61
ҲОЗИРГИ НЕМИС ТИЛИДА ИЛОВАЛИ ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ
СТРУКТУР ЎЗИГА
ХОСЛИКЛАРИ
Л.Б.Каримова (СамДЧТИ магистранти),
проф.М.Б.Бегматов (СамДЧТИ)
Аннотатция. Ушбу мақола ҳозирги замон немис тилида иловали
элементларнинг структур ўзига хосликларини баён қилишга бағишланган. Немис
тилида синтактик алоқаларнинг турли хил бўлиши,иловали элементларнинг
структура жиҳатдан ҳар хил шаклланишини ёритиб берган.
Калит сўзлар: Иловалиэлемент, синтактик алоқа, коммуникатив функциялар,
предлог, датив келишиги, мантиқийурғу, стилистик хусусият.
Иловали элементларга хос бўлган хусусиятлар таҳлил қилинаётган илова
конструкция компонентлари ўртасидаги синтактик алоқалар
қуйидагича ифодаланади:
биринчидан
,
асосий ифода вазифасини бажариб
келувчи бош бўлакларнинг яхлитлиги
билан; иккинчидан, синтактик бошқарув йўли билан; учинчидан эса, auch бириктирувчи
боғловчисининг иштироки билан. Немис тилида синтактик алоқаларнинг турли хил
бўлиши, шунингдек, иловали элементларнинг структура жиҳатдан ҳар хил шаклланиши,
уларнинг коммуникатив функцияларига ҳам маълум даражада таъсир қилади.
Коммуникатив функциялар аниқлаштириш, тўлдириш, изоҳлаш
каби маъно
хусусиятлари доирасидан чиқиб, баъзи бир бошқа жихатларга ҳам эга бўлади. Немис
тилида иловалиэлементларбирикишусулига кўра
икки хил кўринишга эга:кетма
-
кетвапараллел.
Bei предлоги билан
ифодаланиб келувчииловалиэлементлар
иштирок этган
илова конструкцияларни кўриб чиқамиз:
1.
Wie wird das erst werden bei zweihundert Metern. Bei dreihundert [Herbert Otto
1972: 151].
2.
Nun war es ein Gespräch über Freiheit, die der einzelne hat oder nicht hat. Und da
sind Grenzen gesetzt. Müssen gesetzt sein. Überall. Bei uns andere als drüben [Herbert Otto
1972: 51].
3.
Er, Toms hatte immer einen klugen Vater zur Seite gehabt und eine kluge Mutter.
Die ließen ihn nicht aus den Augen. Beim Lernen und beim Lesen und auch nicht beim
Spielen [Seghers Anna 1971: 401].
4.
Die sowjetischen Sturmtruppen treiben unsere Infanteristen hugelab vor sich her.
WiebeimSandkastenspiel [Hofe Günter 1976: 381].
5.
Blut ist nur mit Blut abzuwaschen. So heißt es doch. Auch bei der SS [10,388].
6.
Toni bremste, irgendwie beunruhigt: “Aber Elle”-, und sie horchte zugleich auf
Heinz Antwovt: “Klar. Beiunsauch [Seghers Anna 1971: 157].
Немис тилида датив келишигини талаб қилувчи bei предлоги билан
ифодаланиб келувчи иловали элементлар mit ва von предлоглари билан ифодаланиб
келган иловали элементларга хос бўлган барча хусусиятларни такрорлаш билан бир
қаторда, ўзига хос бўлган хусусиятга
ҳам эга, Бу хусусият4
-
рақамли мисолда
келтирилган иловали элементларнинг қўшимча маъно хусусияти билан
характерланади. Уларнинг бундай қўшимча маъно хусусиятлари иловали элементлар
томонидан асосий ифодага билдирилаётган маънони қиёслаш жараёнида уни янада
кучайтиради, таъсирчанлигини оширади. Натижада иловали элементларнинг
стилистик роли ҳам маълум даражада ошади.
Датив келишиги орқали бошқариладиган mit, von ва vorbei предлоглари билан
ифодаланиб келувчи иловали элементларнинг барча функциялари innerhalb предлоги
билан келувчи иловали элемент намунасида такрорланиши мумкин. Шу ўринда немис
62
тилида предлог билан келувчи иловали элементларнинг таҳлилига ўтишдан олдин
қуйидаги фикрларни
таъкидлаш жоиз деб ҳисоблаймиз. Немис тилидагиin предлоги,
auf, über, zw
ischen предлоглари билан биргақўлланилиши мумкин.
Аммо, биз қўйидаги in, auf, über, unter, ва von каби предлогларнинг илова
конструкция таркибида бажариб келаётган синтактик вазифаларини эътиборга олган
ҳолда таҳлил қилишни лозим топдик.
In-
предлогибиланкелувчииловалиэлементлар
Энди in
-
предлоги билан ифодаланиб келувчи иловали элементлар ўзларининг
гапдаги ёйилиш даражаси бўйича mit, von, in предлоглари билан ифодаланиб келувчи
иловали элементлардан кейин туради. Бу предлоглар ҳам илова конструкциянинг
турли хил мазмунга эга бўлган структуравий гуруҳларини ҳосил қилишда бевосита
иштирок
этадилар. Фикримизнинг
исботи
сифатида қуйидаги илова
конструкциялар
таҳлилига эътибор
қаратайлик:
1.
Altdorfer beschloß, diesen Fall aufzugreifen. In aller Ruhe [Hofe Günter 1976: 207].
2.
Aber sie werden sich versammeln und eine Erklärung beraten. In dieser Gruppe
[Herbert Otto 1972: 50].
3.
Somit habt Ihr Gelegenheit Eure bösen Taten zu beweinen und nicht mehr zu
wiederholen. Im Namen des Herren [Elgers Paul 1972: 355].
4.
“Bevor ich zur Front ging, war ich Student. Im fünften Semester” [Flegel Walter
1976: 203].
5.
Der andere, so sagt er, sei in Sicherheit. In Sicherheit [Bredel Willi 1981: 340].
6.
“Ja, überall ein bißchen d
гап
. Aber nur in der Liebe” [Seghers Anna 1971: 179].
In
предлоги
билан
келувчи
иловали
элементларнинг
қўшимча
маъно
хусусиятлари
mit, von
каби
предлоглар
билан
ифодаланиб
келган
иловали
элементларнинг
коммуникатив
функцияларидек
турли
хил
ўзига хос хусусиятларга
эга
.
Жумладан
,
ўрин
-
жой
аниқлик
,
пайт
,
шунингдек
ички
хиссиётлар
каби
нозикликларга
эга
.
Шунинг
учун
ҳам
,
иловали
элементлар
томонидан
асосий
ифода
ёки
унинг
бирон
-
бир
компонентларининг
мазмунига
нисбатан
билдирилаётган
ва
конкретлаштириш
,
изоҳлаш
,
тўлдириш
,
аниқлаш
,
умумлаштириш
каби
белгиларга
эга
бўлган
қўшимча
маъно
доимо
мантиқий
урғу
олади
ва
алоҳида
таъкидланади
,
Чунки
иловали элементларнинг қўшимча маъно берувчи янги хусусиятлари илова
конструкция доирасида мавжуд бўлган барча маънолардан устун туради, ш у сабабли
иловали элементнинг алоҳида бир синтактик
–
стилистик бирлик сифатида
шаклланиб келишига имконият яратади. Иловали элементнинг табиатига хос бўлган
бундай хусусиятлар илова ҳодисасини ўрганишга бағишланган кўплаб илмий
ишларда алоҳида таъкидланади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Турсунов
Б.Т. Присоединение как особый тип синтаксической связи.
Докт.дисс. Санкт
-
Петербург, 1993.
-
465с.
2. Begmatov M. Infinitive Verbs and Their Grammar Functions in German Language //
European journal of innovation in nonformal education. – 2021. –
Т
. 1. –
№. 2.
–
С
. 51-53.
3. Elgers Paul. Jungfrau Johanna. Erster Teil. Greifenverlag zu Rudolstadt, 1977. 371 S.
4. Seghers Anna.Das Vertrauen. Aufbauverlag Berlin und Weimar, 1971, 455 S.
5. Flegel Walter. Ein Katzensprung. Militärverlag der Deutschen Demokratischen
Republik, Berlin, 1976. 251 S.
6. Hofe Günter. Roter Schnee. Verlag der Nation Berlin,1976. 512 S.
7. Kilichboevich, Jumaev Orifjon, and Mitanova Shakhlo Nematullaevna. "Different
views on the essence of separation and accession".
ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal
11.5 (2021): 376-380.