ISSN 2181-922X
25
—
36
Shoir, she’r va so‘z uchligining badiiy-estetik,
liro-publitsistik talqinlari
(Abdulla Oripov ijodi misolida)
Oybarchin Abdulhakimova
1
Abstrakt
Ushbu maqolada
Abdulla Oripovning adabiy-estetik qarashlari
falsafasi zamirida so‘zning qimmati, she’rning ahamiyati, adabiyotning
ma’naviy-tarbiyaviy vazifasi katta ahamiyat kasb etishi tahlil etildi.
Shoir,
she’r va so‘z uchligi Abdulla Oripov adabiy-estetik qarashlarining asosini
tashkil etishi, “Ehtiyoj farzandi” maqolasida shoir ijodkor shakllanishining
uch bosqichini ajratib ko‘rsatishi, shoir, she’r va so‘z uchligi bilan bog‘liq
fikrlari Abdulla Oripovning adabiy-estetik konsepsiyasi yuksak talablarga
asoslanganini ko‘rsatishi barobarida, ijod ahlini o‘z-o‘zini taftish qilishga,
ijodiy kamolot yo‘lida muttasil izlanishga da’vat etishi jihatidan hech bir
zamonda o‘z ahamiyatini yo‘qotmasligi yoritildi.
Kalit so‘zlar:
shoir, she’r, so‘z, adabiy-estetik mezon, konseptual
fikrlar, ijodiy-intelektual, badiiy konteks, ijodiy niyat, kechinma, obrazlilik.
Kirish
Shoir, she’r va so‘z uchligi badiiy ijod jarayonining asos-
mohiyatini tashkil etadigan tushunchalardir. Abdulla Oripov ushbu
uchlikni bir-biri bilan chambarchas bog‘liq holda idrok etgan. Uning
uchun so‘z - hamma narsa degani. “To‘g‘ri, odam bolasi adabiyotsiz
ham o‘lmay yashashi, aniqrog‘i, kun kechirishi mumkin. Biroq bunday
tirikchilikka havas qilib bo‘larmikan?!” – deb yozadi shoir [Oripov
2013, 261]. Ma’lum bo‘ladiki, ijodkor so‘z san’atini tiriklikning
mazmuni deb biladi. Adabiyotsiz hayotda ma’no ko‘rmaydi. Ta’kid-
lash kerakki, Abdulla Oripov bu o‘rinda ijodkorni emas, umuman,
insonni nazarda tutgan. Modomiki, so‘z san’ati bilan oshno bo‘lish,
uni idrok etish jamiyatning har bir a’zosi uchun shu qadar zarur
1
Abdulhakimova Oybarchin Nurboy qizi
– filologiya fanlari bo‘yicha falsafa
doktori (PhD), Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti.
E-mail:
abdulhakimovaoybarchin@gmail.com
ORCID ID:
0000-0003-2428-7547
Iqtibos uchun:
Abdulhakimova, O. 2023. “Shoir, she’r va so‘z uchligining, badiiy-
estetik, liro-publitsistik talqinlari (Abdulla Oripov ijodi misolida)”.
O‘zbekiston: til
va madaniyat. Adabiyotshunoslik
2(2): 25-36.
25
Uzbekistan: Language and Culture 2023/2(2)
ekan, shoir uchun hayot-mamot masalasiga aylanadi.
Asosiy qism
Shoir, she’r va so‘z birligining asosi nimada? So‘z she’rga
aylanar ekan, shoir nimalarga e’tibor qaratishi zarur? Abdulla Oripov
fikricha: “Umr qisqa, uni tajribalar uchungina isrof qilib qo‘ymaslik
kerak. Adabiyotdagi muvaffaqiyatni faqat shakliy izlanishlargina
ta’minlamaydi. Ular nechog‘li zamonaviy va ilg‘or bo‘lmasin, she’rda
ruh va mazmun muhimdir” [Oripov 2013, 211]. Bu fikrda shoirning
so‘z va she’rga munosabati, boshqacha aytganda, ijodkorning
adabiy-estetik mezoni aks etgan. Shoir she’rga va uni tashkil
etuvchi har bir so‘zga katta mas’uliyat bilan yondashmog‘i zarur.
Chunki uning ijod qilishi uchun belgilangan muddat o‘lchovli va bu
shoirning ixtiyoridan tashqaridagi voqelik. Shunday ekan, ijodiy
umrni faqat shakliy izlanishlargagina sarflash ma’qul emas. Abdulla
Oripov nazdida: “...she’rda ruh va mazmun muhimdir”. To‘rt so‘z va
bir bog‘lovchidan iborat ushbu fikr barcha davrlar ijodkorlari uchun
adabiy-estetik mezon bo‘la oladi. Abdulla Oripov she’riyati ana shu
mezonga to‘liq va mukammal javob bera oladi. Ushbu muxtasar va
yuksak talabga javob bera oladigan shoir ko‘pmi? Ana shu mezonga
muvofiq kela oluvchi she’rlar qancha miqdorni tashkil etadi? Agar
shu kabi savollar o‘rtaga qo‘yilsa, shoir, she’r va so‘z uchligining
nechog‘lik bir-birini taqozo etishi, agar ulardan birortasi ishtirok
etmasa, haqiqiy badiiyat namunasi yaratilishi mumkin emasligi ayon
bo‘ladi.
Ijodkorning shoir, she’r va so‘z uchligiga doir konseptual
fikrlari “Onajonim, she’riyat” sarlavhali she’rida, ayniqsa, mukammal
aks etgan:
Har qismatga har kimning
Davroni sabab bo‘lgay,
She’r un cheksa shoirning
Armoni sabab bo‘lgay,
Men faxr etsam, umrimning
Har oni sabab bo‘lgay,
Eng oliy baxtim mening,
Onajonim, she’riyat,
Topgan toj-taxtim mening,
Jonajonim, she’riyat.
She’r so‘zlardan tarkib topadi va shoirning “men”ini ifoda
26
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
27
Shoir, she’r va so‘z uchligining badiiy-estetik, liro-publitsistik talqinlari (Abdulla Oripov ijodi misolida)
etadi. Birorta she’r yo‘qki, unda shoirning dunyoqarashi, adabiy-
estetik mezonlari, ijodiy-intellektual darajasi aks etmagan bo‘lsin.
Yuksak iste’dod bilan yaratilgan she’rda shoir timsolida millatning
orzu-umidlari, armon-hasratlari, yuksak ideallari tajassum topadi.
“She’r un cheksa shoirning Armoni sabab bo‘lgay” degan satr
shundan dalolat beradi.
Abdulla Oripov yuksak iste’dod egasi bo‘lishiga qaramay,
she’r ustida, zarur bo‘lsa, har bir so‘z ustida tinimsiz zahmat
chekkan ijodkordir. “Abdulla Oripov she’riyat bilan birga o‘sdi,
ulg‘aydi. Xuddi tuyg‘ulari kamol topib, cho‘nglashib borgani kabi
adabiyotga qarashi, uning masalalariga muayyan munosabati ham
shakllanib bordi. Har bir odam o‘ziga xos individual qobiliyat
va intellekt sohibi. Lekin buning o‘zi yetarli emas. Odam ma’lum
sohada muayyan natijaga erishishi uchun, albatta, ilmiy va amaliy
maktablarni o‘tamog‘i lozim” [Davlatova 2022, 16]
Shoir fikricha, haqiqiy ijodkor o‘z-o‘zini tanqid qilib turishi,
so‘zni isrof qilmasligi, she’rni muqaddas bilishi zarur. “Ehtiyoj
farzandi” kitobiga kirgan “Ustozlar sabog‘i” maqolasida: “Yosh
shoirlarimiz o‘z-o‘zlarining iste’dod darajalarini bilishlari uchun
ularga faqat buyuk salaflarninggina emas, balki zamondosh
ustozlarning ijodlari ham mezon bo‘la oladi” degan fikrlari har bir
yetishib chiqayotgan yosh ijodkorlar uchun birdek ahamiyatlidir.
Shoir o‘zi ham ijod jarayoniga kirib kelar ekan, ustozlari ijodini
chuqur o‘rganib, ulardan olgan bilimlaridan foydalangan holda ko‘p
va xo‘b ijod qildi. Abdulla Oripov yoshlarning ijodi mavzu jihatdan
salmoqdor bo‘lishini, shakl jihatidan pishiq bo‘lishini juda ham
istaydi va shunday fikrlarni o‘z maqolasida quyidagicha keltiradi:
“Lekin shogird-shogird bo‘lishi uchun ustozning san’atini egallagan,
unga yangilik qo‘shgan bo‘lishi lozim-ku!” [Oripov 2011, 88]. Abdulla
Oripov ustozlarining ijodini chuqur o‘rgangan, ularning ijodidan
ta’sirlangan o‘rinlari bo‘lsa-da, o‘zining asarlari bilan adabiyotga
o‘zgacha ohang bo‘lib kirib kela olgan shoirlardan biri.
Abdulla Oripov “Ehtiyoj farzandi” maqolasida: “Doimiy boyib
boradigan bilim, mudom o‘sib, yuksaladigan did va saviya, muntazam
mehnat bo‘lmasa, ijodkor zamon bilan barobar yurolmay, yana
oqsab qoladi” [Oripov 2011, 22], degan fikrlarni bildiradi. Bu o‘rinda
tilga olingan bilim, did va saviya, muntazam mehnatdan murod
aynan so‘zni sevish, uni nozik his etish, yuksak darajada qadrlashdir.
Chunki ijodkor so‘z bilan ishlaydi. Uning iste’dodi darajasini ham,
asarining badiiyat talablariga qanchalik javob berishini ham so‘zga
bo‘lgan mas’uliyat belgilaydi. Abdulla Oripovning: “Ma’lum did va
28
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
saviyaga ega bo‘lmagan ijodkor adabiyotning birinchi elementi
bo‘lmish tilning o‘zidayoq kimligini bildirib qo‘yadi”, degan fikri
ham buning isbotidir. Shoir asarlarining tili shu qadar mukammalki,
she’rlariga biror so‘zni qo‘shish ham, biror jumlani qisqartirish ham
imkonsizdir.
She’r, shoir va so‘z uchligining badiiy-estetik asosini
Abdulla Oripov quyidagicha ifodalaydi: “She’rning ta’sirchanligini
ta’minlaydigan komponentlarni sanab o‘tirishning ham hojati yo‘q.
Bunga samimiylik ham, har bir so‘zning yelkasiga mos kayfiyatlar,
turfa xil ohanglari yuklay bilish ham, nihoyat, she’rning loyini
nihoyasiga yetkazib qora bilish, ya’ni uni tugallangan, mukammal
bir asarga aylantira bilish san’ati ham kiradi” [Oripov 2001, 19].
Ayon bo‘lyaptiki, ijodkor she’r yuksak talablarga javob berishi uchun
so‘z shoir ruhiyatini to‘laqonli ifodalashi
(har bir so‘zning yelkasiga
mos kayfiyatlar yuklash)
, har bir so‘zga va shoir ruhiyatiga munosib
ohangda jaranglashi
(turfa xil ohanglari yuklay bilish)
, shoir, she’r va
so‘z bir vujudga aylanishi natijasi sifatida har bir so‘z, har bir jumlani
tanlash ustida zahmat chekish
(she’rning loyini nihoyasiga yetkazib
qora bilish)
zarur bo‘ladi. Shundagina she’r tugallangan, mukammal
asarga aylanadi va shoirga sharaf keltiradi. Ijodkor bu o‘rinda shoir,
she’r va so‘z uchligining o‘zaro nechog‘lik aloqador ekani, biri
ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmasligini mukammal ifodalagan.
She’riyat – inson ko‘nglini yoritguvchi quyosh kabidir. U
insonning hissiyotlarini, dardlarini, quvonch-u g‘amlarini o‘zida aks
ettiradi. “She’r ko‘pincha dard ifodasidir. U kamdan kam hollarda
quvonchdan tug‘iladi. She’r – qayg‘uning o‘z, quvonchning esa o‘gay
bolasi” [Yo‘ldoshev 2018, 245]. Shoirlar she’riyat va badiiy so‘zga
doir qarashlari bilan bir-biridan farq qiladi. Abdulla Oripov inson-
ning ko‘nglini, uning tuyg‘ularini erkin ifoda eta olgan shoirlardan
edi. Abdulla Oripov she’rlarining mavzu ko‘lami keng, asarlaridan
qay bir mavzuni izlamang, unga tegishli she’r albatta topiladi. Bu
haqida Qozoqboy Yo‘ldoshev ham: “Abdulla Oripov o‘zbek she’riya-
ti osmonida daf’atan mitti yulduzday charaqlab chiqdi, tor doira-
larda siqila boshlagan milliy she’riyatimizga kenglik, toza nafas,
dilgir navolar olib kirdi” [G‘aniyev 2021, 59], deya shoir ijodini
yuqori baholagan. Abdulla Oripovning she’riyatga doir maqolalari
va albatta, ushbu mavzuga bag‘ishlangan she’rlari ham talaygina.
Bu yaratiqlar adabiyot rivojiga o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda.
Abdulla Oripov she’r va shoirlikka oid o‘ttizga yaqin she’rlar
bitdi. Bu mavzuga doir fikr-mulohazlarini o‘z maqolalarida yoritdi.
Abdulla Oripovning “She’riyat” (1964), “Shoir” (1967), “Onajonim
29
Shoir, she’r va so‘z uchligining badiiy-estetik, liro-publitsistik talqinlari (Abdulla Oripov ijodi misolida)
she’riyat” (1979), “Shoir” (2007), “Shoirning yaratilishi” (2008),
“…She’r yozish tengdir” (2013) g‘azali, “Ko‘ngil mulki” (2013), “Shoir”
(2015) nomli asarlari ayni shu mavzuga bag‘ishlangan.
Abdulla Oripov “Ehtiyoj farzandi” maqolasida badiiy so‘zga
doir qarashlari aniq tasvirlanadi, bu maqolada shoir ijodkorning
shakllanishini uch bosqichga ajratadi:
1) she’riyat – ko‘ngil ishi, bu bosqichda shoirda samimiylik,
ya’ni bolalikning toza, beg‘ubor, osuda, sho‘xchan tuyg‘ulari yuqori
o‘rinda turadi, deb hisoblaydi.
2) ikkinchi bosqichda endi inson va ijodkor shakllanadi – asli-
da ijodkor shaxsning shakllanishi insoniyat uchun asrlar davomida
odat tusiga kirgan an’anaviy qonun qoidalarga nisbatan birmuncha
ayricha – o‘ziga xosdir. Bunday shaxslarda hissiyot goho birinchi
o‘ringa chiqib ketadi, ammo endi shoirni bu bosqichda murakkab
borliq o‘rab oladi. A. Oripovning fikricha, shoirning qimmatini- chi
-
nakam hissiyot, samimiyat, yuksak mahorat belgilab beradi.
3) mahoratni yetarlicha egallay olmagan qalamkash adabiyot-
da o‘ralashib yurish yo‘liga o‘tadi. Unda mukofotlar bilan o‘zini ovu-
tish kabi san’atkorga nomunosib xatti-harakatlar ko‘rina boshlaydi.
Qusurini ko‘rsatgan tanqidchilikka qarshi sintetik qilichini o‘qtaydi.
Doimiy boyib boradigan bilim, mudom o‘sib yuksaladigan did va sa-
viya, muntazam mehnat bo‘lmasa, ijodkor zamon bilan barobar
yurolmay, yana oqsab qoladi, degan xulosalarga keladi.
Abdulla Oripovning ijodkor shakllanishidagi bu fikrlari ada-
biyotshunoslik uchun muhim fikrlar hisoblanadi. Chinakam ijod
-
korlargina ikki bosqichni go‘zal tarzda bosib o‘tadi. Abdulla Oripov
“Ehtiyoj farzandi” asarida Gegel va Gyotening shunday fikrlarini
keltiradi: “Gegel tabiat va jamiyat qonunlarini tushuntirish uchun
triada (uchlik) terminini qo‘llagan. Uning ta’kidlashicha, taraqqi-
yot uch bosqichni bosib o‘tadi. Gyote bo‘lsa, she’riyat ham ana
shu bosqichdan o‘tadi, degan. Uning triadiasi bosqichlari – sodda-
lik, murakkablik va tag‘in soddalik. Pushkin, Lermontov, Yesenin,
Hamid Olimjon she’rlari ana shu so‘nggi bosqichning mahsulidir,
ular yaratgan she’rlar bir qarashda oddiy tuyuladi. Ammo bu jo‘nlik
zamirida katta hayotiy tajriba, umumlashma, teran mavzu, burch
yotadi. Ayrimlar birinchi, ba’zilar esa ikkinchi bosqichda qolib keta-
di, uchinchi bosqichga ko‘tarilish – shoirning kamoloti, kuchli talan-
tidan nishonadir. Shu so‘nggi nuqtaga yetib olib ijod qilgan shoir-
lar juda-juda kam” [Oripov 1988, 107]. Aslida, Abdulla Oripovning
o‘zi ham shu shoirlar qatorida, uning she’rlarida ham katta hayotiy
tajriba poydevor vazifasini o‘tagan. Abdulla Oripov “dastlab tabiiy
30
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
ravishda bolalik, o‘smirlik shuurini egallagan xalq ijodiyoti asosida
shakllangan ijodiy jarayon keyinchalik oliy ta’lim, hayotiy va ijodiy
tajribalar natijasida kattalashib ulkan she’riyatga aylana bordi”
[Davlatova 2022, 20].
Abdulla Oripov badiiy so‘zni qo‘llash mahorati nihoyatda
keng. “Badiiy so‘z qamrovi nihoyatda keng bo‘lib, uning tarkibi-
ga lug‘at boyligimizdagi barcha so‘zlar, nutq jihatidan yondashilsa,
tarixiy, ilmiy, shevaga aloqador, shuningdek, turli ijtimoiy tabaqa
yoki qatlamga mansub so‘zlar kiradi. Binobarin, har bir so‘z ijod-
korning his-tuyg‘ularini, ideallarini hayotga munosabatini ifoda-
lab, uning ijodiy niyatlariga xizmat qila oladigan tarzda tanlanib,
badiiy konteksda qo‘llanilgandagina badiiy so‘zga aylanadi. Buning
uchun badiiy asardagi so‘z ijodkorning his-tuyg‘ulari, kechinmalari
bilan to‘yingan va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatadigan bo‘lmog‘i lozim”
[Sarimsoqov 2004, 5]. Shu jihatdan Bahodir Sarimsoqov ta’biri bilan
aytganda, Abdulla Oripov she’riyati his-tuyg‘ular va kechinmalar
bilan to‘yingan she’riyatdir. Buni shoir she’riyatini o‘qigan har bir
o‘quvchi aniq his eta oladi. Shoir har bir so‘z ustida qattiq mehnat
qiladi. Birgina so‘zning ruhiyatiga va kayfiyatiga mos tushadigan eng
ma’qul variantini tanlay biladi va shoirning tanlovi butun millat-
ning tanloviga aylanadi. “Adabiyot, she’riyat obrazlilik bilan tirikdir.
“Ey yor, men seni sevaman”. Ana shu gapni Mirzo G‘olib “Ey yor, os
-
tonang oldida yotgan toshni nima qilarding nariga surib qo‘yib, axir,
u mening peshonamga urilaverib, o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘lib ketardi-ku!”
deb berishida juda kuchli obrazlilik barq urib turibdi”. Misol uchun,
Abdulla Oripov ijodida qo‘llangan “olomon” so‘ziga e’tibor qaratay-
lik. “Xalq”, “el”, “millat” kabi tushunchalar orasidan she’r uchun eng
maqbul bo‘lgan olomon so‘zining tanlanishi shoirning so‘z qo‘llash
mahorati g‘oyatda ideal ekanligidan dalolat beradi. Hatto aytish joiz-
ki, “olomon” so‘zini she’riyatga Abdulla Oripov olib kirdi. Undan ke-
yin hech kim bu so‘zdan uning kabi mahorat bilan foydalana olmadi,
obrazli qilib aytganda, “olomon” so‘zining qo‘llanish "litsenziya"si
faqat Abdulla Oripovga tegishli bo‘lib qoldi.
Abdulla Oripov ijodida uning so‘z qo‘llash mahorati falsafiylik
va satiriklikda o‘ziga xos namoyon bo‘ladi. Abdulla Oripov ijodining
ilk lahzalaridan boshlab, shoirlik va she’rni a’mol sifatida anglar
ekan, ulug‘ ne’mat mashaqqatini, mas’uliyatini unutmaslikni ulkan
vazifa o‘laroq qabul qildi. “Men – shoirman, istasangiz - shu” degan
konseptual g‘oyani ayta olish uchun ijodkor ham ruhan, ham ma’nan
tayyor, iste’dodini his eta olish salohiyati, taqdir izmidan keta bilish
jasorati yuksak bo‘lishi darkor. Biz bu kabi fazilatlarni ijodkorning
31
Shoir, she’r va so‘z uchligining badiiy-estetik, liro-publitsistik talqinlari (Abdulla Oripov ijodi misolida)
ilk she’rlaridayoq yaqqol ko‘ramiz. “Shoirning tug‘ilishi” deb
nomlangan she’rda lirik qahramon o‘ta darajada istayotgan, lekin
qidirgani nima ekanligi mubham tuyg‘ularga cho‘madi.
Kuylay dedim, kuylayin dedim,
Kuylay dedim, ammo nimani?!
Umr yo‘lin o‘ylayin dedim,
Hislarimning qayda maskani?!
Shoir izlayotgan eng tansiq narsa bu so‘z, hislarining maskani
esa she’riyat edi. Agar “Shoirning tug‘ilishi” to‘plamida nashr
qilingan she’rlar to Abdulla Oripovning ilk to‘plami “Mitti yulduz”ga
qadar yozilganini e’tiborga oladigan bo‘lsak, 17-20 yoshlar davrida
bitilgani ma’lum bo‘ladi. Shoirning adabiyotshunoslikda deyarli
o‘rganilmagan “She’rimga” asari ham ana shu yillarga oiddir.
O‘y-u fikrim sen bilan yashar,
Sen bilandir shodligim, borim.
Tikilganda ko‘zim qamashar,
Ey o‘zimning she’rim – iqbolim.
Lirik qahramon va shoir shaxsiyati ayni bir nuqtada
birlashadi. Shu nuqtayi nazardan ham ushbu she’r avtopsixologik
xarakterga ega. Mitti asardagi katta niyat, farah, umid bir umr shoir
she’riyatining mayog‘i vazifasini o‘tagani rost. Shoir nainki shodlik,
balki yo‘g‘u borini ham she’riyat deb bildi. Xuddi usta musavvir shoh
asarini yaratib maftun bo‘lgani kabi haykaltarosh mahobatli obrazi
qoshida sururga to‘lganidek, mo‘jaz she’rlar shoir ko‘zlariga cheksiz
quvonch, yuragiga yoqimli epkin bag‘ishlaydi. Asarning yakunida
shoir niyatlari, iqrorlari yanada oydinlashib boradi. Agar “Shoirning
tug‘ilishi” she’rida izlayotgan narsasi neligini topa olmayotgan lirik
qahramonni ko‘rsak, bu asarga kelib, ijodkor bezovta qalbiga oromni
aynan she’riyat olamidan topganini ochiq yozadi. Hayotining ma’nosi
so‘z, adabiyot, she’riyat bilan chambarchas bog‘liqligini teran his
etadi.
Men hayotni senda tanidim,
Sendan topdim qalbning oromin.
Seni sevdim, Sevganim kabi
Shu elimning yomg‘irin, qorin.
Abdulla Oripov uslubining, she’r yozish texnikasining
32
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
o‘ziga xos jihati shundaki, qaysi mavzudagi asar bo‘lmasin, joiz
bo‘lsa Vatan, xalqni ham she’r mazmuniga mahorat bilan singdira
oladi. “Seni sevdim, Sevganim kabi” misrasida bir necha ma’nolarni
anglash mumkin. Birinchidan, shoir she’riga murojaat qilar ekan,
uni sevgilisi qadar sevishini yozsa, ikkinchidan esa she’ri unga elu
yurtining har zarrasi qadar qadrli ekanligiga nozik ishoralar bor.
Abdulla Oripovning ilk ijodidan o‘rin olgan yana bir she’r
“Baxt” deb nomlangan bo‘lib, shoirning asardan asarga, she’rdan
she’rga niyatlari cho‘nglashib, ulg‘ayib borayotganini kuzatish
mumkin:
She’r yozaman, qalbim daryosi,
Ilhom suvi bilan limmo-lim.
Qaysin yozay...o‘yga tolaman,
Qahramonlar qurshovida jim...
Endi u asarlari mazmuniga xalq idroki, orzu-umidi, serqirra
hayot madhini olib kirishni baxt deb biladi.
Abdulla Oripovning “She’r va shoirlik” to‘g‘risidagi yana bir
asari “G‘am-anduhdan yiroq turgin” deb nomlangan.
Hoy, sen hayot shov-shuv, bemazmun,
Toptading-ku sodda idrokni.
Yig‘la, she’rim yupatolmassan
Shoiringni, mangu g‘amnokni.
Asarda lirik qahramon kechinmalari yolg‘izlik, alam, ko‘z
yosh, yorug‘lik va saodatning tanqisligi motivlari bilan uyg‘un keladi.
Ijodkor o‘z davrining chinakam hodisasi edi, shuning uchun ijodi-
ning tonggida uni to‘laqonli anglovchilar, fikrlari, hatti-harakatlarini
daho iste’dod o‘laroq baholay oladiganlar sanoqli edi. Shuning uchun
shoirda yuqoridagi kabi yolg‘izlanish kayfiyati paydo bo‘laveradi,
yagona najot qal’asi sifatida “Onajon she’riyat” bag‘ridan orom
topaveradi. “Javob” she’rida esa yana so‘zning abadiyligi, ijodning
boqiyligini tarannum etadi. She’r mazmuni qisqacha shunday: lirik
qahramon ijodxonasiga kirsa, shamollar qo‘lyozmalarini har yonga
sochib yuboribdi, uchirib ketibdi. Shoir shamolga yuzlanar ekan,
“sen-ku qog‘ozlarni uchiribsan xolos, lekin har qancha urinma
undagi biror satrni joyidan ko‘chirolmaysan”, deydi.
Ko‘zimdan nur ketsa, yillar shamoli,
Uchirib ketsalar kipriklarimni...
Yo‘q, yo‘q! Ezgu ishning yo‘qdir maloli,
She’rim! Senga berdim tirik borimni.
33
Shoir, she’r va so‘z uchligining badiiy-estetik, liro-publitsistik talqinlari (Abdulla Oripov ijodi misolida)
Shoir bir inson sifatida umrning o‘tkinchiligini inkor
etmaydi, kun kelib, beshafqat yillarning shamoli undagi kipriklar
qadar tiriklikni ham uchirib ketishini yaxshi his etadi. Lekin
she’rdagi finalning mantiqiy xulosasi, lirik qahramonning yaxshi
umidi shundaki, u hali hayotligidayoq o‘zini, o‘zligini, “men”ini
she’rlariga singdira borishidadir. Shuning uchun ijodkor o‘tkinchi
yillardan qo‘rqmaydi, chunki uning borlig‘i she’riyatiga jo bo‘lgan.
Abdulla Oripov dahosining buyukligi ham shunda, to odamzod bor
ekan adabiyotga, she’riyatga ehtiyoj sezaveradi. Bunda esa Abdulla
Oripov kabi har nafasda uyg‘oq ijodkorlarning adabiy merosi ruhiy
quvvat berishi tayin.
“Abdulla Oripov lirikasida hazrat Navoiyga ma’nan izdosh-
likka misol bo‘ladigan bu kabi jihatlar, misralar ko‘plab topiladi.
Masalan, o‘zbek mumtoz adabiyotida, jumladan Alisher Navoiy
ijodida so‘zni ulug‘lash, so‘zning qudrati va ta’sir kuchi, ilohiyligi
borasida islom falsafasi bilan sug‘orilgan qarashlar mavjud. “Xamsa”
dostonlarining muqaddimasida so‘z ta’rifiga maxsus alohida boblar
ajratilgan. Mutafakkir shoir Qur’oni Karim va Hadisi sharifga tayanib,
olam va odamning bunyod bo‘lishida
SO‘Z
vosita bo‘lganini badiiy
ifoda etadi” [Davlatova 2022, 34]. Mumtoz ijodkorlar kabi Abdulla
Oripov ham so‘z haqida fikr bildirar ekan, uni ilohiydan kelgan
mujda deb biladi. So‘zga ta’rif berib, uni payg‘ambar deb ataydi.
Bir qaraganda, o‘quvchida o‘zgacha taassurot qoldirishi mumkin.
Negaki payg‘ambarlar tarixi, anbiyolar haqidagi manbalarda asosan
insonlar nazarda tutiladi. To‘g‘ri, lekin Abdulla Oripov she’rda
mantiqiy fikrlash yo‘lidan boradi. Olamda faqatgina U va so‘z bor
edi, degan hikmatlar mavjud. Shunday ekan, Yaratganning ilk
payg‘ambari nega SO‘Z bo‘lmasin?!
So‘z asli payg‘ambar,
U bois balki
Odamzod tanigan o‘z Xudoyini.
Erigan temirning tomchisi kabi
O‘rtab yuborar u tekkan joyini.
“Men shoir she’rlarining eng muhim jihati – zabtkorligi
ularda teran idrokdan tug‘ilgan mungning beqiyos badiiyat bilan
ifodalanganida deb bilaman. Chiltor qillariday taralayotgan yomg‘ir,
xayolday yorishgan osmon, o‘chgan xotiralar chirog‘ini yoqqan
bahor, shamol shovillayotgan qadim bog‘lar, adir ortidagi yolg‘izoyoq
yo‘l, avgustning xazonli oqshomi, oqshom tumanida to‘ngan
34
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
yulduzlar – bularning bari ulug‘vor olamning sirli go‘zalligi, cheksiz
romantikasi bilan inson umrining foniyligidan tug‘iladigan mungni
mislsiz uyg‘unlikni mujassamlashtirgan” [Afoqova 2005, 19]. Shoir
she’rlaridagi butunlikning asl sababi ham so‘zga mas’uliyatning
hosilasidir. So‘zning moddiy quvvatga egaligi ham fanda allaqachon
o‘z isbotini topgan. Qaynoq haroratda suvday erib oqqan temirning
bir tomchisi ham har qanday metinni teshib yuborganidek, yomon
so‘z jarohatga, yaxshisi esa qanoatga sabab bo‘lishi tabiiy. Lekin
shoir zamonning zayli, turli qorishiq madaniyatlardan paydo
bo‘layotgan “qadriyatlar”dan ba’zan xavotirga tushadi. So‘z va she’rni
ilohiy deb bilgan, tom-tom kitoblarni bag‘riga bosib yod olgan avlod
o‘rnini biroz boshqacharoq avlodlar egallay boshladi. Abdulla Oripov
davrining uyg‘oq ijodkori sifatida o‘tmish va bugunni taqqoslaydi.
Xuddi o‘zining joniga achingani, o‘z taqdiriga kuyungani singari
asarlari kelajagiga ham befarq qaray olmaydi. Aytayotgan, aytgan
so‘zlari turli iqtisodiy masalalar, ijtimoiy tarmoqlaru gadjetlar bilan
to‘lgan avlod qalbidan nechog‘lik o‘rin olishini tasavvur qiladi.
She’rim, aytgan so‘zim, ba hukmi zamon,
Tarqalib ketdilar hammasi har yon,
Qalblarda tinch-totuv yasharmi ular,
Bozor iqtisodi bilan yonma-yon.
Xulosa
Abdulla Oripovning adabiy-estetik qarashlari, falsafasi
zamirida so‘zning qimmati, she’rning ahamiyati, adabiyotning
ma’naviy-tarbiyaviy vazifasi muammosi doimo dolzarb bo‘lgan.
Dastlabki she’riy mashqlaridan tortib, to‘rtliklari, dostonlari,
balladalari, g‘azallarida yuksak badiiyat, adabiyot va she’riyat
oldidagi mas’uliyat, ijodkorlik pozitsiyasi yaqqol namoyon bo‘ladi.
Shuning uchun ham shoir she’rlari o‘zbekning o‘zligi, millatning
vijdoni sifatida ruhiy tarbiyaga xizmat qilaveradi.
Adabiyotlar
Афоқова, Нодира. 2005. Оламни англаш саодати. Тошкент
Орипов, Абдулла. 2019. Танланган асарлар. Тошкент.
Орипов, Абдулла. 2021. Шоирнинг туғилиши. Toshkent.
Орипов, Абдулла. 1988. Эҳтиёж фарзанди. Тошкент.
Давлатова, Адиба. Абдулла Орипов шеъриятида поэтик тафаккур
тадрижи. Филол. фан. док-ри.... дисс. 2022. Тошкент.
Исҳоқов, Ёқубжон. 2014. Сўз санъати сўзлиги. Тошкент.
Саримсоқов, Баҳодир. 2004. Бадиийлик асослари ва мезонлари. Тил
35
Shoir, she’r va so‘z uchligining badiiy-estetik, liro-publitsistik talqinlari (Abdulla Oripov ijodi misolida)
ва адабиёт институти. Тошкент.
Йўлдош, Қозоқбой. 2018. Сўз ёлқини. Тошкент.
Jabborov, N. A., & qizi Ikromova, N. H. (2021). ABDULLA ORIPOVNING
“HIKMAT SADOLARI” TURKUM SHE’RLARIDA PAYG’AMBAR
OBRAZINING IFODALANISHI. Academic research in
educational sciences, 2(2), 279-283.
Ғаниев, Илҳом. Афоқова, Нодира. 2021. Абдулла Ориф фалсафаси.
Тошкент.
Artistic-aesthetic, lyrical-publicist of the
three poets, poems and words interpretations
(as an example of Abdulla Oripov’s work)
Oybarchin Abdulhakimova
1
Abstract
In this article, it was analyzed that the value of the word, the im-
portance of poetry and the spiritual and educational function of literature
are of great importance in the basis of the philosophy of Abdulla Aripov’s
literary and aesthetic views. The trinity of poet, poem and words forms the
basis of Abdulla Aripov’s literary- aesthetic views, in this article “Ehtiyoj
farzandi” he distinguishes three strages of the poet’s creative formation,
his thoughts on the trinity of poet, poem and wordsshow that Abdulla Ar-
ipov’s literary- aesthetic concept is based on high requirements. It was
highlighted that it does not lose its importance in any age in terms of call-
ing people of creativity to self-examination and constant search for cre-
ative perfection.
Key words:
poet, poem, word, literary- aesthetic criterion, concep-
tual thoughts, creative-intellectual, artistic contex, creative intention, expe-
rience, imagery.
References
Afoqova, Nodira. 2005.
Olamni anglash saodati.
Toshkent
Oripov, Abdulla. 2019.
Tanlangan asarlar.
Toshkent.
Oripov, Abdulla. 2021. Shoirning tug‘ilishi. Toshkent.
Oripov, Abdulla. 1988. Ehtiyoj farzandi. Toshkent.
Davlatova, Adiba. Abdulla Oripov she’riyatida poetik tafakkur tadriji. Filol.
1
Abdulkhakimova, Oybarchin
– Doctor of Philosophy (PhD) in Philology, Tashkent
State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navo’i.
E-mail:
abdulhakimovaoybarchin@gmail.com
ORCID ID:
0000-0003-2428-7547
For citation:
Abdulkhakimova, O. 2023. “Artistic-aesthetic, lyrical-publicist of the
three poets, poems and words interpretations”.
U
zbekistan: Language and Culture.
Literature
2(2): 25-36
.
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
36
fan. dok-ri.... diss. 2022. Toshkent.
Is’hoqov, Yoqubjon. 2014. So‘z san’ati so‘zligi. Toshkent.
Sarimsoqov, Bahodir. 2004. Badiiylik asoslari va mezonlari. Til va adabiyot
instituti. Toshkent.
Yo‘ldosh, Qozoqboy. 2018. So‘z yolqini. G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU.
Toshkent.
Jabborov, N. A., & qizi Ikromova, N. H. (2021). ABDULLA ORIPOVNING
“HIKMAT SADOLARI” TURKUM SHE’RLARIDA PAYG’AMBAR
OBRAZINING IFODALANISHI. Academic research in
educational sciences, 2(2), 279-283.
G‘aniev, Ilhom. Afoqova, Nodira. 2021. Abdulla Orif falsafasi. Toshkent.
