Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

100

ISSN 2181-922X

100

—

113

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy

muammo sifatida

Suvanov Zovqiddin

1

Abstrakt

Maqolada yangi sho‘roso‘ngi makonining shakllanishi bilan yuzaga

kelgan ziddiyatli vaziyatlarni o‘rganishda etnik jamiyatdagi asosiy nazariy

yondashuvlar muhokama qilinadi. Bu yondashuvlarning qanday konseptu-

al zaif tomonlari yoki, aksincha, evristik imkoniyatlari keskinlikning o‘ziga

xos holatlarini o‘rganishda, ba’zida kuch tahdidi yoki zo‘ravonlikdan ochiq

foydalanish natijasida etno-siyosiy mojarolar deb nomlanishda o‘z aksini

topadi. Bu masala, xususan, etnik kamsitish va yuzaga kelayotgan nizolarni

tartibga solish kabi hodisalarni o‘rganish uchun katta metodik ahamiyatga

ega. Ekspert tadqiqot usuli esa sud ekspertizasi predmetiga tegishli faktik

ma’lumotlarni aniqlash uchun uning obyektlarini o‘rganishda qo‘llanadigan

mantiqiy yoki instrumental operatsiyalar tizimidir. Ekspert tadqiqotlari

metodikasi – sud ekspertizasi predmetiga tegishli faktik ma’lumotlarni

aniqlash uchun uning obyektlarini o‘rganishda qo‘llanadigan usullar tizimi.

Kalit so‘z:

lingvistik ekspertiza, mantiqiy yoki instrumental

operatsiyalar tizimi, etnik kamsitish, sud ekspertizasi, kuch tahdidi,

zo‘ravonlik.

Kirish

Tajriba shuni ko‘rsatadiki, badiiy matn ham lingvistik

ekspertiza obyektiga aylanadi. Avvaliga u muallifning faqat

matnshunoslik yo‘nalishi maqsadida o‘tkazilgan tekshirish manbai

sifatida ehtiyojga ega bo‘lgan. Bugungi kunda dunyo fanida badiiy

matn sud nutqi jarayonida odatdagidan-da ko‘proq o‘rganish

obyektga aylanmoqda. Bu, birinchi navbatda, intellektual mulk

agentligi faoliyatida zaruratga aylandi. Unda mualliflik huquqi

obyektlarini intellektual mulk (tovar) belgilari sifatida ro‘yxatdan

o‘tkazish kun tartibidagi masalalardan bo‘lib qoldi. Bundan tashqari,

1Suvanov Zovqiddin Norqulovich

- filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD),

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.

E-pochta:

suvanovzavqiddin86@gmail.com

ORCID ID:

0000-0002-3685-2913

Iqtibos uchun:

Suvanov, Z.N. 2022.

“

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy

muammo sifatida”

.

O‘zbekiston: til va madaniyat

1 (2): 100—113.

Uzbekistan: Language and Culture 2022/1(2)

101

giyohvandlik vositalaridan foydalanishning maxfiy reklamasini

tashkillashtirishga hissa qo‘shadigan ma’lumotlarning mavjudligi

uchun ham matnni tahlil qilishga ehtiyoj sezilmoqda. Shuningdek,

bunda jismoniy va yuridik shaxslarning sha’ni, qadr-qimmati,

ishchanlik obro‘sini himoya qilish lozim. Ularga nisbatan haqorat,

tuhmat qilish kabi, shuningdek, giyohvandlik vositalari, psixotrop

moddalar va ularning tarqalishiga qarshi kurash bugun jamiyatdagi

og‘riqli masala. Ushbu maqolada badiiy asar inson sha’ni, qadr-

qimmati va tadbirkorlik obro‘sini himoya qilish uchun lingvistik

ekspertiza obyekti sifatida qaralishi aks etgan.

Badiiy matnni legallashtirish imkoniyati mumkin emas,

aslida. Ammo lingvistik ekspertiza bilan bog‘liq hal qilinmagan

muammolar bu holda ma’lum bir obyekt tomonidan murakkabla-

shadi. Uning talqini bo‘yicha uzoq yillik filologik an’analar va tax

-

minlar mavjud. Shunda badiiy matndan foydalanishga to‘g‘ri keladi.

Bunda muammo o‘rganilayotgan obyektning o‘ziga xos xususiyat-

lariga tegishli bir qator masalalarni o‘z ichiga oladi. Muallifning ba-

diiy shakldan foydalanishi uni qo‘yilayotgan javobgarlikdan ozod

qiladimi? Agar shunday bo‘lsa, qanday sharoitlarda, degan savollar

ko‘ndalang turadi. Lingvistik ekspertiza doirasidagi badiiy matn taj-

ribadan kelib chiqib, uni filologik talqin qilish an’analariga asoslan

-

ganmi yoki boshqa taxminlardan kelib chiqadimi? Badiiy asarning,

jumladan, muallifning xarakterini hayotdagi odamlar bilan bog‘lash

qay darajada mumkin? Agar matn aralash janrda yozilgan va badiiy

publitsistika sohasiga tegishli bo‘lsa, bu masalalar yanada keskinroq

tus oladi.

Ijodkorlik va san’at ijtimoiy-huquqiy sohada qo‘l kelmaydi.

Chunki boshqa koordinatalar tizimi tomonidan oldindan belgilab

qo‘yilgan yechimlar bo‘lishi mumkin emas. Binobarin, bunday toi-

fadagi ishlar uchun sud ishning barcha holatlarini har tomonlama va

to‘liq ko‘rib chiqadi, ularning hech biri sud uchun oldindan belgilan-

gan kuchga ega emas. Bunday hollarda sud amaliyoti nomuvofiq va

ziddiyatli, lekin ko‘pincha ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: birinchi

holda, obyektning badiiy asar sifatida o‘ziga xosligi e’tiborga olin-

maydi, boshqa holda bu ekspert lingvistik va yakuniy huquqiy taj-

ribada hal qiluvchi omil bo‘ladi. Badiiy matnni lingvistik tekshirish

sud jarayoni doirasida isbotlanadigan holatlarni aniqlash maqsa-

dida amalga oshiriladi. Bunda matn onologik xususiyat kasb etadi.

Islohotga o‘ch ijodkorlar katta dard bilan she’r yozishi mumkin. Dar-

haqiqat, badiiy matnni o‘rganish doirasida, birinchi navbatda, mu-

nozarali materialni aniqlash va tasniflash bilan bog‘liq ekspert vazi

-

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

102

falari izchil hal qilinishi zarur. Quyidagi shoir Shodmonqul Salom

qalamiga mansub she’riy matnni shu nuqtai nazardan tahlil qilishga

urinamiz:

Ayo, zohid, yo‘q, men kibr etmam,

Chin tavbam bor O‘ziga – beshak!

Ayolining o‘ynashiga ham

Zar to‘n yopgan to‘yni etgum tark!

Mardlar, alplar – zo‘r afsonalar,

Ularni ham shoirlar yozgan!

Gar yashagan bo‘lsa ham ular,

Qilichida qabrini qazgan.

Mardlar, erlar – yashamagan, yo‘q,

Chumoliga talanib o‘tgan...

(Shodmonqul Salom, “Oripovga havas qilardim”).

Shoir kichik muammolarni emas, balki ijtimoiy katta dardni

olib chiqqan. Matnda “aybsiz aybdorlik” yaxlitlangan. Uni

tavbam bor

va

tark etgum

ifodalari ko‘rsatmoqda. Bundan kelib chiqadiki, har

qanday lingvistik ekspertning ziddiyatli matnlarni o‘rganishi badiiy

matnning tahlili bilan u yoki bu darajada bog‘liq. O.N.Matveevaning

“Badiiy matn lingvistik ekspertiza obyekti sifatida” maqolasida “Ax-

loq barqaror me’yorlarni yaratadi” deydi [

Мatveeva 2007. 370-378

].

Shunga hamohang adabiy matnga nisbatan til huquqbuzarlik doira-

sining lingvistik tarkibiy qismlarini tavsiflaymiz.

Badiiy tasvirda mavjud haqoratli vaziyatning yuzaga kelishi

sud himoyasiga murojaat qilish haqiqati bilan tasvirlanadi. Masalan,

badiiy asarning salbiy lirik obrazida o‘zini aybsiz ko‘rsatish harakati

ziddiyatga olib keladi: “aybdorlikni tan olish” va “jazodan qutulishga

urinish”.

Har qanday ziddiyatli matnni, jumladan, badiiy matnni qonu-

niylashtirish uchun asos asilligi bo‘yicha ekspert vazifalarini hal qi-

lishdir. Shuning uchun til huquqbuzarligini o‘rganishning eng muhim

tarkibiy qismlari vaziyat ishtirokchilari hisoblanadi. Badiiy matnlar

bilan bog‘liq da’volarni qondirishdan bosh tortishning tez-tez uch-

rab turadigan sababi – matnda ma’lum bir shaxs ko‘rsatmasining ras-

man yo‘qligi. Shuning uchun ushbu turdagi matnlar bo‘yicha ekspert

amaliyotida identifikatsiya muammolarini hal qilish uchun kerakli

ma’lumotlarni o‘rganish juda muhim. Ayni paytda, qahramonlarni

tan olish satirik turdagi badiiy va publitsistik asarlar uchun ajralmas

shart, uning maqsadi – voqelikning salbiy hodisalarini masxara qi-

lish. Bir tomondan, belgilar taniqli, boshqa tomondan, bu haqiqat-

ga muvofiqlik-nomuvofiqlik doirasida baholab bo‘lmaydigan tas

-

Zovqiddin SUVANOV

103

virlardir. Ayrim hollarda badiiy obraz prototipini aniqlash mumkin,

aslida uning matndan anglashilishi qiyin. Biroq, vaziyatning ishtirok-

chisini aniqlash imkoniyati ham “genetik qarindoshlik”ni o‘rnatish.

Ammo shaxsiyat ichki shakl emas. Bu holat muallifga ham tegishli.

Chunki badiiy asar muallifi va haqiqiy “muallif” bir xil emas, xuddi

badiiy asar va real shaxslarning xarakterlari bir xil bo‘lmagani kabi.

Masalan, badiiy matndagi real tarixiy shaxs bu shaxsning ruhiga mos

keladigan va faqat haqiqatga muvofiqlik illyuziyasini yaratadigan,

ammo uning ishonchli aksi bo‘lmagan to‘qima obrazlar ham mavjud.

Tashqi va ichki omillarni bog‘lash ham badiiy matn eksper-

tizasida muhim. Bunda ma’lumotlarning dalillar yoki qiymat qaror-

lari sifatida tajribasi tanlangan ma’lumotlar bayonining muvofiqli

-

gi hamda nomuvofiqligini chuqurroq aniqlashga e’tibor qaratiladi.

Tomonlar o‘zlarini topadigan vaziyat juda keskin ziddiyatli holat

bo‘lishi mumkin. Agar tasvirlangan dunyoning haqiqatga muvofiqli

-

gi isbotlansa, unda bahs mavzusi yo‘qolishi tayin. Agar uning nomu-

vofiqligi isbotlansa, unda badiiy matnda haqiqatdan nusxa ko‘chi-

rilmasligi lozim. Badiiy matn – badiiy bilish usuli va tajriba timsoli.

U voqelikning aksi emas. Shuning uchun notiq sifatida qo‘shimcha

lingvistik vaziyatga ega bo‘lmaydi. Biroq har qanday matn ba’zi tash-

qi dunyo bilan o‘zaro bog‘liq holda tuziladi. Bu yerda badiiy matn

uni haqiqat, yolg‘onchilik nuqtai nazaridan baholash uchun aniq

ishlab chiqilmagan. Genetik nuqtai nazardan, u lingvistik bo‘lmagan

haqiqat bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Biroq uning badiiyat sifatida

mavjudligi haqiqat bilan bog‘liqlikni ta’minlaydi. Poetik matn – vo-

qelikni badiiy rivojlantirish vositasi. Unda voqelik bilan aloqalar bil-

vosita bo‘lgan o‘zga dunyo yaratiladi. Tasvir badiiy asarda harakat

qiladi va lingvistik bo‘lmagan haqiqat aniqlanmaydi. Shuning uchun

tasvirning haqiqatga muvofiqligi yo nomuvofiqligini baholash shart

emas.

Badiiy matndagi dalillar haqidagi ekspertiza bayonotlari ras-

miy tushuncha bo‘lganligidan u bilan matnlardagi qadriyatlilik ta-

moyili orasida muvofiqlik bo‘lmasligi mumkin. Ijtimoiy uyg‘unlashuv

bilan bog‘liq huquqiy cheklovlar yuzaga kelmasligi uchun matnni

obyektiv baholash zarur. Chunki har qanday til unsuridan badiiy ifo-

da maqsadida foydalanish mumkin. Badiiy matn uchun yuridik maz-

munli “qiymatni baholash me’yori” tushunchasi ishlatilmaydi. Shun-

ga qaramay, ushbu bayonning ta’siri ishlatilgan vositalarning badiiy

maqsadga muvofiqligi va asoslanishi bilan bog‘liq chegaralarga ham

ega ekanligini unutmaslik kerak. Masalan, badiiy asarlarda tasvir-

langan janjalli muammolar natijasida axloqiy aloqa me’yorlarining

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

104

buzilishi oqibatlarini eslash kifoya. Bunday badiiy asarlar muallifi-

ning javobgarligi masalasi o‘quvchilarning ularga nisbatan bashorat

qilingan tabiiy reaksiyasini hisobga olgan holda hal qilinishi kerak.

Ijodkorlik muammoni qo‘yish va uni yechish degani emas, u

faqat ijtimoiy amaliy maqsadlarni ko‘zlamaydi. Shuning uchun qay-

sidir g‘animini “badiiylashtirish” ham mumkin. Ammo tashqi biror

ma’lumoti bo‘lmasa, ramzlar ostiga yashiringan prototipni o‘quvchi

mutlaqo anglamasligi mumkin va adib “obro‘sizlantirish” maqsadini

mutlaqo ro‘yobga chiqara olmasligi mumkin.

Badiiy asarda vaziyatni tushunish, tajribani umumlashtirish

va boshqa holatlar mavjud. Haqiqiy sud amaliyoti shuni ko‘rsata-

diki, ba’zan badiiy matn muallifining botiniy va zohiriy niyati bo‘li

-

shi mumkin. Ko‘rinishidan, badiiy va, ayniqsa, badiiy va jurnalistik

matnlar bilan bog‘liq holda, haqiqiy niyatni yashirish uchun badiiy

shakldan foydalanish haqida gapiriladi. Badiiy matnning noaniqli-

gi, bir tomondan, u shartli dunyoni tasvirlashini, ikkinchi tomon-

dan, ichki shaklni yangilash imkoniyatini anglatadi. Biroq “o‘rab be-

rish” usullarning o‘zi qonun bilan jinoiy javobgarlikka tortilmaydi va

sharaf, qadr-qimmat va ishbilarmonlik obro‘sini himoya qilish holat-

larida muallifning niyatlari huquqiy tajriba doirasidan chetda qoladi.

Badiiy ifoda maqsadlarida har qanday tasviriy vosita, har

qanday so‘z birikmasi, jumladan, tahqirlash maqsadida qo‘llanishi

mumkin. Shuningdek, noadabiy ifoda badiiy matnda estetik vazifani

ham bajaradi. Shuning uchun, nomaqbul shakl kategoriyasi badiiy

tasvirga taalluqli emas. Ekspert amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, javob-

garlar ko‘pincha o‘zini fosh etadigan ifodalar mantiqidan zarar ko‘ri-

shadi.

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasida da’vo uchun ish-

latilgan badiiy ifoda shakllari ham muhim. Shuningdek, matnning

haqiqiy mazmuni badiiy talqinlar asosida doimiy ravishda har

tomonga qarab o‘zgarib borishi mumkin. Bunga bedilshunoslik

bo‘yicha adabiyotshunoslar orasida ommalashgan rivoyatlar e’ti-

borli. Shu ma’noda matn mazmuni kaleydoskop kabi har safar har

xil ko‘rinadi. Nafaqat turli shaxslar tomonidan matnni o‘qiyotgan-

da, balki bir kishi tomonidan matnni qayta o‘qiyotganda ham bu

ko‘zga tashlanadi. Zotan, badiiy matn shunday hodisaki, u talqinning

son-sanoqsiz variantlari yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Hatto badiiy matnning tashqi dizayni ham o‘quvchini obyektiv maz-

mundan chalg‘itishi, ko‘pincha, botiniy mazmun zohiriy alomatlar

tagida ko‘rinmay ketishi ham mumkin.

Badiiy matn boshqa barcha nutq birliklariga nisbatan kom-

Zovqiddin SUVANOV

105

munikativ funksiyalari jihatidan ustunlik qiladi. V.N.Komissarovning

fikricha, bu turdagi har qanday badiiy matnning bosh maqsadi

muayyan estetik ta’sirga erishish va badiiy obraz yaratish. Ushbu

adabiy yo‘nalish badiiy nutqni xabar mazmuni birlamchi va mustaqil

bo‘lgan boshqa nutq birliklaridan ajratib turadi [Komissarov 1999,

95]. Badiiy matnni tahlil qilib, matn badiiyligini ta’minlash uchun

mumkin bo‘lgan maksimal semantik aniqlikdan chetga chiqish ular

uchun odatiy ekanligini ta’kidlaydi.

Ko‘plab badiiy matnlar – lirik, epik, dramatik asar matnlari

o‘quvchining hissiyotlariga ta’sir qiladi va unda estetik reaksiyani

hosil qiladi. Aksariyat matnlar, ularni tashkil etish nuqtai nazaridan,

belgilangan me’yorlarga rioya qilishga intilishini va, shu tariqa, matn-

ning to‘g‘ri shakllanmasligiga qarshilik ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Bi-

roq bu har doim ham badiiy matnlarga taalluqli bo‘lavermaydi. Gar-

chi ular ba’zi umumiy qabul qilingan me’yorlariga bo‘ysunsa ham,

ko‘pincha matn to‘g‘riligini buzadi va gapnining mazmuniy xususi-

yatiga ta’sir qiladi.

Badiiy matn bilan bog‘liq bir necha omillarni aniqlashga

harakat qilindi:

- til birliklarining ketma-ketligi, kombinatsiyasi yoki sonin-

ing ayrim turlari fonetik yoki ritmik jihatdan asosli so‘zlarning va

jumlalarning ketma-ketlik ma’nosidan tashqari, matn shakllanishi-

dan oldin ham ma’lum hislar, semantik kayfiyat olib kelishi mumkin.

- badiiy matn yaratish sharti, ayniqsa, versiyaviylik-

da muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, leksik muvofiqlikning

muayyan sharti gap strukturasidagi belgilari bo‘lishi mumkin. Ma-

salan, kinoya, so‘z o‘yini, metafora yoki boshqa uslubiy usullar kabi

maxsus zanjirlarni yuzaga keltiradi. Sintaktik tartiblilik ham badiiy

matnning o‘zgarmas belgisi hisoblanadi.

-

badiiy matn belgilarini qurish va tiklash uchun ishlati-

ladigan til birliklarining badiiy funksiyalari lug‘aviy ma’nosini emas,

balki, ushbu belgilar matnda bajarishi mumkin bo‘lgan adabiy

an’analardagi farqlarni hisobga olish muhim;

- badiiy matn o‘zini namoyon qiladigan ma’lum bir kom-

munikativ-pragmatik vaziyat:

- ma’lum bir muallifning mavjudligi, ya’ni uning dunyo

haqidagi va badiiy matn mavzusi haqidagi kognitiv-hissiy g‘oyalari

majmuasi va badiiy matnning o‘zi:

- badiiy tartib shartlariga javob beradigan asar va o‘quv-

chi:

- dunyo haqidagi g‘oyalarning kognitiv-hissiy kompleksi

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

106

bilan o‘quvchining ongida badiiy matn mavzusini qayta tiklashi.

Badiiy matnga xos bo‘lgan bir nechta xususiyatlar o‘ziga xos

aniqlik kasb etadi:

- badiiy obraz va uning asosidagi til kategoriyasi o‘rtasida

bilvosita yaqin aloqa o‘rnatiladi;

- semantik imkoniyatlar so‘zlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri

ma’nosini anglashi, o‘quvchining fikrlari, hissiyotlari va tasavvurlari

-

ni ishga solish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Badiiy matnning seman-

tik xususiyati realistik tipiklashtirish shakllarida yoki allegoriyada

(ma’lum bir badiiy tasvir yoki dialog orqali g‘oyalar(tushunchalar)

ning badiiy namoyishi) yoki badiiy nutqning umumiy xilma-xilligi

ta’sirida aks etadi;

- adabiyot uchun tabiiy bo‘lgan mazmun va shaklning ham-

da badiiy shartlilikning milliy voqelanishini shartlangan obrazlarda

aks ettiradi;

- asar yaratilgan davr belgisi tarixiy vaziyat va uni aks etti-

ruvchi badiiy obrazlar o‘rtasida bog‘liqlik orqali;

- yozuvchi milliy tilning individual uslublaridan foydalana-

di. Uning birligini stilistik tahlil asosida qismlarga bo‘lish mumkin.

Badiiy matndagi alohida o‘ziga xos soha she’riyat bo‘lib, u ham o‘z

janrlariga ega.

Badiiy matnga estetik ma’lumotlarni uzatishga ixtisoslash-

gan omil sifatida qaraladi. Bunday matn kognitiv ma’lumotlar fonida

mavjud va u to‘liq ishonchli emas. Bunda badiiy matnda estetik

ma’lumotni shakllantirishning ba’zi vositalariga e’tibor qaratiladi:

epitetlar, qiyoslar, metafora, muallif neologizmlari, fonetik, mor-

femik, leksik, sintaktik, leytmotiv takrorlari, so‘z o‘yini, kinoya, to-

ponimlar, asl matnning sintaktik o‘ziga xosligi, dialektizmlar kabi.

Badiiy matn stilistik jihatdan turli xil leksik (dialektal, kasbiy,

arxaik, ekzotik) va sintaktik lingvistik vositalar hamda so‘zlashuv

nutqi elementlaridan intensiv foydalanish bilan tavsiflanadi. Uning

she’riy, nasriy va dramatik turlari ajratiladi. Ularning parametrlari

o‘z navbatida janr, tarixiy, tematik, xronologik jihatlariga ko‘ra tas-

niflanadi.

Nasriy matn uchun belgilar:

1)

nasriy matnlarning semantik va sintaktik tuzilishidan

kelib chiqib bo‘linishi;

2)

matnda semantik va mantiqiy aloqalarning mavjudli-

gi.

Nasriy matnning quyidagi xususiyatlari ta’kidlangan:

1)

lingvistik xilma-xillikning imkoniyatlari;

Zovqiddin SUVANOV

107

2) polifoniya;

3)

nutqning vizual va kognitiv imkoniyatlaridan keng

foydalanish.

Shunday qilib, lingvistik ekspertiza nuqtai nazaridan badi-

iy matn xususiyatlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, badiiy matn

boshqa turdagi matnlardan ajratib turadigan xususiyatlarga ega va

unda quyidagilar hisobga olinadi:

-

badiiy matnda adabiy ta’sir orqali badiiy obraz yarat-

ish;

-

badiiy matnda semantik jihatdan maksimal aniqlik-

dan chetga chiqish;

-

badiiy matnda til birliklarining ketma-ketligi, birik-

masi yoki sonining ma’lum turlari;

-

matndagi til belgilarining badiiy vazifalari;

-

badiiy matnda muayyan kommunikativ va pragmatik

vaziyat;

-

badiiy matn va til kategoriyasi o‘rtasidagi bog‘liqlik;

-

badiiy matndagi semantik imkoniyatlar;

-

badiiy matnga milliy tus berish;

-

badiiy matndagi o‘sha tasvirdagi davr muhiti;

-

badiiy matnda yozuvchining individual uslubi;

-

frazeologik birliklarning mavjudligi;

-

badiiy matnda leksik va sintaktik til vositalarining xil-

ma-xilligi va b.

Lingvistik xususiyatlar matnning leksik, grammatik, stilistik

xususiyatlarida ro‘yobga chiqadi.

Filologik ekspertiza og‘zaki yoki yozma matnni protsessu-

al tartibga solish bilan shug‘ullanadi. Agar zarur bo‘lsa, ekspert o‘z

ishida tilshunosning majburiy ishtiroki bilan birga boshqa mutaxas-

sislarni jalb qilishi ham mumkin:

bu millatlararo va dinlararo mojarolar muammolari tarix, fal-

safa, etnografiya, konfliktologiyada tahlil qilinganligi bilan bog‘liq;

terrorizm sabablarini kriminologlar, psixologlar, sotsiologlar

o‘rganishi mumkin; inson irqlarining kelib chiqishi masalalari – an-

tropologlar, genetiklar va boshqalar.

Odatda ma’lum irqiy, milliy, diniy guruhlar to‘g‘risida faktik

ma’lumotlar mavjud bo‘lganligi sababli, bu yerda umumiy qoida

qo‘llanadi. Fakt ma’lumotlari haqiqatga mos keladigan bo‘lsa, ax-

borot tarqatish erkinligiga ustuvor ahamiyat berilishi lozim. Fakt-

larning haqiqatga muvofiqligini aniqlash uchun fanning belgilangan

sohalari mutaxassislari jalb etilishi mumkin. Unda san’at asarlarini

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

108

aks ettiruvchi axborot materiallarini huquqiy va filologik baholash

muhim xususiyatlarga ega. Ularni tahlil qilish uchun esa adabiyot-

shunoslikka ixtisoslashgan filologni jalb qilish tavsiya etiladi. Unda

-

gi muammoning yechimini topish usuli –badiiy matnning lingvistik

ekspertizasi bilan bog‘liq hodisa. Lingvistik tahlil bilan bir qatorda

og‘zaki bo‘lmagan vositalardan foydalanganda badiiy tanqid sohasi-

dagi bilim ham talab qilinadi.

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ixtiyoriy ekspert tad-

qiqotlari guruhiga kiradi. Unda jinoyat surishtiruv organi tomonidan

ishdagi boshqa dalillar bilan birga ichki sudlanganligi asosida baho-

lanadi.

Taqdim etilgan dastlabki ma’lumotlar va tegishli bilim sohas-

ining ilmiy qoidalari asosida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari asosida

tuzilgan ekspert xulosasi quyidagi prinsiplarga mos kelishi talab eti-

ladi:

1) malaka prinsipi shuni anglatadiki, ularni hal qilish uchun

maxsus ilmiy bilimlarni talab qilmaydigan masalalar badiiy matn

ekspert oldiga qo‘yilmasligi va u tomonidan hal qilinmasligi kerak;

2) aniqlik prinsipi turli xil talqinlarga imkon beradigan no-

aniq xulosalarni shakllantirishga yo‘l qo‘yilmasligini anglatadi;

3) mavjudlik tamoyili.

Ekspert tomonidan hal qilingan vazifalar darajasiga qarab,

obyektning tabiati va holati, obyektni tegishli tasnif asosida aniqlash,

obyektlarning individual identifikatsiyasini o‘rnatish, vaziyat haqida

xulosa deb farqlab ko‘rsatadi.

Ziddiyatli badiiy matnni o‘rganishda ham quyidagilarga e’ti-

bor qaratish zarur:

1) munozarali badiiy matn bilan jarayonni aks ettirgan nutq

ishi, ya’ni obyekt;

2) ziddiyatni keltirib chiqaradigan matn yoki nutq aloqasi va

ijtimoiy xulq-atvor qoidalari buzilgan matn.

Nutqiy muloqot qoidalari an’anaviy ravishda G.Grisning pos-

tulatlari sifatida tushunilib, u tomonidan ishlab chiqilgan nutqiy mu-

loqot maqsadlarini o‘z ichiga oladi.

Konfliktogen – filologik ekspertizada ziddiyatli nutq vaziya

-

tining potensial manbai bo‘lgan so‘zlar, iboralar. U yoki bu badiiy

matnning huquqni muhofaza qilish organlarining e’tiboriga tushib

qolishi va keyinchalik tadqiqot obyektiga aylanishining asosiy sa-

babi uning mazmunida ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi poetik ifo-

dalarning mavjudligidir.

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ekstremistik maz-

Zovqiddin SUVANOV

109

mundagi yozma nutq asoratlarini aniqlash uchun zarur. Bundan

tashqari, badiiy matnning ekstremizm belgilari bo‘lgan ma’lumotlar-

ini aks ettiruvchi materiallar sifatida uning mohiyatini aks ettiruvchi

milliy nizo va adovat, tarixni soxtalashtirish, shaxsni ruhiy tushkun-

likka olib kelish, shaxs ruhiyatida tajovuzkorlikni oshirish, egoizm

va manfaatparastlikni targ‘ib qilish, g‘ayriilmiy fikrlarni singdirish,

milliy va etnik ayirmachilik shaxsda loqaydlik, beparvolikni kuchay-

tirish, Boshqa millat, etnik qatlamlarning nafsoniyatini tahqirlash,

milliy va etnik kamsitish, gender diskriminatsiyani targ‘ib qilish,

nepotizm, korrupsiyaga undash, pornografiyani targ‘ib etuvchi un

-

surlar hisoblanadi.

Bularning ifodasini quyidagilarda ko‘ramiz.

Etnik kamsitish

. Etnik kamsitish – bu etnik dominant guruh

a’zolarining qobiliyatlari bilan teng bo‘lgan etnik ozchilik a’zolariga

imtiyozlar berish, obro‘-e’tibor va hokimiyatini asossiz ravishda rad

etish.

Irqchilik

. Irqchilik – bu odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy ahami-

yatga va jismoniy farqlarga ega bir irq yoki etnik guruhning bosh-

qasidan ustunligiga ishonishga asoslangan xurofot, munosabat va

jarayon.

Irqchilik ham indvidual, ham institutsional darajada mavjud

bo‘lishi mumkin.

Institutsional irqchilik – bu jamiyatning tuzilishi va faoliya-

tiga asoslangan irqchilik, ya’ni ijtimoiy institutlar. Ya’ni bir etnik gu-

ruhni qo‘llab-quvvatlaydigan va boshqalarni kamsitadigan siyosat

olib borish (politsiya). Institutsional irqchilik irqchilikning bexos-

dan, ongsiz ko‘rinishlari toifasiga kiradi. Institutsional irqchilikning

namoyon bo‘lishi nafaqat IIV xodimlariga xos, balki u boshqa jamoat

va xususiy muassasalar faoliyatida ham aniqlangan. Shunday qilib,

institutsional irqchilik turli irqiy va etnik guruh vakillarining ijti-

moiy tengsizligini ko‘paytirishga katta hissa qo‘shadi. Institutsional

irqchilik tushunchasi – jamiyatning tashkiliy tuzilmalariga asoslan-

gan irqiy va etnik tengsizlikni ko‘paytirishning tizimli jarayonlarini

ta’kidlaydi. Ushbu konsepsiyaning zaifligi unndagi ilmiy qat’iylik-

ning yetishmasligi. Nima bo‘lganda ham irqchilik ko‘plab sabablar

va ko‘rinishlarga ega bo‘lgan ko‘p qirrali hodisa va analitik ravishda

institutsional va indvidual irqchilikni farqlash juda muhim.

Hozirgida odamlarning tabiiy tengsizligi haqidagi g‘oyalarga

asoslangan klassik irqchilik siyosiy va intellektual hayotning atrofi

-

ga o‘tgan bo‘lsa-da, zamonaviy jamiyat hayotidan yo‘qolmadi. Eski

irqchilik o‘rnini turli irqiy guruhlarning madaniy tengsizligi g‘oyalari

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

bilan bog‘liq yangi irqchilik egalladi.

Yangi irqchilik madaniy ustunlikni emas, balki irqlarning

farqlarini ko‘rsatadi va boshqa madaniyatga nisbatan dushmanlik

odatiy va hatto odamlar uchun madaniy nomuvofiqlikka javoban

ular o‘z qoidalari bilan yashash istagini tabiiy his qilganda zarur.

Yangi irqchilik shakllaridan biri ksenofobiya – begona, g‘ayrioddiy

narsalardan qo‘rqish.

Gender diskriminatsiya.

Gender diskriminatsiya – bu o‘z

vakillarini boshqa guruhlar yoki jins a’zolari uchun ochiq bo‘lgan

imkoniyatlardan mahrum qiladigan etnik guruhga nisbatan haqiqiy

xatti-harakatlar. Jinsiy diskriminatsiya, ko‘pincha, etnik xurofotga

asoslangan bo‘lsa-da, bu ikkisi alohida bog‘liq hodisalar. Kamsitish-

ning darajasiga qarab, R.Merton shaxsning to‘rt turini ajratib ko‘rsat-

di:

1) ishonchli liberal – bu hech qachon kamsitishda qatnash-

maydigan, xurofotsiz odam;

2) o‘zgaruvchan liberal – bu xurofotsiz odam, ammo baribir

jamiyat bosimi ostida kamsitishda ishtirok etadi;

3) doimiy irqchi – jamiyat bosimi ostida kamsitishda qatnash-

maydigan xurofotga ega odam;

4) ishonchli irqchi - bu ikkilanmaydigan xurofotlarga ega

odam.

Giyohvandlikni targ‘ib qiluvchi badiiy matn. Bunda lingvistik

ekspertizadan o‘tkazish va uning asoratlarini bilish zarur. Giyohvand

moddalarni iste’mol qilishning inson salomatligi uchun bir qancha

zararlari mavjud: u inson fikrlash doirasini o‘tmaslashtiradi, tana-

ning turli kasalliklarga chidamliligini yo‘qotadi, xotirani susaytiradi.

Shuningdek, bu zararli illat insonni o‘ta yalqov, kamg‘ayrat, oilaga

beparvo, hamiyatsiz, jinsiy zaif qilib qo‘yadi, ko‘zni xiralashtiradi,

tishlarni ham to‘kib yuboradi.

Giyohvandlik kishilarni mardlik va olijanoblik kabi yaxshi

sifatlardan mahrum qiladi. Insonni va’dasiga vafo qilmaydigan, is-

honch bildirilsa, ishonchni oqlamaydigan, gapirsa, yolg‘on gaprida-

gan qiladi. Insondagi mas’uliyat va qard-qimmat tuyg‘ularini yo‘q

qilib, unda qo‘rqinch, xavf-xatar, qabihlik va pastkashlikni paydo

qiladi. Unda o‘ziga va yaqinlariga nisbatan xiyonat tuyg‘ulari paydo

bo‘ladi.

Yana asosiy ishga qaytib, filologik ekspertiza faqat tegishli

ma’lumotga ega bo‘lgan va ushbu xizmatlarni taqdim etish uchun

ruxsat olgan tajribali mutaxassis tomonidan amalga oshirilishi

mumkin.

110

Zovqiddin SUVANOV

Filologik ekspertizaning maqsadlari juda boshqacha bo‘lishi

mumkin. Ayniqsa, sud ekspertizasi haqida gap ketganda, ko‘pincha u

quyidagilarni tekshirish uchun amalga oshiriladi:

a) so‘zning etimologiyasini bilish uchun;

b) muayyan so‘z ma’nosining izohi uchun;

s) muayyan so‘zning tarixiy takomilidagi ta’riflari uchun;

d) ism va familiyaning mazmunidan kelib chiqib, izohini ta’rif-

lash uchun;

ye) so‘zning hududiy xususiyatlarini bilish uchun;

f) so‘z ma’nosining izohi uchun;

g) firma va kompaniyalar nomlarining mohiyati va izohlarini

bilish va ularning to‘g‘ri yozilishi uchun;

h) virtual axborot resurslarining ta’siri uchun;

i) ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilgan axborot uchun;

j) biznes va shaxsiy yozishmalardagi so‘z mazmuni uchun;

k) elektron va bosma nashrlar uchun;

l) kundalik yozuvlar mazmuni uchun;

m) turli janrdagi filmlar mohiyati uchun;

n) hujjatlar-shartnomalar, bayonnomalar mohiyatini bilish

uchun;

o) badiiy adabiyotlarning yovuz ishlarga targ‘ibotining oldini

olish yoki oqibatining muhokamasi uchun;

p) she’r va qo‘shiqlar mazmunini tekshirish uchun;

r) matnlar tarjimasidagi xatoliklar uchun.

s) reklama varaqalaridagi xatoliklar ma’nosi uchun.

Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, ularda ekstremizmning

turli xil ko‘rinishlari mavjudligi uchun materiallarning sud-lingvis-

tik ekspertizalarini takomillashtirish ko‘p jihatdan shu turdagi ilmiy

ish uchun uslubiy dasturni ishlab chiqish sifatiga bog‘liq va u amaliy

faoliyat mahsuli hisoblanadi. Shu munosabat bilan taqdim etilgan

materiallarda ekstremizmning turli xil ko‘rinishlari mavjudligini

aniqlash uchun sud-lingvistik ekspertizasini o‘tkazish metodologi-

yasining tuzilishini tahlil qilish o‘z vaqtida va talab darajasida deb

tan olinishi ham kerak. O‘zbek badiiy matnlari lingvistik ekspertizasi

bo‘yicha masalaning kun tartibiga qo‘yilishi doirasida aytish mum-

kinki, jamiyatda bu ilmiy yo‘nalishga kuchli ehtiyoj mavjud. Bu dol-

zarb muammo o‘zini ilmiy yechimini kutayotir.

Аdabiyotlar

Арутюнова, Н.Д. 1999.

Язык и мир человека

. Москва.

Барт Р. Семиотика. 1989. Поэтика.

Избранные работы

. Москва.

Галяшина, Е.Й. 2005.

Возможности судебных речеведческих экспертиз

111

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida

112

по делам о защите прав интеллектуалной собствен

-

ности.

Йнтеллектуалная собственност. Авторское

право и смежные права. 9.

Голева, Н.Д. 1999. «Герой капиталистического труда» – оскорбително

ли это звание? (о двух стратегиях прагматического

анализа текста как объекта юрислингвистической

экспертизы). Юрислингвистика-I: проблемы и пер

-

спективы. Под ред.

Голева, Н.Д. Барнаул, Лебедева, Н.Б. 2006. «Вот так и живем», или Под

-

суден ли персонаж художественного произведения?

Юрислингвистика-VII: Язик как феномен правовой

коммуникации/ Под ред. Барнаул.

Лотман, Ю.М. 1981.

Текст как динамическая система

. Москва.

Матвеева, 2007. О.Н.

Художественный текст как объект лингвисти

-

ческой экспертизы.

Юрислингвистика-8:

Голева, Н.Д.

Русский язык и современное российское право: межвузов

-

ский сборник научных статей/под ред

. Кемерово;

Барнаул: Йзд-воАлт. ун-та.

Комиссаров, В.Н. 1999.

Современное переводоведение

. Москва: ЭТС.

Linguistic examination of literary text as a

scientific problem

Suvanov Zovqiddin

1

Abstract

The article discusses the main theoretical approaches in ethnic

society in the study of conflict situations that have arisen with the formation

of a new post-Soviet space. What conceptual weaknesses or, conversely,

heuristic possibilities of these approaches are reflected in the study of

specific cases of tension, sometimes referred to as ethno-political conflicts

as a result of the threat of force or overt use of violence. This issue is of

great methodological importance, especially for the study of phenomena

such as ethnic discrimination and the settlement of emerging conflicts. The

method of expert research is a system of logical or instrumental operations

used in the study of its objects to determine the factual information relevant

to the subject of forensic examination. Methodology of expert research is a

system of methods used in the study of its objects to determine the factual

1Zovqiddin N. Suvanov

–

Doctor of Philosophy (PhD) in Philology, Tashkent state

university of Uzbek language and literature named after Alisher Navo'i.

E-pochta:

suvanovzavqiddin86@gmail.com

ORCID ID:

0000-0002-3685-2913

For citation:

Suvanov, Z.N.

2022.

“

Linguistic examination of literary text as a

scientific problem

”.

Uzbekistan: Language and Culture

1(2): 100

–113

.

Zovqiddin SUVANOV

information relevant to the subject of forensic examination.

Key words:

l

inguistic expertise, system of logical or instrumental

operations, ethnic discrimination, forensic expertise, threat of force, violence.

Referenses

Arutyunova, N.D. 1999.

Yazыk i mir cheloveka

. Moskva.

Bart R. Semiotika. 1989. Poetika.

Izbrannыe rabotы

. Moskva.

Galyashina, Ye.I. 2005.

Vozmojnosti sudebnыx rechevedcheskix ekspertiz po

delam o zaщite prav intellektualnoy sobstvennosti.

Intel-

lektualnaya sobstvennost. Avtorskoe pravo i smejnыe

prava. 9.

Goleva, N.D. 1999. «Geroy kapitalisticheskogo truda» – oskorbitelno li eto

zvanie? (o dvux strategiyax pragmaticheskogo analiza

teksta kak ob’ekta yurislingvisticheskoy ekspertizы).

Yurislingvistika-I: problemы i perspektivы/ Pod red.

Goleva, N.D. Barnaul, Lebedeva, N.B. 2006. «Vot tak i jivem», ili Podsuden li

personaj xudojestvennogo proizvedeniya? Yurislingvis-

tika-VII: Yazik kak fenomen pravovoy kommunikatsii

Pod red. Barnaul.

Lotman, Yu.M. 1981.

Tekst kak dinamicheskaya sistema

. Moskva.

Matveeva, 2007. O.N.

Xudojestvennыy tekst kak ob’ekt lingvisticheskoy ek

-

spertizы.

Yurislingvistika-8:

Goleva, N.D.

Russkiy yazыk i sovremennoe rossiyskoe pravo: mejvuzovskiy

sbornik nauchnыx statey/pod red

. Kemerovo; Barnaul:

Izd-voAlt. un-ta.

Komissarov, V.N. 1999.

Sovremennoe perevodovedenie

. Moskva: ETS.

113

Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi ilmiy muammo sifatida