Становление и развитие новых прозаических жанров в средневековой арабской литературе

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

4

ÀÄÀÁÈ

Ё

ÒØÓÍÎÑËÈÊ // ËÈÒÅÐÀÒÓÐÎÂÅÄÅÍÈÅ //

STUDY OF LITERATURE

ХОДЖАЕВА

РАЪНО

Филология

фанлари

доктори

,

профессор

,

ТошДШИ

Ўрта

аср

араб

адабиётида

янги

насрий

жанрлар

шаклланиши

ва

такомиллашуви

Аннотация

.

Мазкур

мақолада

ўрта

аср

араб

адабиётида

расоил

(

тарассул

),

адаб

,

тавқиат

,

рисола

,

мақома

каби

насрий

жанрларнинг

шаклланиши

ва

ривожи

кузатилади

ҳамда

мисол

тариқасида

улардан

намуналар

келтирилади

.

Мақолада

ўрта

аср

насрнавис

-

лиги

шеърият

каби

мумтоз

араб

адабиётининг

салмоқли

қисмини

ташкил

этгани

,

араб

нутқи

хазинасидан

кенг

фойдаланиб

,

бадиий

дидни

ривожлантиргани

таъкидланади

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

Қуръони

карим

,

ўрта

асрлар

,

араб

адабиёти

,

насрна

-

вислик

,

шеърият

,

рисола

,

мақома

,

жанр

.

Аннотация

.

В

настоящей

статье

прослеживаются

становление

и

развитие

в

средневековой

арабской

литературе

таких

прозаических

жанров

,

как

:

расаиль

(

тарассуль

),

адаб

,

тавкиат

,

рисала

,

макама

и

приводятся

образцы

их

применения

.

В

статье

отмечается

,

что

средневековая

письменная

проза

является

такой

же

весомой

частью

классической

арабской

литературы

как

и

поэзия

.

Она

пользовалась

большим

успехом

у

читателей

и

способствовала

воспитанию

художественного

вкуса

.

Опорные

слова

и

выражения

:

Коран

,

средневековье

,

арабская

литература

,

проза

,

поэзия

,

рисала

,

макама

,

жанр

.

Abstract.

This article discusses the formation and development of such prosaic genres

of Medieval Arabic literature as rasail (tarassul), adab, tavqiat, risala, maqam and
examples of their application. The article notes that medieval written prose is such a pon-
derable part of classical Arabic literature as poetry, which has been a great success with
the readers and contributed to the artistic taste education.

Keywords and expressions:

Qur'an, Medieval, Arabic literature, prose, poetry, risa-

la, makama, genre.

Қуръони

Каримнинг

нозил

бўлиши

,

пайғамбар

Муҳаммад

(

с

.

а

.

в

.)

нинг

фаолиятлари

,

арабларнинг

фатҳ

қилган

ерларида

ислом

динининг

тарқалиши

ҳамда

VII

аср

ўрталарида

рўй

берган

ва

араблар

ҳаётини

тубдан

ўзгартириб

юборган

бошқа

воқеа

-

ҳодисалар

араб

адабиётига

,

жумладан

,

насрнавис

-

ликка

таъсир

кўрсатди

.

Қуръони

Карим

ва

ҳадислар

маънолари

,

иборалари

,

сўзлари

,

услублари

насрнависликка

туганмас

заҳира

сифатида

хизмат

қилди

.

Бундай

насрга

янги

ислом

жамиятида

талаб

пайдо

бўлган

эди

,

чунки

ислом

дини

тамойиллари

,

асослари

,

бошқариш

қоидалари

ва

бошқа

жиҳатлари

шарҳ

ҳамда

тафсирларга

муҳтож

эканлиги

сезилди

.

Булар

билан

бир

қаторда

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

5

эса

забт

этилган

минтақалардаги

ҳукмдорлар

билан

ёзишмалар

бошланди

,

булар

,

ўз

навбатида

,

янги

насрий

жанрлар

ривожланишига

олиб

келди

.

Насрга

юклатилган

вазифани

шеърият

бажара

олмас

эди

.

Чунки

шахс

-

нинг

жамият

билан

эътиқод

орқали

боғланиши

,

унинг

ўз

ҳуқуқ

ва

вазифа

-

ларини

англаши

,

ҳукмдорнинг

халқ

билан

муносабати

,

ёзма

нутқининг

аниқ

-

равшан

,

тушуниш

учун

осон

бўлиши

,

келтирилган

мисоллар

ва

ҳикматли

сўзларни

англаш

қийинчилик

туғдирмаслигини

талаб

қилди

.

Умуман

олганда

,

ёзма

адабиёт

арабларда

ислом

пайдо

бўлиши

билан

ри

-

вожланди

.

Унгача

жуда

оз

миқдорда

фақат

маккаликлар

ёзиш

-

ўқишни

билар

эди

.

Бадр

воқеасидан

кейин

ҳар

бир

асир

тушган

билимли

маккалик

зиммасига

ўнта

мусулмонни

ўқитиш

қўйилди

.

Кўп

ўтмай

ёзишни

биладиган

котиблар

сони

ошиб

борди

.

Расулуллоҳ

(

с

.

а

.

в

.)

қошларида

котиблик

қилганлардан

Абу

Бакр

,

Умар

,

Усмон

,

Али

каби

хулофои

рошидин

,

Абдуллоҳ

ибн

Равоха

,

Абдул

-

лоҳ

ибн

ал

-

Арқам

,

Муовия

ва

бошқа

таниқли

шахсларни

зикр

қилса

бўлади

.

Улар

пайғамбар

Муҳаммад

(

с

.

а

.

в

.)

нинг

ёнларида

аҳдлар

тузиш

,

мактублар

жў

-

натиш

ёки

жавоб

қайтариш

каби

ёзилиши

талаб

бўлган

ишларни

бажардилар

.

Шу

даврдан

бошлаб

ёзма

адабиётнинг

ўша

даврдаги

аҳамиятли

жанри

–

расоил

(

ёзишмалар

)

тараққий

топди

.

Расоилларда

,

энг

аввало

,

исломга

даъ

-

ватни

кўрамиз

.

Жумладан

,

Пайғамбар

(

с

.

а

.

в

.)

нинг

давлатлар

бошида

турган

шоҳ

ва

султонларга

юборган

мактубларида

бундай

даъватлар

бор

.

Шунинг

-

дек

,

мактубларда

минтақаларга

юборилган

ноибларга

диннинг

асослари

шарҳи

ва

ислом

аҳкомлари

баёни

учрайди

ёки

уларга

янги

топшириқлар

,

фармонлар

жўнатилади

.

Лашкарбошиларнинг

халифаларга

йўллаган

рисола

-

ларида

эса

ғалабалар

ҳақида

эълон

қилинади

ё

ёрдам

юбориш

тўғрисида

илтимос

қилинади

.

Бундай

илтимослар

,

айниқса

,

халифа

Умарга

кўп

бўлган

.

Бу

расмий

ёзишмалар

тажрибаси

сўнгги

даврларда

мислсиз

кенгайгандан

кейин

алоҳида

девонхоналар

ташкил

топиб

,

мактублар

тузиш

ёки

жавоблар

ёзиш

билан

махсус

тайинланган

котиблар

шуғуллана

бошлади

.

Расмий

расоиллар

ўзига

хос

услубга

эга

эди

.

Расулуллоҳ

(

с

.

а

.

в

.)

ва

биринчи

халифалар

ёки

саҳобалар

имлосида

ёзилган

ушбу

мактублар

баёни

-

нинг

кучлилиги

билан

ажралиб

турарди

.

Улар

фикрларини

лўнда

,

аниқ

ифодалашга

интилардилар

,

мавҳум

сўзлар

деярли

учрамас

эди

.

Сунъий

сўз

безакларидан

,

муболағалар

ишлатилмас

эди

.

Қабилаларга

юборилган

мак

-

тубларда

маҳаллий

лаҳжа

сўзлари

учраши

мумкин

.

Рисолаларда

қуръоний

оятлар

ёки

ҳадислардан

иқтибослар

қилинар

эди

.

Рисолалар

ёзиш

“

Бисмиллоҳ

”

билан

бошланиб

,

муайян

тартибга

бўйсунар

-

ди

.

Мисол

тариқасида

Расулуллоҳ

(

с

.

а

.

в

.)

нинг

форс

шоҳи

–

Хисравга

1

юбор

-

ган

хатлари

билан

танишамиз

:

“

Бисмиллаҳир

роҳманир

роҳим

.

Расулуллоҳ

Муҳаммаддан

форсларнинг

буюги

Хисравга

.

Кимки

тўғри

йўлдан

борган

бўлса

,

Аллоҳ

ва

унинг

Расулига

ишонса

,

ўшанга

саломлар

бўлсин

.

Мен

сени

ҳаммадан

буюк

ва

қудратли

1

Хисрав

–

Кисро

,

Кисрав

,

Хисрав

–

қадимги

Эрон

шоҳларининг

унвони

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

6

Аллоҳга

эътиқод

қилишга

даъват

этаман

.

Мен

,

кимки

исломга

кирган

бўлиб

,

кофирларга

қарши

сўз

отса

,

у

дунёда

ҳам

яшайди

,

деб

хабар

бериш

учун

барча

одамларга

юборилган

Аллоҳнинг

расулиман

.

Сен

хам

исломга

кир

,

акс

ҳолда

,

мажуслик

(

оташпарастлик

)

гуноҳига

ботасан

”

1

.

Шундай

қилиб

,

илк

ислом

даврида

ёзма

адабиёт

вужудга

келиб

,

тадри

-

жий

равишда

давлат

ишлари

кенгайиши

билан

шаклланиб

борди

,

лекин

унинг

чегараси

ҳали

анча

тор

эди

.

Уммавийлар

даврида

(VII

аср

иккинчи

–

VIII

аср

биринчи

ярми

)

турли

сиёсий

партиялар

,

мазҳаблар

ва

оқимлар

кўпайиши

,

халифаликнинг

кенгайиши

билан

турли

жойларда

девонхоналар

барпо

бўлди

ва

ёзишма

(

расоил

)

лар

янада

ривожланди

,

бир

томондан

,

хали

-

фалар

девонхоналар

орқали

турли

вилоятларга

,

ҳокимларга

,

лашкарбоши

-

ларга

,

тарафдорларига

,

ҳатто

душманлари

ва

рақибларига

мактублар

уюшти

-

рар

эди

.

Турли

минтақалардан

халифалик

марказига

жавоблар

келиб

,

жойдаги

вазият

ва

аҳволлар

билан

таништириш

,

дўст

-

у

душманларни

танитиш

ва

бошқа

давлат

ишлари

муҳокама

қилинарди

.

Иккинчи

томондан

,

олимлар

ва

зоҳидлар

бир

-

бирига

рисолалар

ёзиб

,

унда

дидактик

масалаларни

кўтариб

,

одамларга

тўғри

йўл

кўрсатиш

мақсадида

турли

маслаҳатлар

беришар

эди

.

Айни

уммавийлар

даврида

девонхоналарда

котиблар

қатлами

етишиб

чиқди

.

Улар

ўрта

табақаларга

мансуб

бўлиб

,

кўпинча

бир

неча

тил

,

жумла

-

дан

,

араб

тили

фасоҳатини

,

юнон

,

форс

тилларини

билишар

эди

.

Уларнинг

келиб

чиқиши

нафақат

араб

,

балки

бошқа

халқларга

ҳам

мансуб

бўлиши

мумкин

эди

.

Котиблардан

ўз

даври

учун

юқори

маданият

эгаси

,

турли

илм

-

лардан

хабардор

бўлиш

,

фиқх

ва

ҳадисларни

яхши

билиши

талаб

қилинар

эди

.

Котиблар

фаолияти

натижасида

ёзишмалар

санъатга

айланди

.

Илк

ислом

даврида

шаклланган

“

расоил

”

жанри

бадииятдан

анча

узоқ

бўлиб

,

номалар

эса

қисқа

ва

лўнда

тузиларди

.

Уммавийлар

даврида

эса

,

сўз

санъати

бу

жанрда

ёрқин

намоён

бўлди

.

Котиблар

фикрни

ифодалашда

хатлар

учун

чиройли

иборалар

,

ёрқин

образ

-

лар

,

турли

бадиий

санъатлар

,

сермазмун

мисоллар

излар

эди

.

Мактублар

ҳажм

жиҳатидан

анча

кенгайган

бўлиб

,

маълум

анъаналарга

амал

қилиш

бир

неча

қоидалардан

иборат

эди

:

дастлаб

,

Аллоҳга

ҳамду

санолар

,

турли

дуо

-

лар

,

сўнг

Пайғамбаримиз

(

с

.

а

.

в

.)

га

саловоту

саломлар

,

охирида

асосий

мақ

-

садни

ёзиш

энг

зарур

шартлардан

эди

.

Мактубларда

Қуръони

Карим

оятларидан

иқтибослар

келтириш

маъқул

саналиб

,

бу

холат

рағбатлан

-

тирилар

эди

.

Шунингдек

,

насрий

фикрни

шеърлар

билан

тасдиқлаш

ҳам

яхши

фазилатлардан

саналар

эди

.

Сажъ

санъатига

мурожаат

қилинса

ҳам

,

баъзи

ҳолларда

ундан

воз

кечилган

.

Мавҳум

,

жумбоқли

ибораларни

қўлла

-

масликка

эътибор

қаратилиб

,

фикр

мантиқан

теран

ва

чуқур

ифодаланишига

алоҳида

аҳамият

берилган

.

Баъзида

таниқли

шоирларга

тегишли

машҳур

шеърларнинг

маънолари

насрий

тарзда

ифода

этилиб

,

улардан

фикрнинг

жозибали

жиҳатлари

истеъфода

этилган

.

1

Муҳаммад

Халифанинг

“

Жоҳилия

ва

илк

ислом

даврларида

адабиёт

ва

матнлар

”

китоби

-

дан

иқтибос

. –

Қоҳира

:

Ал

-

Азхар

университети

, 1999. –

Б

. 144.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

7

Девонхоналарда

олиб

борилган

ўзаро

ёзишмалар

“

тарассул

” (“

ёзишма

”)

номи

билан

ҳам

танилди

.

Расмий

тарассулдан

ташқари

, “

тарассул

ихванийа

”

ёки

“

расаил

ихванийа

”

ажралиб

,

улар

адабий

жанр

мақомини

олди

.

Чунки

бу

жанр

ҳақиқатда

расмий

ёзишмалардан

фарқли

ўлароқ

,

уммавийлар

даврида

бадиий

адабиётнинг

бир

кўриниши

сифатида

ишлатилди

,

яъни

йўналиши

номаълум

ёки

тўқима

бўлиб

,

мактуб

тарзида

муаллифнинг

бир

мавзу

ёки

ҳодиса

атрофида

фикр

юритиши

,

музокаралар

олиб

боришига

имконият

яратди

.

Бу

жанр

,

ҳатто

,

ХХ

асргача

етиб

келиб

,

замонавий

муаллифлар

томо

-

нидан

истеъфода

қилиниб

келинмоқда

.

Масалан

,

ҳозирги

замон

машҳур

араб

ёзувчиси

Жамол

ал

-

Ғитоний

Ўзбекистонга

бағишланган

“

Рисалатун

фи

-

с

-

сабабати

ва

-

л

-

важди

” (

Юксак

муҳаббат

ва

ишқ

номаси

– 1987)

номли

романи

-

ни

1

хаёлий

дўстига

сафардан

ёзган

мактублар

сифатида

шакллантиради

.

Расмий

ёзишмаларда

котиблар

,

одатда

,

ўзлари

битган

хатларга

имзо

ёки

муҳр

қўйилиши

учун

мактубларни

халифа

,

амир

,

ҳоким

,

лашкарбоши

ва

уларни

ёзишга

буюрган

ҳукмдор

шахсларга

тақдим

қилар

эдилар

.

Ҳокимлар

ўзларининг

имзолари

ёнига

ўз

шахсий

фикр

-

мулоҳазалари

,

ҳикматли

сўзлар

,

афоризмларни

қўшиб

,

мавзуга

яна

бир

бора

ўз

муносабатларини

билдирар

эдилар

.

Сўз

санъатига

ишқибоз

ҳукмдорлар

,

ҳаттоки

,

бир

-

икки

байтли

шеър

-

ни

ўз

имзоларининг

ёнига

қўшиб

ёзар

эдилар

.

Бу

ҳолат

расмий

ҳужжатларда

ҳам

кузатилар

эди

.

Шу

йўсинда

“

тавқиат

”

жанри

шаклланди

ва

у

турли

хил

мавзудаги

номаларда

,

айниқса

,

миннатдорчилик

,

табрик

,

дўстлик

ва

садоқат

изҳорларида

ўз

аксини

топди

,

буларнинг

бари

араб

насри

учун

янгилик

эди

.

Масалан

,

халифа

Маъмуннинг

унга

авомлардан

бири

зулм

ўтказаётгани

тўғрисида

шикоят

қилиб

ёзган

шахснинг

арзига

жавобан

ўша

золимга

мурожаат

қилиб

ёзган

тавқиатидан

намуна

келтирамиз

:

“

Бу

кишининг

ишини

тўхтат

,

бўлмасам

сенинг

ишингни

тўхтатаман

”

2

.

Ёки

вазир

Яҳё

ал

-

Бармоқий

бир

киши

ҳадеб

ундан

нарсалар

ато

қилиши

-

ни

сўраганидан

зерикиб

,

шундай

ёзади

:

“

Сен

бу

кўкракдан

неъматларни

эмиб

олганингдек

,

бошқаларга

ҳам

эмишга

бер

”

3

.

Куфа

шаҳри

аҳолиси

халифа

Мансурга

шаҳар

ноиби

устидан

ёзган

ши

-

коятларига

у

: “

Қандай

бўлсангиз

,

шундай

амир

тайинланади

”,

дея

ҳадисдан

иқтибос

келтирган

ҳолда

тавқеъ

битади

.

Халифа

Маҳдий

эса

,

уни

ҳаддан

ошиқ

мадҳ

қилган

шоирга

қарата

: “

Мадҳингда

исрофга

йўл

қўйибсан

,

муко

-

фотда

тежамкорлик

қиламиз

”,

деб

ёзади

4

.

VIII

аср

ярмидан

бошлаб

аббоссийлар

сулоласи

даврида

шаҳарларда

ил

-

мий

-

адабий

насрнавис

адибларнинг

энг

маълумотли

доилари

фаолият

юрит

-

ди

.

Улар

илмий

,

расмий

ва

бадиий

насрни

ривожлантирдилар

.

Асарлар

1

Жамол

ал

-

Ғитоний

.

Рисолатун

фис

-

с

-

саботати

ва

-

л

-

важди

.

Ривайат

ал

-

Ҳилал

. –

Қоҳира

, 1987.

2

Ал

-

Аммарий

Али

Муҳаммад

Хасан

.

Ал

-

адаб

ва

тарихуҳу

фил

-

асрайн

ал

-

умавий

ва

-

л

-

аббасий

. –

Қоҳира

, 1992. –

Б

. 104.

3

Ўша

манба

.

4

Ўша

манба

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

8

ёзишда

кўп

миллат

вакиллари

иштирок

этиб

,

умуман

олганда

,

улар

араб

-

мусулмон

маданияти

ривожига

катта

ҳисса

қўшди

.

VIII

асрнинг

иккинчи

ярмида

жанрлар

шаклланишига

бир

омил

асос

бўл

-

ган

,

у

ҳам

бўлса

,

оламни

англашда

нафақат

ҳиссий

,

балки

ақл

-

заковат

билан

идрок

этиш

зарурлиги

эди

.

Бу

хислат

шу

давр

араб

адабиётида

,

айниқса

,

нас

-

рий

жанрларда

ўзига

хослик

касб

этди

.

Бадиий

ижоднинг

асоси

ўша

давр

адиблари

наздида

фақат

бадиий

тўқима

сифатида

тан

олинмади

.

Шу

даврда

вужудга

келган

ва

“

адаба

”

номини

олган

асарларда

бадиий

ижодни

илмий

ижоддан

ажратиш

қийин

.

Ёзма

насрий

адабиёт

жанрларининг

ўртасида

аниқ

чегара

бўлмаганлиги

сабаб

,

турли

тарихий

-

жуғрофий

асарларда

,

филологик

масала

кўтарилган

рисолаларда

бадиий

унсурлар

кўп

учрайди

.

Булар

сунъий

равишда

киритилган

ҳикоялар

,

латифалар

,

шеърлар

ва

бошқа

бадиий

унсур

-

ларни

қамраб

олади

.

Кўпинча

сажъда

ёзилган

бу

рисолаларда

илмий

мулоҳа

-

залар

бадиий

тўқима

билан

,

бадиий

тўқималар

эса

ҳақиқий

воқелик

факт

-

лари

билан

аралашиб

кетади

.

Бу

анъана

кейин

ҳам

давом

этган

.

Масалан

,

Х

асрда

яшаган

бағдодлик

ал

-

Маъсудийнинг

“

Олтин

сочма

” (“

Муруж

аз

-

захаб

”)

ва

бошқа

асарларида

тарих

ва

сафар

кузатишлари

билан

бир

қаторда

турли

афсона

ва

бадиий

тўқималар

жой

олган

.

“

Адаба

”

жанри

ўқувчиларнинг

кенг

тарқалган

севимли

жанрига

айланди

ҳамда

ўзида

маърифий

,

дидактик

ва

кўнгилочар

жиҳатларни

мужассамлаш

-

тирган

эди

. “

Адаба

”

жанрига

тамал

тошини

қўйган

деб

араб

мумтоз

адабиё

-

ти

“

олтин

даври

”

илк

босқичининг

ёрқин

намояндаси

Абдулла

ибн

Мукаффа

(720–756)

ҳисобланади

.

Асли

форслардан

бўлган

бу

истеъдодли

адиб

араб

ва

форс

маданиятлари

билимдони

бўлиб

,

халифалар

саройида

котиблик

лавози

-

мида

хизмат

қилиб

келди

.

Араб

тилига

форс

ва

ҳинд

тилларидан

кўп

асарлар

таржима

қилган

.

Айни

ибн

Мукаффа

адаба

жанри

зиммасига

мусулмон

кишисини

тарбиялаш

вазифасини

юклади

ва

ярим

дидактик

(

насихатгўй

),

ярим

бадиий

услубда

асарларини

инсоний

илмлар

(

адабиёт

,

тарих

,

фалсафа

ва

ҳоказо

)

мажмуаси

билан

таништиришга

йўналтирди

.

VIII

аср

иккинчи

ярмидан

бошлаб

филологик

илмлар

ривожланиб

кетди

.

Бу

соҳада

жуда

кўп

назарий

ишлар

яратилди

.

Аруз

илмини

ишлаб

чиқиш

,

адабиёт

қонунларини

англаш

,

ифодавий

тасвирий

воситаларни

ажратиб

,

тартибга

солиш

каби

ишлар

эстетик

дунёқарашни

ўзгартирди

ва

дидни

шакллантирди

.

Адибнинг

,

шоирнинг

мавқеи

ошди

.

Масалан

,

Ибн

Муътазнинг

“

Янги

услуб

китоби

” (“

Китаб

ал

-

бадиъ

”)

араб

тилининг

образлар

тизимини

биринчи

бўлиб

таснифлаган

ва

ўз

замонаси

шеъриятининг

характерини

кўрсатган

асар

ҳисобланади

.

Адиб

асаридан

сўнг

илмий

-

бадиий

истеъмолга

ал

-

балаға

,

ал

-

фасоҳа

,

ал

-

байан

,

фосиҳ

,

илму

-

л

-

маъно

ва

бошқа

истилоҳлар

кириб

келди

,

бадиий

санъатлар

истиора

,

тазод

,

тажнис

,

мутобақа

,

ташбиҳ

ва

бошқа

номларга

эга

бўлди

.

Ибн

ал

-

Муътаз

ишини

Аскарий

ўзининг

“

Китаб

ас

-

синъатайн

”,

Кудама

ибн

Жаъфар

“

Нақд

аш

-

шеър

”

асарларида

давом

эттирди

.

Ибн

ал

-

Муътаз

ва

бошқа

янгиланиш

даври

адиблари

ижодида

шу

даврнинг

беш

тамойилига

таяниш

кузатилади

:

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

9

1.

Ақл

-

заковатни

устувор

қўйиш

;

2.

Сўзга

сиғиниш

;

3.

Асарда

мувозанат

сақлаш

,

мантиққа

амал

қилиш

;

4.

Таснифлашга

риоя

қилиш

;

5.

Масхара

–

кулиш

орқали

тарбиялаш

.

Бешинчи

тамойил

янгиланиш

даври

машҳур

адиби

Жоҳиз

(775–869)

ижодида

ўз

такомилини

топди

.

Жоҳиз

масхара

қилиш

тамойилини

тарбия

-

лашдаги

энг

таъсирчан

ва

фаол

омил

деб

ҳисобларди

.

У

ҳақиқий

сатирага

тамал

тошини

қўйди

.

Ундан

олдин

“

кулиш

”

ҳақиқий

сатирадан

узоқ

турар

-

ди

,

аксрияти

содда

ва

қўпол

кўринишда

учрар

эди

.

Душман

устидан

кулиш

кўпинча

қарғишга

ўхшаб

кетар

ва

“

ерингни

суғормасин

ёмғир

сувлари

”

каби

иборалардан

бошланарди

.

Инсоннинг

ташқи

кўринишидаги

камчилиги

,

ху

-

нуклиги

,

бўй

-

басти

,

ҳатто

касали

–

ҳаммаси

кулгу

объекти

бўлиши

мумкин

эди

.

Жоҳиз

эса

муайян

образлар

ва

типлар

устидан

кулади

,

унинг

ҳажви

жаҳолат

ва

нодонлик

,

калтафаҳмлик

ва

такаббурликка

қарши

қаратилган

бўлиб

,

баъзида

нафис

юмор

билан

,

баъзида

аччиқ

истеҳзо

билан

ҳукм

чиқаради

.

Масалан

,

Қуръон

маъноларини

яхши

тушунмасдан

ўзини

“

қори

”

ҳисоблаган

ёки

нодон

бўла

туриб

,

баландпарвоз

сўзлар

билан

ўзини

доно

кўрсатмоқчи

бўлган

одамларнинг

устидан

кулади

.

Жоҳизнинг

услуби

ўзига

хос

бўлиб

,

унда

ҳазил

-

ҳузул

халқчил

иборалар

жиддий

масалалар

ёки

аксин

-

ча

,

арзимаган

кичкина

оддий

ҳаёт

сюжетида

баландпарвоз

жўшқинлик

билан

ифодаланган

.

Бундай

ҳажвни

тушуниш

учун

ўқувчи

тайёр

бўлиши

керак

эди

.

Шу

йўл

билан

жаҳолат

,

нодонлик

устидан

кулиб

,

Жоҳиз

ақл

-

зако

-

ватни

тараннум

этади

.

Жоҳизнинг

ҳажвий

асарлар

ёзишини

Тауҳидий

,

Абу

Дулаф

,

Ибн

Абд

Раббиҳи

ва

бошқа

ўрта

асрлик

адиблар

давом

эттирди

.

Масалан

,

Ибн

Абд

Раббиҳи

мутакаллимлар

орасида

учрайдиган

гердайган

нодон

кимсалар

устидан

кулиб

,

улар

мажлисларда

“

Каҳв

”

сурасидаги

ғорда

ухлаб

қолганларнинг

ити

қайси

рангда

бўлганлиги

тўғрисида

жиддий

муноқашалар

олиб

боришларини

масхара

қилади

.

Жоҳиз

ўз

асарларида

сўз

билан

,

шу

жумладан

,

аччиқ

истеҳзоли

сўз

билан

одамни

тарбиялаш

мумкинлигига

қаттиқ

ишонади

.

Сўз

таъсирида

инсон

покланади

,

одобли

бўлади

,

яхшиланади

.

Ажаб

эмас

,

ривоятларда

қаҳрамон

сўз

устамони

бўлганлиги

учун

ютиб

чиқади

.

Мантиқ

,

чиройли

ибора

,

наҳв

ва

сарф

қоидаларидан

тўғри

фойдаланиш

,

тўғри

талаффуз

қилиш

,

буларнинг

ҳаммаси

Жоҳиз

назаридан

қолмаган

.

Ўзи

бу

талабларга

амал

қилиб

,

адаба

жанрининг

ажойиб

намуналарини

яратган

.

Уларда

такаллуф

,

баландпарвоз

иборалар

,

сажъга

кўп

берилмай

,

жиддий

ва

чуқур

далилларга

таянган

ҳолда

илмийликни

ҳазил

билан

аралаштириб

,

ўзига

хос

услуб

яратди

.

Ўзи

бу

услубини

машҳур

асар

“

Китаб

ал

-

ҳаяван

”

(“

Ҳайвонлар

тўғрисида

китоб

”)

да

шундай

таърифлайди

:

“

Мен

Аллоҳни

мувофиқлиги

билан

бу

китобга

зийнат

беришга

жазм

қил

-

дим

ва

бобларига

шеър

ва

ҳикоялардан

ажойиб

нодир

намуналар

киритишни

афзал

кўрдим

.

Ўшанда

бу

китобни

ўқиётган

одам

бобдан

-

бобга

,

шаклдан

-

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

10

шаклга

ўтади

.

Ҳаётдан

маълум

,

қанчалик

овозлар

ёқимли

,

ашулалар

чирой

-

ли

,

торлар

жарангдор

бўлмасин

,

агар

ижроси

чўзилиб

кетса

,

қулоққа

бари

-

бир

зерикарли

туюлади

”

1

.

Жоҳиз

кўп

жанрларда

ижод

қилди

,

аммо

унинг

асарларида

сатира

ва

адаба

жанрлари

ўз

такомилига

етди

.

Қуйида

Жоҳизнинг

ўзида

расоил

ва

адаба

жанрлари

сифатларини

мужас

-

самлаштирган

асаридан

парча

келтирамиз

.

Асарда

у

ҳасадгўйлик

каби

иллат

тўғрисида

мулоҳаза

олиб

боради

:

“

Ҳасад

–

Аллоҳ

сени

сақласин

(

ундан

),

жисмни

кемирувчи

,

оғир

ҳолатни

янада

ёмонлаштирувчи

иллатдир

.

Даволаниши

қийин

,

йўлдоши

–

безовталик

,

ташвиш

.

У

чигил

нарса

,

зоҳири

–

бедаво

,

ботинининг

давоси

ҳам

мушкул

.

Ҳасад

куфр

ва

ёмонликнинг

иттифоқчисидир

,

у

хаққа

қарши

,

очиқ

иш

-

нинг

душмани

.

Аллоҳ

“

аҳл

ал

-

китоб

”

ни

койиб

деди

: “

Аҳл

ал

-

китоб

”

дан

кўп

-

лари

сиз

имон

келтирганда

,

сизни

рад

этдилар

ва

улар

олдида

ҳақ

очилганда

ҳасаддан

кофирларга

мойил

бўлдилар

”.

Ундан

(

ҳасаддан

)

адоват

туғилади

,

у

оранинг

бузилишига

сабаб

,

бегона

-

лашишга

олиб

келади

,

жамоа

ичига

тарқоқлик

солади

,

яқинлар

орасида

раҳм

-

шафқатни

йўқотади

,

биродарлик

ришталарини

узади

,

дўстлар

базмини

тарқатади

.

У

кўкракда

гўё

тош

ичида

ёниб

турган

оловдек

кўмилиб

беркина

-

ди

.

Баъзи

бадавий

араблар

у

тўғрисида

шундай

деб

айтишган

: “

Мен

ҳасаддан

мазлумга

ўхшаб

қолган

,

ўзига

золимлик

қилган

ёмонроқ

золимни

кўрмадим

.

Чунки

,

унинг

кўнгли

синиқ

,

қалби

вайрон

,

хафалик

унга

доимо

йўлдошдир

”

2

.

Жоҳиз

ёзган

бу

ҳикматли

сўзлар

асрлар

ўтиб

,

инсоний

муносабатларда

ўз

долзарблигини

йўқотмаган

.

Уммавийлар

сулоласи

давридан

бошлаб

яна

бир

насрий

жанр

шаклланиб

,

у

турли

масалаларга

бағишланган

тадқиқотсимон

изланишлар

бўлиб

, “

ри

-

сола

”

номини

олди

.

Айнан

шу

жанрдан

кейин

илмий

рисолалар

ривожланди

ва

улар

турли

кўринишларда

намоён

бўлди

.

Ушбу

давр

ёзма

адабиётида

илк

тарихий

рисолаларнинг

вужудга

келиши

кузатилди

.

Бу

жанр

,

айниқса

, X–XI

асрларда

равнақ

топди

ва

унда

турли

адабий

,

тарихий

,

фалсафий

,

диний

масалаларни

кўтарувчи

рисолалар

пайдо

бўлди

.

Ҳар

бир

рисола

муаллифи

сўзларни

чархлаб

танлашга

,

маъноларда

теранлик

бўлишига

қайта

аҳамият

беради

.

XI

асрда

рисола

жанри

буюк

адиб

Абу

Ала

ал

-

Маарий

(973–1058)

ижо

-

дида

такомиллашди

.

Бу

борада

ал

-

Маарий

бир

нечта

асарлар

қолдирган

.

Жумладан

, “

Рисолат

ал

-

ғуфрон

” (“

Кечиримлилик

тўғрисида

рисола

”), “

Ки

-

таб

ал

-

фусул

ва

-

л

-

ғоят

” (“

Фасллар

ва

ғоялар

китоби

”)

ва

бошқалар

.

“

Рисолат

ал

-

ғуфрон

”

адибнинг

шоҳ

асари

бўлиб

,

араб

насрида

олдин

ва

кейин

учрамаган

бетакрор

асар

сифатида

танилди

.

У

қандайдир

шоир

Ибн

ал

-

1

Ал

-

Аммарий

Али

Муҳаммад

Хасан

.

Ал

-

адаб

ва

тарихуҳу

фил

-

асрайн

ал

-

умавий

ва

-

л

-

аббасий

. –

Қоҳира

, 1992. –

Б

. 109–110.

2

Ўша

манба

. –

Б

. 102.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

11

Қариҳнинг

ал

-

Маарий

йўллаган

саволарга

жавоблари

сифатида

ёзилган

бў

-

либ

,

ўзига

хос

композицияга

эга

ва

икки

қисмдан

иборат

.

Биринчи

қисмда

ал

-

Маарий

Ибн

ал

-

Қариҳнинг

аввал

жаннатда

истиқомат

қилишини

ҳикоя

қила

-

ди

.

Бу

қисмда

эпик

асарларга

хос

воқеабандлик

,

макон

ва

замонда

кечувчи

воқеа

-

ҳодисалар

тасвирланади

ва

тўлақонли

бадиий

воқелик

яратилади

.

Асарнинг

иккинчи

қисми

бевосита

ал

-

Маарийнинг

ибн

ал

-

Қариҳнинг

са

-

волларига

жавоб

бўлиб

,

адиб

унда

турли

масалалар

бўйича

ақлий

мушоҳада

,

фикр

юритади

,

ўз

қарашлари

,

мулоҳазаларини

билдиради

.

Жавобларда

ал

-

Маарий

турли

тарихий

ҳодисаларга

,

афсона

ва

ривоятларга

,

дин

,

тил

,

наҳв

ва

бошқа

соҳаларга

мурожаат

қилади

.

Масалаларга

ёндашишда

муросасиз

йўл

тутади

,

замонасида

мавжуд

қарашларга

танқидий

кўз

билан

қарайди

.

Ўз

навбатида

,

олам

,

коинот

тузилиши

тўғрисидаги

мулоҳазаларини

ҳам

баён

қилади

,

аҳлоқий

масалаларда

баҳслар

олиб

боради

.

Шоирларни

ҳам

танқид

-

га

олади

.

Масалан

,

мадҳларда

муболаға

ишлатиш

,

ахлоқий

мувозанатни

бузиш

,

мақташда

хаёл

парвозини

чегараламасликни

ўткир

ҳажв

остига

ола

-

ди

ва

мухлисни

самимий

бўлишга

даъват

этади

.

Шунингдек

,

ақл

-

заковатдан

келиб

чиқиб

фикр

юритишга

чақиради

.

Шаклда

қофия

ожизлиги

ва

вазнр

бузилишларини

кўрсатиб

ўтади

.

Ал

-

Мутанаббий

ва

бошқа

шоирларни

кучли

деб

ҳисоблаб

,

уларни

танқидчилардан

ҳимоя

қилади

.

Ибн

ал

-

Қариҳ

ўлимидан

кейин

тирилиши

,

жаннат

дарвозаси

олдида

кутиб

қолиши

,

охири

дарвоза

посбони

Ризвонга

бағишлаб

мадҳ

ёзиши

ва

жаннатга

кириши

ҳолатлари

алоҳида

қисса

бўлиб

, “

қисса

ичида

қисса

”

ни

ташкил

қилади

ва

асарнинг

ўзига

хос

композиция

қурилишига

олиб

келади

.

Ибн

ал

-

Қариҳнинг

жаннат

дарвозаси

олдидаги

саргузаштлари

дунёвий

ҳаётдаги

ишларини

эслата

-

ди

ва

бунда

ал

-

Мааррийнинг

ҳажвий

танқидга

мойил

эканлиги

сезилади

.

У

Ибн

ал

-

Қариҳни

жаннатга

ноз

-

неъматлар

ва

хизматдаги

ҳур

қизларни

истаб

интил

-

гани

учун

таъна

қилади

.

Ал

-

Маарий

фикрича

,

мусулмонни

жаннатга

неъматлар

эмас

,

чин

эътиқод

жалб

этиши

керак

.

Ибн

ал

-

Кариҳ

филолог

бўлгани

туфайли

дуч

келган

шоир

ва

адиблар

билан

адабиёт

,

шеърият

,

тил

масалаларида

баҳс

-

лашади

ва

турли

хил

вазиятларга

тушади

.

Уддабурон

Ибн

ал

-

Қариҳ

жаҳаннам

-

га

ҳам

саёҳат

қилишга

улгуриб

,

у

ерда

ҳам

жуда

кўп

таниқли

шоирлар

,

адиблар

,

олимларни

учратади

.

Улар

ичида

машҳур

шоирлар

Имрул

Қайс

ва

Башшор

ибн

Бурдга

дуч

келади

.

Ибн

ал

-

Қариҳ

улардан

жаҳаннамга

тушиш

сабабини

бирма

-

бир

сўраб

,

ўз

мулоҳазаларини

билдиради

.

Бу

ерда

қолиб

кетиш

хавфи

туғил

-

ганидан

сўнг

,

орқага

қайтиб

кетишни

афзал

кўради

.

Ал

-

Маарийнинг

“

Кечиримлилик

тўғрисида

рисола

”

си

Ғарб

арабшунос

олимларини

ҳануз

ўзига

жалб

қилиб

келмоқда

.

Ҳатто

буюк

итальян

шоири

Дантега

“

Илоҳий

комедия

”

сини

яратишда

бу

асар

таъсир

кўрсатган

деган

тахминлар

ҳам

бор

.

Данте

яшаган

даврда

(XIV

аср

)

араб

маданияти

ва

адабиётига

қизиқиш

катта

бўлган

.

Унинг

намуналари

билан

Испаниянинг

жанубидаги

таржимонлик

фаолияти

орқали

кенг

танишилган

.

Данте

ислом

маданиятининг

илмий

ва

фалсафий

мафкураси

билан

яхши

таниш

бўлган

ва

асарида

Ибн

Сино

,

ал

-

Ғаззолий

,

ибн

Рушд

,

Аҳмад

ал

-

Фарғоний

ва

бошқа

-

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1

12

лардан

иқтибослар

келтирган

.

Улар

тўғрисида

араб

тилидан

лотин

тилига

қилинган

таржималардан

маълумотлар

олган

.

Дантенинг

жаҳаннамга

сафар

қилган

Виргилий

образи

билан

ал

-

Маарийнинг

Ибн

ал

-

Қариҳ

образлари

ўр

-

тасида

ўхшашликлар

кўп

.

Аммо

бу

фикрлар

тахминдан

иборат

,

холос

1

.

Рисола

жанрида

Хоразмдан

чиққан

машҳур

филолог

Абу

Бакр

Муҳаммад

ал

-

Хоразмий

(934–993)

ҳам

танилган

.

Ал

-

Хоразмий

меросида

филологик

асарлардан

ташқари

шеърий

девон

,

рисолалар

ва

номалар

(

расоил

)

мажмуаси

бор

бўлиб

,

улар

бизнинг

кунимизгача

етиб

келган

.

Араб

дунёсида

унга

бағиш

-

ланган

тадқиқотлар

ҳам

мавжуд

.

Адибнинг

услуби

чиройли

,

у

сажъли

жумла

-

ларни

афзал

кўради

.

Сажъда

сўзларни

қофия

учун

эҳтиёткорлик

билан

тан

-

лайди

,

турли

сўз

ўйини

,

бадиий

санъатларни

кенг

ишлатса

-

да

,

ортиқча

сунъий

безатишга

берилмайди

.

Шунинг

учун

унинг

номалари

самимийлиги

билан

машҳур

бўлиб

,

у

араб

оламида

араб

тили

билимдони

сифатида

тан

олинган

.

Унинг

хилма

-

хил

мавзуларга

ёндашиши

,

айниқса

,

маиший

ва

кундалик

ҳаёт

-

дан

олинган

мавзулари

ўзининг

жонлилиги

ва

жозибаси

билан

замондошлари

эътиборини

жалб

қилди

.

Адиб

атрофидаги

одамлар

ҳаётига

,

улар

бошига

туш

-

ган

мусибатга

эътиборли

бўлиб

,

ўз

муносабатини

билдиради

,

тасалли

беради

.

Абу

Бакр

ал

-

Хоразмий

ҳам

зулмга

,

адолатсизликка

қарши

чиққан

.

Абу

Бакр

ал

-

Хоразмийнинг

номалари

тарихий

аҳамиятга

эга

.

Унинг

яна

бир

ўзига

хос

жиҳати

шундаки

,

у

номаларининг

аксариятида

ўз

шахсий

ҳаё

-

тидан

келиб

чиқиб

,

кўрган

-

кечирганларини

баён

қилади

.

Шунингдек

,

унинг

ўз

дўстларига

ёзган

номалари

ҳам

мавжуд

:

“

Сенга

хатим

.

Худди

қилич

сайқалдан

ёки

ой

зулматдан

чиққандек

мен

бало

оғушидан

чиқдим

.

Дардим

мени

фироқ

айлади

,

бундай

васлга

муштоқ

бўлмайди

киши

.

Ниҳоят

мен

билан

видолашди

у

,

лекин

бундай

виддолашувга

йиғламас

киши

.

Аллоҳ

Таолога

ҳамду

санолар

бўлсинки

,

дардимни

олди

,

неъ

-

мат

қилиб

давога

йўналтирди

.

Кеча

мен

жанобимнинг

тасалли

бергувчи

мактубини

кутдим

,

бугун

эса

та

-

биригини

.

Аммо

у

шу

оғир

кунларимда

дардимга

ҳамдард

бўлиб

бирор

мактуб

ёзмади

,

шунингдек

,

яхши

кунларда

севинчга

ҳамнафас

бўлмади

.

Кўнглим

олдида

уни

кечирдим

,

қалбимдан

уни

ҳимоя

қилдим

.

Дедим

: “

Биринчидан

, (

касалга

нис

-

батан

)

ёзмагани

–

бу

хабарни

эшитиб

сўздан

қолгани

,

аммо

иккинчидан

, (

туза

-

лишда

ёзмагани

)

ҳали

олдинги

ҳолатидан

ўзига

келолмагани

”.

Ишқилиб

,

Аллоҳ

Таолонинг

неъмати

унга

ҳар

томондан

ёғилсин

ва

ҳар

муҳитда

уни

ўрасин

.

Агар

нотўғри

талқин

қилган

бўлсам

,

узрини

ўзи

менга

хабар

қилсин

,

чунки

мендан

яхшироқ

ўзи

сирини

билади

.

У

туфайли

қалбим

билан

кураш

олиб

борганим

ва

гуноҳи

учун

ўзимнинг

гуноҳимдек

узр

сўраганимга

мендан

рози

бўлсин

.

Дедим

:

“

Эй

кўнгил

,

кечир

биродарингни

ва

нима

ато

қилса

шуни

қабул

қилгин

!

Бугунги

куннинг

эртаси

бор

ва

ёзишмага

қайтиши

энг

яхши

мақтовларга

сазовор

”

2

.

1

Габриели

Ф

.

Данте

и

ислам

.

Сборник

«

Арабская

средневековая

культура

и

литература

». –

М

.:

Наука

, 1978. –

С

. 207.

2

Ал

-

Аммарий

Али

Муҳаммад

Хасан

.

Ал

-

адаб

ва

тарихуҳу

фил

-

асрайн

ал

-

умавий

ва

-

л

-

абба

-

сий

. –

Қоҳира

, 1992. –

Б

. 216.