ISSN 2181-922X
117
—
128
“Alpomish” dostonining o‘rganilishi
Umarjon Qodirov
1
Abstrakt
Maqolada “Alpomish” dostonining o‘rganilish tarixi xususida
so‘z boradi. Shuningdek, ushbu dostonning turli xalq baxshilaridan
yozib olingan variantlari, ulardagi umumiy va o‘ziga xos jihatlar tadqiq
qilingan. Ushbu dostonning, Bulung‘ur dostonchilik maktabining atoqli
namoyandasi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan varianti eng mukammal
va eng badiiy jihatdan barkamoli ekanligi, binobarin, ushbu variant
bo‘yicha olib borilgan ko‘plab tadqiqotlarga asos bo‘lganligi xususida
fikrlar bayon qilingan. Shuningdek, maqolada ushbu doston bo‘yicha
mashhur rus olimi V.M.Jirmunskiyning tadqiqotlari ham tahlil qilingan.
“Alpomish” dostoni bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar uch yo‘nalishga bo‘lib
tekshirilgan. Birinchi bosqichda dostonning xalq baxshilaridan yozib
olinish jarayoni, qachon, qaysi baxshidan, kim tomonidan yozib olinganligi,
shu yozib olingan nusxa nashr qilingan bo‘lsa, kim tomonidan nashrga
tayyorlanganligi, nashr qilinmagan bo‘lsa, qo‘lyozmasi qaysi xazinada
saqlanayotganligi xususida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
“Alpomish”, doston, og‘zaki ijod, baxshi, Fozil Yo‘ldosh
o‘g‘li, variant, versiya,
Hodi Zarif, Bulung‘ur maktabi.
“Alpomish” dostoni o‘zbek xalq og‘zaki ijodining noyob
obidalaridan biri. Doston asrlar davomida og‘zaki tarzda avloddan
avlodga o‘tib kelgan. Bu jarayonlarda, tabiiyki, u tarixiy sharoit
tufayli turli o‘zgarishlarga uchragan. Dostonda o‘zbek xalqining
milliy urf-odatlari, turmush tarzi, odob-axloq mezonlari, oilaviy
rasm-rusumlari, til-sheva xususiyatlari o‘z ifodasini topgan.
“Alpomish” dostoni shu tarzda og‘izdan og‘izga ko‘chib, asrlar
oralab, XX asrning 20-yillarigacha yetib keldi. Bu davrda o‘zbek
xalqining boshqaruvi Chor Rossiyasi qo‘lidan Sovetlar qo‘liga o‘tgan,
zulmning bir turi ikkinchisiga almashgan edi. Lekin hayot o‘z yo‘lida
davom etadi. Millat fidoyilari hamma vaqt, hamma sohada topiladi.
1
Qodirov Umarjon Akramjon o‘g‘li
– o‘qituvchi, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-pochta
: umarqodirov6669@gmail.com
ORCID ID
: 0000-0002-6869-4315
Iqtibos uchun
: Qodirov, U. 2023. “Alpomish” dostonining o‘rganilishi”.
O‘zbekiston:
til va madaniyat
.
Adabiyotshunoslik
2(2):
117-128.
117
Uzbekistan: Language and Culture 2023/2(2)
O‘zbek xalq og‘zaki ijodi asarlarini, xususan, dostonlarini
baxshilardan yozib olish 1920-yillarning dastlabki davrlaridan
boshlandi. 1922-yilning yoz oylarida professori G‘ozi Olim Yunusov
Turkiston Maorif komissariati Davlat ilmiy kengashining yo‘llanmasi
bilan Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida ilmiy safarda bo‘ladi.
Shu safari davomida u Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li va Hamroqul baxshidan
“Alpomish” dostonining bir qismini yozib oladi. G‘ozi Olim dostonning
mana shu yozib olingan qismidan bir parchani 1923-yilda “Bilim
o‘chog‘i” jurnalining 2-3-sonlarida kichik bir so‘zboshi bilan nashr
ettiradi. Keyinchalik Abdurauf Fitrat 1928-yilda nashr etilgan
“O‘zbek adabiyoti namunalari” kitobida ham G‘ozi Olim nashr
ettirgan parchani qayta chop qilgan.
“Alpomish” dostoni bo‘yicha olib borilgan ishlarni shartli
ravishda uch bosqichga ajratish mumkin:
1. Dostonni xalq baxshilari og‘zidan yozib olish bosqichi.
2. Baxshilardan yozib olingan doston matnlarini nashrga
tayyorlash va nashr etish bosqichi.
3. Dostonni ilmiy asosda o‘rganish bosqichi.
1.
Dostonni xalq baxshilaridan yozib olish bosqichi.
“Alpomish”
dostonining xalq baxshilaridan yozib olinishi o‘ziga xos tarixga ega.
Bu ish, yuqorida aytganimizdek, 1922-yilda G‘ozi Olim Yunusov
tomonidan boshlab berildi. 1926-yildan boshlab xalq baxshilaridan
to‘liq holda yozib olishga kirishildi. Mazkur jarayonga O‘zbekiston
Maorif komissarligi Ilmiy kengashining O‘zbeklarni o‘rganish
qo‘mitasi boshchilik qildi. 1926-yilda Xatirchi tumani Qatag‘on
qishlog‘ida yashovchi Po‘lkan shoirdan hamqishlog‘i sud kotibi
Muhammadisa Ernazar o‘g‘li “Alpomish” dostonining bir variantini
yozib oladi. Folklorshunos Hodi Zarifning ma’lumot berishicha,
dostonni yozib olish jarayonida Ergash Jumanbulbul o‘g‘li ham
ishtirok etgan va dostonning ayrim o‘rinlarini o‘zi yozib bergan
[Мирзаев 1999, 3-11]. Shuning uchun bu nusxa fanga “Po‘lkan va
Ergash Jumanbulbul o‘g‘li varianti” sifatida kiritilgan.
1926-yilda shoir Abdulla Alaviy Toshkent viloyatidagi Evalak
qishlog‘ida (Piskent tumani) yashovchi Berdi baxshidan “Alpomish”
dostonining bir variantini yozib oladi.
Baxshilarning doston matnini kuylamasdan, uning maz-
munini ertak qilib aytib berish usuli ham mavjud. “Alpomish”
dostoni baxshilardan ana shunday shaklda ham yozib olingan.
Rus olimi professor A.K.Borovkov 1928-yilda Shahriston tumani,
Qayirma qishlog‘ida yashovchi Mavlon Pirmat o‘g‘lidan dostonning
mana shunday bayonini yozib olgan edi. Dostonning shu tarzdagi
118
Umarjon QODIROV
nasriy bayonlarini yozib olish ishlari keyin ham davom etdi. Oxunjon
Sobirov 1951-yilda narpaylik Islom shoirdan, To‘ra Mirzayev
esa 1962-yilda yangiyerlik Iso Yangiboy o‘g‘lidan va 1963-yilda
Tojikistonning Dang‘ara tumani, Jorubqo‘l qishlog‘ida yashovchi
To‘la Haybat o‘g‘lidan dostonning nasriy bayonlarini yozib oldi.
“Alpomish” dostonining barcha jihatdan eng to‘liq va
mukammal varianti 1928-yilda Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib
olingan variant hisoblanadi. Uni folklorshunos Mahmud Zarifov
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining Loyqa qishlog‘idagi uyida baxshining
ijrosi jarayonida yozib olgan. Bu yozib olish ikki oy davom etgan.
“Alpomish” dostonining keyinchalik amalga oshirilgan to‘liq
nashrlariga mana shu variant asos bo‘lgan.
Dostonni yozib olish ishlari 1930-1940-yillarda ham davom
etdi. O‘zbekistonning turli hududlarida turli variantlar yozib olindi.
1937-yilda Qo‘qonning Beshkapa qishlog‘ida yashovchi Bo‘ri Sodiq
o‘g‘lidan Yusuf Sultonov yana bir variantni yozib oldi. 1938-yilda
qiziltepalik dostonchi Saidmurod Panoh o‘g‘lidan Shamsi Murodov
dostonning to‘liq variantini yozib oladi. 1960-yilda G‘ijduvon tumani
Zahkash qishlog‘ida yashovchi Amin Malik o‘g‘lidan folklorshunos
Malik Murodov dostonning yana bir variantini yozib oldi.
1944-yilda folklorshunos Mansur Afzalov Nurota tumanining
Qo‘tir qishlog‘ida yashovchi baxshi Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘lidan
“Alpomish” dostonining yana bir variantini yozib oladi. 1945-yilda
Sherobod tumanining Chig‘atoy qishlog‘ida yashovchi baxshi
Mardonaqul Avliyo o‘g‘lidan Qosim Muhammedov “Alpomish”
dostonining ikkinchi qismini yozib olgan.
1955-yilda folklorshunos Zubayda Husainova Kitob
tumani Qaynarbuloq qishlog‘ida yashovchi Abdulla shoirdan
doston variantlaridan birini yozib oldi. Shu yili folklorshunos
Mansur Afzalov shahrisabzlik baxshi Zohir Qo‘chqor o‘g‘lidan
yana bir doston variantini yozib oldi. 1956-yilda Oxunjon Sobirov
Dehqonobod tumani Qorashina qishlog‘ida yashovchi Umir
shoirdan, Mansur Afzalov esa 1958-yilda Jarqo‘rg‘on tumani Jaloyir
qishlog‘ida yashovchi Mamadrayim baxshidan doston variantlarini
yozib olishgan. 1963-yilda Tojikistonning Kolxozobod tumani,
Paxtaorol qishlog‘ida yashovchi Bo‘riboy Ahmedovdan ham bir
variant yozib olingan. 1954-yilda Yangiqo‘rg‘on tumani, G‘ovozon
qishlog‘ida yashovchi Haydar Boycha o‘g‘lidan Fathulla Abdullayev
doston variantini yozib oldi. 1958-yilda Guliston tumani Qo‘ybotgan
qishlog‘ida yashovchi Murod Otaboy o‘g‘lidan Arslonqul Mirzayev,
1962-yilda Xatirchi tumani Yonbosh qishlog‘ida yashovchi Egamberdi
119
“Alpomish” dostonining o‘rganilishi
Ollomurod o‘g‘lidan Malik Murodov va To‘ra Mirzayevlar, 1964-yilda
Yangiqo‘rg‘on tumani, Oraariq qishlog‘ida yashovchi Razzoq Qozoq
o‘g‘lidan doston variantlarini yozib oldilar. 1968-yilda mashhur
shoir-qissaxon Rahmatulla Yusuf o‘g‘li “Alpomish”ning o‘zi ijro etgan
variantini yozib topshirdi.
“Alpomish” dostoni variantlarini xalq ijrochilaridan yozib
olish ishlari 1980-yillarning o‘rtalarigacha davom etib keldi.
2.
“Alpomish” dostoni matnlarini nashrga tayyorlash va
nashr etish bosqichi.
Birinchi o‘zbek professori G‘ozi Olim Yunusov
“Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalining 1925-yil 4-sonida e’lon qilingan
“Adabiyot to‘g‘risida xato nazariyalar” nomli maqolasida “Holbuki,
bir xalqning yozma adabiyotining xususiyatlarini bilish, ul adabiyot-
ning qonunlarini belgilash uchun ul yozma adabiyotning tomiri
bo‘lgan el adabiyotini butun xususiyatlari va qonunlarini bilish kerak
bo‘ladir...” deb yozgan edi. Bu yerda aytilgan “...el adabiyoti...”dan
ko‘zlangan maqsad – o‘sha xalqning folklor asarlaridir.
G‘ozi Olim Yunusov o‘zining gapiga o‘zi amal qilgan edi. U
1922-yildayoq Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida ilmiy safarda
bo‘lib, Hamroqul baxshi va Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan “Alpomish”
dostonining bir qismini yozib olib, uni 1923-yilda “Bilim o‘chog‘i”
jurnalida nashr ettirgan edi. Bu ishi bilan G‘ozi Olim Yunusov
“Alpomish” dostonini o‘rganishga tamal toshini qo‘ydi. 1926-yilda
shoir Abdulla Alaviy Berdi baxshidan yozib olgan variantidan bir
parchani Abdurauf Fitrat 1928-yilda chop etilgan “O‘zbek adabiyoti
namunalari” kitobida nashr ettirgan. Shu variantdan yana bir
kattaroq parcha Miyonbuzruk Solihovning 1935-yilda nashr etilgan
“Oktabrgacha bo‘lgan o‘zbek og‘zaki adabiyoti (folklor)” to‘plamida
chop etilgan.
Professor A.K.Borovkov 1928-yilda Shahriston tumani
Qayirma qishlog‘ida yashovchi Mavlon Pirmat o‘g‘lidan yozib olgan
“Alpomish” dostonining nasriy bayonini 1956-yilda “O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi xabarnomasi”ning 11-sonida
nashr ettirdi.
Dostonning 1928-yilda Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan Mahmud
Zarifov yozib olgan variantining birinchi qismi ayrim qisqartirishlar
bilan Hodi Zarifning “O‘zbek folklori” xrestomatiyasida nashr qilindi.
“Alpomish” dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li variantini
qisqartirilgan, lekin syujet qurilishini to‘liq saqlagan holda birinchi
marta 1939-yilda Hamid Olimjon nashr ettirdi. Hamid Olimjon
nashrga tayyorlagan bu variant 1957- va 1958-yillarda yana
qaytadan chop etildi.
120
Umarjon QODIROV
Dostonning Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li varianti keyinchalik ham
(1979, 1985, 1987, 1992-1993-yillarda) qayta-qayta nashr etildi.
Lekin bu nashrlarning barchasida u yoki bu darajada qisqartirishlar
mavjud edi. Dostonning Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan varianti
to‘liq holda birinchi marta 1969-yilda nashr qilindi. Bu variant
folklorshunos To‘ra Mirzayev tomonidan nashrga tayyorlangan va
mufassal so‘zboshi yozilgan. Ushbu kitob 1999-yilda yana qayta
nashr etildi. 2015-yilda chop etilgan “O‘zbek xalq ijodi yodgorliklari”
yuz jildligining birinchi jildida ham aynan “Alpomish” dostonining
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan varianti joy olgan. Ushbu
nashrga akademik To‘ra Mirzayev mukammal so‘zboshi yozgan.
Dostonni rus tiliga tarjima qilish va rus tilida nashr etish
bo‘yicha ham anchagina ishlar amalga oshirilgan. 1943-yilda
“Alpomish”ning ayrim parchalari rus tilida kitob holida chop etildi.
1944-yilda dostonning birinchi qismi akademik V.M.Jirmunskiyning
so‘zboshisi bilan rus tilida Toshkentda nashr qilindi. Bu tarjimalarni
shoir L.M.Penkovskiy amalga oshirgan. Ushbu tarjimon “Alpomish”
dostoni tarjimasi ustidagi ishlarini davom ettirdi va asarning
nisbatan mukammal bo‘lgan ruscha tarjimasini yuzaga chiqardi.
L.M.Penkovskiyning ushbu tarjimasi 1949-yilda Maqsud Shayxzoda
so‘zboshisi bilan Toshkentda va akademik V.M.Jirmunskiyning
izohlari bilan Moskvada nashr etildi. L.M.Penkovskiy amalga
oshirgan mana shu tarjima keyinchalik yana Toshkentda (1958,
1974, 1998-yillarda), Moskvada (1950, 1958) va Leningradda
(1982-yilda) qayta-qayta chop qilindi.
“Alpomish” dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li varianti ustida
Germaniyaning Bonn universiteti professori Karl Rayxl uzoq yillar
ish olib bordi. U 1984-yilda “Alpomish” dostoni Leningrad nashri-
ning so‘zboshisini rus tilidan nemis tiliga tarjima qilib nashr ettirgan
edi.
“Alpomish” dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan boshqa
baxshilardan yozib olingan bir necha variantlari ham mavjud.
Folklorshunos Mansur Afzalov 1944-yilning yozida Nurota tumani,
Qo‘tir qishlog‘ida yashovchi dostonchi Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘lidan
“Alpomish” dostonining yana bir variantini yozib oladi. Dostonning
bu variantini folklorshunos To‘ra Mirzayev nashrga tayyorlagan
va u 1999-yilda chop etilgan. 1998-yilda folklorshunos Toshtemir
Turdiyev dostonchi Xushboq Mardonaqulovdan yozib olgan yana bir
variantni nashr ettirdi.
3.
“Alpomish” dostonini ilmiy asosda o‘rganish bosqichi.
“Alpomish” dostonini ilmiy asosda o‘rganish ishlariga doston dastlab
121
“Alpomish” dostonining o‘rganilishi
yozib olingan 1920-yillarning boshlaridanoq kirishilgan. G‘ozi
Olim Yunusov “Turkiston” gazetasining 1922-yil 18-dekabr sonida
“O‘zbeklarda el tanish ishi” nomli maqola e’lon qilgan edi. G‘ozi Olim
bu maqolasida asosan “Alpomish” dostoni haqida so‘z yuritgan va bu
dostonni Gomerning “Odisseya” asari bilan qiyoslagan.
“Alpomish” dostonining 1939-yilda amalga oshirilgan birinchi
nashriga Hamid Olimjon yozgan so‘zboshi ham ushbu sohadagi
jiddiy ilmiy tadqiqot sifatida baholansa arziydi. Hamid Olimjon bu
maqolasida “Alpomish” dostoni yolg‘iz o‘zbek xalqininggina emas,
balki boshqa turkiy millatlar – qozoqlar, qirg‘izlar, turkman va
qoraqalpoqlarning ham sevimli asari ekanini alohida ta’kidlab o‘tadi.
Hamid Olimjon o‘zbek xalq baxshilari uchun “Alpomish” dostonini
kuylash juda katta sharaf ekanini, baxshining darajasi uning ushbu
dostonni qay darajada ijro etishi bilan o‘lchanishini ham aytib o‘tadi.
Shuningdek, maqolada “Alpomish” dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li
ijodiy merosida qanday o‘rin tutgani xususida to‘xtab o‘tilgan: “Fozil
shoir Yo‘ldosh o‘g‘li “Alpomish”ni umr bo‘yi aytib kelgan. “Alpomish”
uning eng yaxshi ko‘rgan dostoni sanaladi. “Alpomish” uning shoirlik
beshigi bo‘lgan. U bu dostonda o‘zida bo‘lgan butun talantni juda
erkinlik bilan ishga sola olgan” [Ҳамид Олимжон 1999, 82-96].
Hamid Olimjon “Alpomish” dostonining badiiyatiga, undagi
betakror o‘xshatishlarga, mubolag‘alarga, unda qo‘llangan afo-
rizmlar, hikmatli so‘z va maqollarga ham to‘xtab o‘tadi, ulardan
chiroyli va o‘rinli misollar keltirib, o‘z fikrini dalillaydi.
Hamid Olimjon maqola oxirida folklor asarlarining muayyan
adiblar va shoirlar ijodiga ko‘rsatgan ta’siri xususida ham to‘xtalib
o‘tadi. Jahon adabiyotida Pushkin ijodiga nafaqat rus folklori, balki
G‘arbiy Yevropa folklori ham beqiyos darajada ta’sir ko‘rsatganini
ta’kidlaydi. Gomerning “Iliada” va “Odisseya” asarlarining poydevori
ham yunon folkloriga borib tutashajagini ko‘rsatadi. Buyuk Alisher
Navoiy ham o‘z “Xamsa”sining “Layli va Majnun”, “Farhod va Shirin”
dostonlari syujetini xalq folkloridan olib qayta ishlaganligini aytib
o‘tadi.
Aslida Hamid Olimjon she’riyatini umrboqiy she’riyatga
aylantirgan omillarning eng asosiysi ham uning xalq og‘zaki ijodidan
oziqlanganidir. Hamid Olimjon ijodini, uning ertaklarini, doston-
larini xalqqa suyukli qilgan ham xalq ijodi bilan, folklor bilan
chambarchas bog‘langanidir.
“Alpomish” dostoni bo‘yicha amalga oshirilgan fundamental
ilmiy tadqiqotlar qatoriga akademik V.M.Jirmunskiyning o‘zbek
folklorshunosligi asoschisi Hodi Zarif bilan hamkorlikda yozilgan
122
Umarjon QODIROV
“O‘zbek xalq qahramonlik eposi” (1947-yil) kitobini kiritish mumkin.
Kitobda “Alpomish” dostonining yaratilish davri, g‘oyaviy-badiiy
xususiyatlari, syujet, obrazlar tizimi, milliy versiya va variantlari-
ning o‘ziga xosliklari tahlil qilingan. Kitobda “Alpomish” dostoni
dunyo miqyosidagi buyuk bir epos ekani isbotlab berilgan.
“Alpomish” dostoni haqidagi muhim tadqiqotlardan yana biri
rus olimi Viktor Maksimovich Jirmunskiyning “Alpomish haqida epik
doston va Gomerning “Odisseya”si” nomli yirik maqolasidir. Ushbu
maqola 1957-yilda yozilgan. Muallif maqolada dostondagi syujet
liniyasini sinchiklab tahlil qiladi, obrazlarning har biriga alohida-
alohida xarakteristika beradi. Dostondagi voqealarni asarning
boshqa turkiy versiyalaridagi o‘xshash voqealarga qiyoslaydi.
Alpomish va Barchin obrazlarining genezisi masalalariga ham
batafsil to‘xtalib o‘tadi [Жирмунский 1999, 61-82]. Shuningdek,
maqolada “Alpomish” dostonining ikkinchi qismidagi qahramon-
ning qaytishi hikoyatini Gomerning “Odisseya”sidagi Odisseyning
qaytishiga qiyoslaydi. Yana doston syujetidagi ayrim epizodlarni
Yevropa xalqlari folklorida shunga o‘xshash o‘rinlarga solishtiradi
(masalan, qahramonning o‘z xotinining to‘yi ustidan chiqib qolishi).
“Alpomish” dostoni sinchiklab tahlil qilingan tadqiqotlardan
yana biri o‘zbek folklorshunosligining asoschisi Hodi Zarifning
(1905-1972) “Alpomish” dostonining asosiy motivlari” deb nom-
langan maqolasidir. Bu maqola Hodi Zarifning “Sharq yulduzi”
jurnalining 1957-yil 1-sonida va 1959-yilda nashr etilgan “Об
эпосе “Алпамыш” to‘plamida e’lon qilingan maqolalari asosida
tayyorlanib, 1999-yilda chop qilingan “Alpomish” – o‘zbek xalq
qahramonlik eposi” to‘plamida e’lon qilingan.
Hodi Zarif maqolada, avvalo, dostonning yuzaga kelish davri
haqidagi fikrlarga oydinlik kiritishga harakat qilgan. U, avvalo,
“Alpomish” dostoni O‘rta Osiyoga qalmoq bosqinchilari bostirib
kirgan davrga, ya’ni XVII XVIII asrlarga tegishlidir, degan farazlar-
ning mutlaqo asossiz ekanini isbotlaydi. Hodi Zarif dostonning
yuzaga kelish davrini O‘rta Osiyoga mo‘g‘ul bosqini yetib kelishidan
oldin, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Shuningdek, maqola muallifi
“Alpomish” dostonida islomgacha bo‘lgan inonch va tasavvurlar
ham mavjudligi ushbu asarning asoslari juda qadimiy ekanligidan
dalolat berishini ta’kidlaydi. Hodi Zarif “Alpomish” so‘zining
etimologiyasi xususida ham qimmatli mulohazalar bildiradi
[Зарифов 1999, 24-46].
Folklorshunos olim “Alpomish” dostonining yaratilgan joyi
masalasida ham o‘z fikrini bayon qilib o‘tadi. Hodi Zarif doston
123
“Alpomish” dostonining o‘rganilishi
versiya va variantlarida Alpomish va Barchinning vatani sifatida
turli joylar zikr qilinganini, xususan, Boysun, Boysun-Qo‘ng‘irot,
Jiydali Boysin, Boysun-Sherobod kabi joy noylari kelishini aytadi.
Keyin “Boysun”ning aynan qaysi hududda joylashgani xususida
bahs yuritadi.
Hodi Zarif turli manbalardagi xilma-xil faktlarni keltirib,
ularni tahlil qilgach, Boysun qadimgi Xorazmdagi joy nomidir, degan
xulosaga keladi.
Albatta, Hodi Zarifning ushbu xulosasi munozarali va bu
masala yana-da jiddiy tadqiqotlarni talab qiladi.
Hodi Zarif bu maqolada ancha salmoqli o‘rinni 1952-yilda
“Alpomish” dostoniga jiddiy ayblovlar qo‘ygan A.Abdunabiyev va
A.Stepanovlarning fikrlariga raddiya bildirishga ajratgan. Ma’lumki,
bu ikki muallif dastlab 1952-yilda “Pravda Vostoka” gazetasining
29-yanvar sonida, “Literaturnaya gazeta”ning 1952-yil 14-fevral
sonida, “Zvezda Vostoka” jurnalining 1952-yil 2-sonida “Alpomish”
dostonini hokim sinflar manfaatini yoqlovchi reaksion asar sifatida
qoralab maqolalar yozgan edilar. Shu tariqa “Alpomish” dostoni ikki
yilga yaqin qatag‘on qilingan asar sifatida “badarg‘a” qilindi.
Lekin bu uzoqqa bormadi. 1954-yildayoq Moskvada
o‘tkazilgan kengashda Hodi Zarif va Mansur Afzalovlar “Alpomish”
dostoni asl xalqchil milliy epos ekanligini aytib, uni o‘rganish uchun
maxsus ilmiy konferensiya o‘tkazish lozimligini aytdilar.
Hodi Zarif dostondan keltirilgan jonli misollar yordamida
A.Abdunabiyev va A.Stepanovlarning ayblovlari mutlaqo asossiz
ekanligini isbotlaydi. Maqolada xulosa sifatida “Alpomish” dostoni
chinakam xalq qahramonlik eposi, u o‘zbek xalqining eng buyuk
adabiy obidalaridan biri ekanligi aytilgan, ta’kidlangan.
Professor Bahodir Sarimsoqovning “Alpomish” eposi
haqida uch etyud” maqolasi ushbu doston haqida qirq yilga yaqin
vaqt davomida shakllanib qolgan ko‘pgina qarashlarni o‘zgartirib
yubordi. Folklorshunos olim 1950-yillarning oxirida akademik
V.M.Jirmunskiyning “Alpomish” haqidagi rivoya va bahodirlik
ertagi” nomli asarida ilgari surilgan ilmiy gipoteza (taxmin)
ga raddiya bildiradi. Akademik V.M.Jirmunskiyning bu ilmiy
taxminiga ko‘ra, “Alpomish” eposining asosida bahodirlik ertaklari
yotadi. B.Sarimsoqovning fikricha, qahramonlik eposining tarixiy
asoslarini bahodirlik ertaklariga olib borib bog‘lash mohiyatan
eposni xalq tarixidan, real voqelikdan ayricha olib qarashga olib
boradi. Maqola muallifi o‘z fikrini davom ettirib, qahramonlik
eposi hamma vaqt urug‘, qabila yoki xalqning nisbatan aniq tarixiy
124
Umarjon QODIROV
voqealarini ertak orqali emas, balki to‘g‘ridan to‘g‘ri, o‘ziga xos
sinkretik shaklda aks ettirishini ta’kidlaydi. B.Sarimsoqovning e’tirof
etishicha, qahramonlik eposi bahodirlik ertaklari asosida emas,
aksincha, bahodirlik ertaklari qahramonlik eposi asosida yuzaga
keladi.
Umuman, professor B.Sarimsoqovning ushbu maqoladagi
fikrlari “Alpomish” dostoni haqida uzoq yillar davomida shakllanib
qolgan qarashlarni ma’lum darajada o‘zgartirishga erishgan.
Maqoladagi ayrim qarashlar munozarali.
Folklorshunos olim, akademik To‘ra Mirzayevning
“Alpomish” dostoni, uning versiya va variantlari” nomli maqolasida
ushbu eposning qisqacha tarixi yoritilgan. Olimning ta’kidlashicha,
“Alpomish” dostoni xalq orasida og‘zaki ijroda asrlar davomida
kuylab kelingan bo‘lsa-da, ilmiy doiralarga 1890-yildagina ma’lum
bo‘lgan. Rus sharqshunosi Y.F.Kal o‘z kundaligida 1890-yilning
oktabr oyida Termiz shahri yaqinidagi Solihobod qishlog‘ida
Omonnazar ismli baxshidan uch soat davomida doston tinglaganini
yozib qoldirgan. Rus olimining bu tinglagan dostoni “Alpomish”
bo‘lishi ehtimolga yaqinligini yozadi T.Mirzayev.
Maqolada “Alpomish” dostonining qoraqalpoq, qozoq, tatar,
boshqird, oltoy, tojik versiyalarining o‘rganilishi xususida ham
fikrlar bayon etilgan. So‘ng T.Mirzayev doston o‘zbek versiyalarining
o‘rganilish tarixi xususida batafsil to‘xtalib o‘tadi. Dostonning
turli xalq baxshilari ijrosida turli mutaxassislar tomonidan yozib
olinishi, bu yozib olingan variantlarning kimlar tomonidan nashrga
tayyorlangani kabi ma’lumotlarni ham batafsil keltirib o‘tadi.
Akademik
To‘ra
Mirzayevning
ushbu
maqolasini
“Alpomish” dostoni o‘rganilishining tarixini yorituvchi tadqiqot
sifatida baholash mumkin.
Adabiyotlar
Ёрматов И.Т. 1994.
Ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси поэтикаси.
ДДA.
Тошкент.
Жирмунский В.М. 1960.
“Сказание об Алпамыше” и богатырская сказ
-
ка.
Москва: Восточная литература.
Жирмунский В.М. 1999.
Алпомиш ҳақида эпик достон ва Гомернинг
“Одиссея”си
. “Алпомиш” – ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси.
Тошкент: Фан.
Жирмунский В.М., Зарифов Ҳ.Т. 1947.
Узбекский народный героический
эпос.
М.: ГИХЛ.
Жуманазарова Г.У. 2017.
Фозил Йўлдош ўғли достонлари тилининг
лингвопоэтикаси.
АДД. Тошкент.
Зарифов Ҳ.Т. 1959.
Основные мотивы эпоса Алпамыш
. Об эпосе
125
“Alpomish” dostonining o‘rganilishi
Алпамыш”. Ташкент: Фан. – B. 6-25.
Зарифов Ҳ.Т. 1999.
“Алпомиш” достонининг асосий мотивлари
. “Алпо
-
миш” – ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси. Тошкент: Фан. B.
24-46.
Ингёнг О. 2014.
“Алпомиш” ва “Жумўнг” достонларининг қиёсий типо
-
логик таҳлили.
ДД. Тошкент.
Мирзаев Т. 1999.
“Алпомиш” достони, унинг версия ва вариантлари.
“Алпомиш” – ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси. Тoшкент:
Фан. – B. 3-11.
Расулов Р. 1975.
Синтаксические связи между словами в дастане
“Алпамыш”.
АКД. Ташкент.
Турсунов С. 1990.
Лексические особенности дастана “Алпамыш”.
АКД.
Ташкент. С. 19.
Ходжиев Ю.Н. 2020.
“Алпомиш” достонидаги шахс маънавий сифатла
-
рини ифода этувчи атов бирликларнинг семантик-струк
-
тур, концептуал ва лексикографик хусусиятлари.
Ф.ф.ф.
доктори (PhD) диссертацияси. Тошкент.
Юлдашева С.Н. 1984.
Поэтика узбекского народного героического
эпоса “Алпамыш”.
АКД. Ташкент.
Ҳамид Олимжон. 1999.
Сўз боши ўрнида. “Алпомиш” достонининг
биринчи нашрига ёзилган сўз боши
. Алпомиш – ўзбек халқ
қаҳрамонлик эпоси. Тошкент: Фан.
Мадиримова, С. М. (2018). О СЮЖЕТЕ ПОЭМЫ «АШИК ГАРИБ И ШАХ
-
САНАМ».
Редакционная коллегия
, 109.
Madirimova, S. (2023). “SHOHSANAM VA G ‘ARIB” DOSTONI MANBALARI
HAQIDA.
Current approaches and new research in modern sci-
ences
,
2
(5), 37-42.
Журакузиев, Н. И. “Model of the world order in the literature and folklore of the
ancient Turkic peoples.” BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian
National University. Philology Series 134, no. 1 (2021): 23–36.
CАЙИТҚУЛОВ, И. А. (2019). STYLISTIC AND ARTISTIC FEATURES OF THE
WORK TEMUR-NAME. Иностранные языки в Узбекистане,
(4), 165-173.
Sayitkulov, I. A. (2019). USAGE OF TERM FOLKLORE BOOKS IN FOLKLORE
STUDIES AND DEVELOPMENT OF TEMURNOMA (“ LIFE OF
TIMUR”). Theoretical & Applied Science, (8), 7-10.
126
Umarjon QODIROV
Study of the epic “Alpomish”
Umarjon Kodirov
1
Abstract
The article talks about the history of the study of the
«Alpomish» epic. Also, the versions of this saga recorded from
various folk traditions, their common and unique aspects were
studied. The version of this epic recorded by the son of Fazil Yuldosh,
a famous epic poet and representative of Bulungur epic school,
which is the most perfect and artistically perfect copy, therefore,
this copy is the basis of many studies on the epic. Opinions have
been expressed. The article also analyzes the research of the famous
Russian scientist V.M. Zhirmunsky on this poem. The work carried
out on the “Alpomish” poem was investigated in three directions. In
the first stage, information is given about the process of recording
the epic from the folk dances, when, from which dance, by whom it
was recorded, if the recorded copy was published, by whom was it
prepared for publication, if it was not published, in which treasure is
the manuscript kept.
Key words:
«Alpomish», epic, folklore, bakhshi, son of Fazil
Yuldosh, variant, version, Hodi Zarif, Bulungur school.
References
Hamid Olimjon. 1999.
So‘zboshi o‘rnida. “Alpomish” dostonining birinchi
nashriga yozilgan so‘zboshi
. Alpomish – o‘zbek xalq
qahramonlik eposi. Toshkent: Fan.
Hodi Zarif. 1999.
“Alpomish” dostonining asosiy motivlari
. “Alpomish” –
o‘zbek xalq qahramonlik eposi. Toshkent: Fan.
Ingyong O. 2014.
“Alpomish” va “Jumo‘ng” dostonlarining qiyosiy tipologik
tahlili.
DD. Toshkent.
Jirmunskiy V.M. 1960.
“Skazaniye ob Alpamishe” i bogatirskaya skazka.
Moskva: Vostochnaya literatura.
Jirmunskiy V.M. 1999.
Alpomish haqida epik doston va Gomerning
“Odisseya”si
. “Alpomish” – o‘zbek xalq qahramonlik eposi.
1
Kodirov Umarjon Akramjon o‘g‘li
– teacher, Tashkent State University of Uzbek
Language and Literature named after Alisher Navo’i.
E-pochta
: umarqodirov6669@gmail.com
ORCID ID
: 0000-0002-6869-4315
Iqtibos uchun
: Kodirov, U. 2023. “Study of the epic “Alpomish”.
Uzbekistan:
language and culture. Literature
2 (2)
:
117-128.
127
“Alpomish” dostonining o‘rganilishi
Toshkent: Fan. B. 61-82.
Jirmunskiy V.M., Zarifov H.T. 1947.
Uzbekskiy narodniy geroicheskiy epos.
M.: GIXL.
Jumanazarova G.U. 2017.
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li dostonlari tilining
lingvopoetikasi.
ADD. Toshkent.
Mirzayev T. 1999. “Alpomish” dostoni, uning versiya va variantlari.
“Alpomish” – o‘zbek xalq qahramonlik eposi. Toshkent: Fan.
Rasulov R. 1975.
Sintaksicheskiye svyazi mejdu slovami v dastane
“Alpamish”.
AKD. Tashkent.
Tursunov S. 1990.
Leksicheskiye osobennosti dastana “Alpamish”.
AKD.
Tashkent.
Xodjiyev Y.N. 2020.
“Alpomish” dostonidagi shaxs ma’naviy sifatlarini ifoda
etuvchi atov birliklarning semantik-struktur, konseptual va
leksikografik xususiyatlari.
f.f.f.doktori (PhD) dissertatsiyasi.
Toshkent.
Yormatov I.T. 1994.
O‘zbek xalq qahramonlik eposi poetikasi.
DDA. Toshkent.
– B. 53.
Yuldasheva S.N. 1984.
Poetika uzbekskogo narodnogo geroicheskogo eposa
“Alpamish”.
AKD. Toshkent.
Zarifov H.T. 1959.
Osnovniye motivi eposa Alpamish
. Ob epose Alpamish”.
Tashkent: Fan.
Мадиримова, С. М. (2018). О СЮЖЕТЕ ПОЭМЫ «АШИК ГАРИБ И ШАХ
-
САНАМ».
Редакционная коллегия
, 109.
Madirimova, S. (2023). “SHOHSANAM VA G ‘ARIB” DOSTONI MANBALARI
HAQIDA.
Current approaches and new research in modern sci-
ences
,
2
(5), 37-42.
Журакузиев, Н. И. “Model of the world order in the literature and folklore of the
ancient Turkic peoples.” BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian
National University. Philology Series 134, no. 1 (2021): 23–36.
CАЙИТҚУЛОВ, И. А. (2019). STYLISTIC AND ARTISTIC FEATURES OF THE
WORK TEMUR-NAME. Иностранные языки в Узбекистане,
(4), 165-173.
Sayitkulov, I. A. (2019). USAGE OF TERM FOLKLORE BOOKS IN FOLKLORE
STUDIES AND DEVELOPMENT OF TEMURNOMA (“ LIFE OF
TIMUR”). Theoretical & Applied Science, (8), 7-10.
128
Umarjon QODIROV
