On the flag of Canada
There’s a maple one of these.
Улыўма алғанда, түркий халықлар, соныӊ ишинде өзбек, қарақалпақ ҳәм қазақ
фольклорында бет-ашар мәресиминде мийўели ағаш шыбығынан пайдаланыў түсиниги,
ырымы да терек тотеми менен байланыслы мифологиялық көз-қараслар тийкарында келип
шыққан болыўы итимал.
https://proverbicals.com/tree-proverbs
405
Инглис фольклорында халық қосықларында балаларды уйықлатыўда айтылатуғын
ҳәййиўлерде баланы өсимликке уқсатыў, теңеўлерин көриўге болады. Мәселен:
Baby, flower of light,
Sleep, and see
Brighter dreams than we.
Till good day shall smile away good night
Бул қосықта теңеў ушын гуллердиң бирнеше түри келтириледи. “daisy”- ромашка,
“primrose”- наўрызда ашылатуғын гүллер бала менен салыстырылады ҳәм баланың гүлдей
жайнап-жаснаўына тилеклес екенлигин образлы көркем сәўлелендириледи. Себеби, бул
гүллер инглис фольклорында рәмзий мәнисте қолланылған. Бул ҳаққында изертлеўши
Ф.Каримова өз изертлеўинде мынандай мағлыўматларды келтирди. «Aнглияда ромашка
опалылық рәмзий мәнисте қолланылыўы менен бирге муҳаббат картасын ашыўда да
қолланылған. Бунда қызлар көзин жумған ҳалда бир дәсте ромашка гүлин тереди.
Дәстедеги ромашкалардың санына қарап, қызлардың неше жаста турмысқа шығыўы
белгили болады. Көк шығып атырған пайытта биринши шыққан ромашка гүлин басып алыў
әўмет алып келеди екен, бирақ, оны тамыры менен жулып алыў бахытсызлық алып келеди
деп исениледи».
Демек, гүл образы дүнья ҳәм туркий фольклорында көркемлеў қуралы ретинде кең
жайылған және типологиялық қәсийетлерди жүзеге келтиреди. Мәселен, өзбек ҳәм
қарақалпақ фольклоры халық қосықларынан бири балалар қосығы ҳәйиўлерде де перзентти
гүлге теңеў кең орын алғанлығын көриўге болады.
Қарақалпақ “Ҳәйиў” леринде кызыл алма көбинесе үл перзентлерге айтылып,
жетиклик, кәмиллик рәмзий мәнисинде қолланылғанын да көриўге болады. Мәселен:
Мениӊ қарағым барында,
Қызыл алма қолында.
Қызлар оныӊ жанында.
Тоғыз алма қолында,
Қызлар оныӊ жолында.
Қосықта ананыӊ баласына жақсы тилеклерин айтыўы менен келешекте, жетик инсан
болып үлкейиўин, ақыллы қызға үйленип, шаӊарақ болыўын өнип-өсиўи ҳаққындағы ишки
сезимлер көркем баянады.
Қарақалпақ халық “Мәўсим” қосықларында өсимлик пенен байланыслы рәмзий
образларды да көриўге болады. Мәселен:
Сона кеклик сайрар ала дағларда,
Қыз-жаўанлар алма атар бағларда.23
Қосықта тәбият көринислери, қызлардыӊ бағларда сайран етиўлери, гүз айында
олардыӊ бағда мийўелерди териўлери “алма атар бағларда” метафоралы көринисинде
сүўретленеди.
Сондай-ақ, қарақалпақ халық қосықларынан “Муҳаббат қосықлары”нда да
фитоморфлық образлардыӊ кеӊ қолланылғанын көриўге болады. Мәселен:
Бағ ишинде қызыл гүлдек тамашып,
Саллана-саллана келен.
Яки:
23
Профессор Ж.Хошниязовтан жазып алынған материаллар.
406
Қызыл гүл егип ем, дәни сеники,
Қызықлы өмирдиӊ бәри сеники.
Мениӊ ярым келер гүзар жол менен,
Жолларын сыпырсам дәсте гүл менен.24
Қосықта қыздыӊ сулыўлығы, оныӊ жүриси қызыл гүлге теӊеледи ҳәм “қызыл гүл”
жаслық, сулыўлық рәмзий мәнисинде қолланылады.
Екинши ҳәм үшинши қосықларда да “қызыл гүл” опалылық, муҳаббат рәмзий
мәнисинде қолланылған.
Қарақалпақ “Муҳаббат қосықлары”нда гүл теӊеў мәнисинде қолланылып, лирикалық
қаҳарманныӊ нәзиклиги, сулыўлығы, ийбелилиги рәмзий мәнисинде қолланылғанын
көриўге болады.
Ҳүр киби бәҳәр жүзлери,
Гүлзийба қыз гүл яӊлыды.
Қосықта “киби”, “яӊлыды” сыяқлы теӊеў көркем сүўретлеў усыллары қолланылып,
Гүлзийба кыздыӊ портрети сызып бериледи.
Қарақалпақ муҳаббат қосықларында алма санлықлар менен келип, жетиклик,
кәмиллик мәнисинде қолланылғанын да көриўге болады. Мәселен:
Қара таўдыӊ қабағынан қар келер,
Яр қолында тоққыз алма бар келер.
Қосықта “қара” реӊ жаманлықтыӊ, жаўызлықтыӊ рәмзий мәнисинде келтирилип, ал
“алма” жақсылықтыӊ, опалылықтыӊ, муҳабаттыӊ рәмзий мәнисинде келтириледи. Соныӊ
менен бирге тоғыз саныныӊ алма сөзиниӊ алдынан келтирилиўи, халкымызда “тоғыз” саны
“Тоғызы дүзеў”, барлық нәрсеси жетик, кәмиллик мәнисинде қолланылады.
Салыстырмалы бақлаўларға қарап, өзбек, қарақалпақ, ҳәм инглис фольклорында
фитоморфлық образлардың халық қосықлары ҳәм нақыл-мақалларда қолланылыўы бир-
бирлеринен түптен парық етпесе де, олардыӊ арасында өзгешеликлердиӊ де бар екени
анықланды. Казак ҳәм қарақалпақ фольклорына қарағанда инглис фольклорында бул
образлар муқаддес қоллап-қуўатлаўшылар (Хызр, әўлиелер, пайғамбарлар ҳәм басқалар)
тиккелей қатнасыўы менен емес, ал көбирек рәмзий-символ мәнисти аңлатыўлары
анықлаўға болады.
Жуўмақлап айтқанда, усындай өсимликлер ҳәм тереклер ҳаққындағы мифологиялық
түсиниклердиӊ ерте дәўирлерден саға алып, бизиӊ усы күнимизде де халқымыздыӊ салт-
дәстүрлеринде, үрп-әдетлеринде сақланғанын, олардыӊ айрымларыныӊ турмысымызда
қолланылып атырғаныныӊ гүўасы боламыз.
АЛТЕРНАТИВ СӨЗ ТАҢЛАЎ МӘСЕЛЕСИ
Сейтниязова Гулжахан Мырзагалиевна
ҚМУ үлкен оқытыўшысы
Аннотация:
Мақалада
көркем
аўдармада
шығарманың
мәни-мазмунын
сәўлелендириў ушын алтернатив сөз таңлаў мәселелери қарақалпақ халық шайыры
24
Профессор Ж.Хошниязовтан жазып алынған материаллар.
