SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
42
диққатга
сазовор
.
Тоштемир
Ўтрор
ҳокими
Ғойирхоннинг
энг
ишонган
сар
-
кардаларидан
,
мард
,
жасур
,
паҳлавон
йигитдир
.
Тоштемир
ҳам
Ғойирхон
-
нинг
ёнида
охирги
қони
қолгунича
мўғуллар
билан
жанг
қилиб
мардоновор
ҳалок
бўлади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
услубий
жиҳатдан
Миркарим
Осимнинг
тарихий
қиссаси
изчил
,
тарихий
-
реалистик
услубда
ёзилган
бўлса
,
мисрлик
адиб
Жамол
ал
-
Ғитонийнинг
узун
ҳикояси
мураккаб
усулда
,
миллий
мерос
ҳамда
замонавий
модернистик
услубларни
уйғунлаштирган
ҳолда
яратилган
.
Ҳар
икки
адиб
ҳам
тарихий
воқеаларга
бағишланган
асарларида
келажак
авлодда
ватанпарварлик
туйғуларини
юксалтириш
,
ўз
ватанини
ёвуз
кучлардан
ҳи
-
моя
қилиш
,
ҳар
доим
огоҳ
ва
ҳушёр
бўлиши
лозимлиги
каби
юксак
туйғу
-
ларни
илгари
сурадилар
.
ШАҲЛО
АҲМЕДОВА
Филология
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Ҳозирги
Ўмон
насри
араб
адабиёти
контекстида
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Кўрфаз
(
Халиж
)
араб
мамлакатлари
адабиёти
ривожига
таъсир
қилган
омиллар
,
шунингдек
,
мазкур
омилларнинг
Ўмон
адабиё
-
тининг
ўзига
хос
шаклланишидаги
роли
ўрганилган
.
Шунингдек
,
Ўмон
насри
тараққиётига
ҳисса
қўшган
ёзувчилар
ва
уларнинг
асарлари
тадқиқ
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Ўмон
насри
,
модернизм
,
реализм
,
миллий
колорит
,
сеҳрли
реализм
.
Аннотация
.
Эта
статья
посвящена
факторам
,
влияющим
на
развитие
лите
-
ратуры
арабских
стран
Персидского
залива
(
ал
-
Халидж
),
а
также
своеобразной
роли
этих
факторов
в
формировании
оманской
литературы
.
Изучены
писатели
,
которые
способствовали
развитию
оманской
прозы
,
и
их
прозведения
.
Опорные
слова
и
выражения
:
оманская
проза
,
модернизм
,
реализм
,
националь
-
ный
характер
,
магический
реализм
.
А
bstract.
This article is devoted to the factors influenced on development of literature of
Gulf Arab countries as well as the peculiar role of these factors in Oman literature formation.
The writers, contributed to the development of Omani prose, have been studied in it.
Keywords and expressions:
oman prose, modernism, realism, national character,
magic realism.
Х
I
Х
асрнинг
ўрталаридан
бошлаб
мумтоз
араб
адабиёти
аста
-
секин
му
-
сулмон
ўрта
аср
даврида
шаклланган
мумтоз
адабий
анъаналардан
воз
кечиб
,
ўзгариб
бораётган
сиёсий
-
ижтимоий
воқеликни
тасвир
этишга
янги
бадиий
услублар
ва
ифодавий
тасвирий
воситалар
излай
бошлайди
,
жумла
-
дан
ғарб
адабиёти
тажрибасига
мурожаат
қилади
.
Мазкур
адабий
янгиланиш
жараёни
Миср
,
Сурия
ва
Ливанда
бошланиб
,
ХХ
асрнинг
60-
йилларига
бориб
Халиж
араб
мамлакатлари
бу
жараёнларга
жалб
қилинди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
43
Бу
араб
мамлакатлари
адабий
янгиланиш
йўлига
кечроқ
ўтган
бўлса
ҳам
унда
маданий
-
адабий
ривожланиш
жараёни
тезкорлик
билан
ўтиши
кузатил
-
ди
:
Кувайт
ва
Баҳрайнда
– 1940
йил
,
Бирлашган
Араб
Амирлиги
,
Қатар
ва
Ўмонда
1960
йилларда
бошланди
.
Кувайт
ва
Баҳрайн
адабиётидаги
янгиланиш
ҳаракатининг
бошланиши
миллий
уйғониш
ғояларининг
тарқалиши
билан
узвий
боғлиқдир
.
Миллий
уйғониш
деганда
,
бу
ўринда
биринчи
навбатда
тараққиёт
йўлида
оммани
би
-
лимли
қилиш
ва
тарбиялаш
тушунилар
эди
ва
зиммасига
алоҳида
масъулият
қўйилар
эди
.
Шунинг
учун
Кувайтдаги
Абдулазиз
Рашид
,
Баҳрайндаги
Холид
Фараж
каби
маърифатпарварлар
янги
типдаги
миллий
матбуот
,
публицистика
ва
бадиий
адабиётни
яратган
илк
кашшофлар
бўлишди
.
Бу
мамлакатларда
таълимнинг
янги
тизими
ва
матбуотнинг
пайдо
бўлиши
янги
адабиётнинг
янада
ривожланиши
учун
зарур
шароит
яратди
.
Зеро
,
бу
мамлакатларда
адабий
янгиланиш
араб
“
нефть
даври
”
бошлани
-
шига
қадар
бошланган
экан
,
умумий
ижтимоий
-
иқтисодий
ва
маданий
қолоқлик
шароитида
янги
адабиёт
намояндалари
олдида
,
таъкидлаганимиздек
,
аҳолини
билимли
қилиш
ва
аҳлоқий
қадриятларни
тарғиб
қилиш
вазифаси
турар
эди
.
Шунинг
учун
улар
сезиларли
даражада
Миср
,
Ливан
ва
Сурия
адабиётининг
Х
I
Х
–
ХХ
аср
бўсағасидаги
маърифатпарварлик
меросига
эътибор
қаратдилар
.
Замонавий
Миср
,
Сурия
,
Ливан
ёзувчиларининг
40-
йиллардаги
романтизм
,
танқидий
реализм
тажрибалари
уларни
кам
қизиқтирар
эди
,
чунки
бу
йўналишлар
ўша
вақтдаги
Арабистон
жамиятидан
фарқли
ўлароқ
ривож
-
ланган
жамиятнинг
маънавий
эҳтиёжларига
кўпроқ
жавоб
берар
эди
.
БАА
,
Қатар
ва
Ўмондаги
аҳвол
,
Кувайт
ва
Баҳрайнга
нисбатан
бирмунча
бошқача
эди
.
Бу
ерда
адабий
янгиланиш
нефть
омили
томонидан
вужудга
келган
ижтимоий
фаровонликнинг
кескин
ўсиши
натижасида
бошланди
.
Нефть
сотишдан
олинаёган
даромад
ижтимоий
таъминот
,
таълим
ва
омма
-
вий
ахборот
воситалари
,
шу
жумладан
радио
ва
телевидениенинг
тезкорлик
билан
ривожланишини
таъминлади
.
Янги
бадиий
адабиёт
бошловчилари
ўз
замондошларининг
ўрганиш
осон
бўлган
асарларидан
андоза
ола
бошлади
-
лар
.
Шунинг
учун
бу
мамлакатлардаги
янги
адабиётнинг
ривожланиши
жуда
тез
–
ҳақиқий
эволюцион
“
сакраш
”
бўлди
.
Ўмон
бадиий
насри
бунинг
ёрқин
намунасидир
.
Янги
Ўмон
насрининг
кашшофларидан
бири
шоир
,
ҳикоянавис
,
роман
-
навис
,
публицист
ва
жамоат
арбоби
Абдуллоҳ
ибн
Муҳаммад
Тоий
(1927–
1973)
бўлиб
,
у
бутун
Халиж
араб
мамлакатларининг
афкор
доираларида
машҳурликка
эришган
эди
.
Уч
шеърий
тўплам
ва
кўплаб
газета
ва
журнал
мақолаларидан
ташқари
,
етти
ҳикоя
ва
икки
мўъжаз
пьеса
унинг
қаламига
мансуб
бўлиб
,
улар
ибратомуз
маърифатпарварлик
руҳида
ёзилган
эди
.
Шу
билан
бирга
у
янги
Ўмон
адабиётидаги
“
катта
”
наср
асарларининг
муаллифи
ҳам
бўлди
.
Булар
: “
Жабал
Ахдар
фаришталари
” (1963)
ва
“
Катта
елкан
”
(1971)
дир
.
Булардан
биринчиси
Ўмоннинг
Султон
Саид
бин
Таймур
даврида
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
44
ягона
давлатга
бирлашиш
тарихига
бағишланган
роман
бўлиб
,
иккинчисида
эса
ўмонликларнинг
XVI–XVII
асрларда
португал
босқинчиларига
қарши
кураши
тасвирланган
.
Иккала
роман
ҳам
Х
I
Х
аср
охиридаги
Ливан
маърифат
-
парварлари
усулида
ёзилган
бўлиб
,
ўмонликларда
миллий
бирлик
ва
миллий
ғурур
ҳиссиётларини
шакллантиришга
қаратилган
.
Бу
эса
Ўмон
давлатчи
-
лигининг
мустаҳкамланишига
оид
вазифалардан
келиб
чиққан
эҳтиёж
эди
.
1970
йилда
ҳокимиятга
Султон
Қобус
бин
Саид
ҳазрати
олийларининг
келиши
нафақат
Ўмоннинг
иқтисодий
гуллаб
яшнаши
,
балки
миллий
мада
-
ниятнинг
барқ
уриб
ривожланишига
олиб
келди
.
Мамлакатда
жадал
суръат
-
лар
билан
замонавий
таълим
тизими
шакллана
борди
,
турли
илмий
-
маъри
-
фий
марказлар
,
маданият
клублари
ва
кутубхоналар
ташкил
қилинди
.
Юзлаб
ёш
ўмонликлар
хорижга
ўқишга
кетдилар
. 1986
йилда
биринчи
миллий
университет
очилди
.
Мамлакатда
“
Ал
-
Ватан
” (1971
й
.
бошл
.), “
Ўмон
” (1972
й
.
б
.), “
Ал
-
Ғадир
”
(1977
й
.
б
.), “
Аш
-
Шабиба
” (1983
й
.
б
.)
каби
даврий
нашрлар
чиқа
бошлади
.
Улар
ўз
саҳифаларида
ёш
ўмонлик
носир
ва
шоирларнинг
асарларини
эълон
қилдилар
ва
бу
билан
китобхонларда
янги
адабиётга
нисбатан
қарашларни
,
бадиий
дидни
шакллантиради
.
Бу
соҳада
1974
йилдан
бошлаб
ҳар
чоракда
нашр
қилинадиган
“
Низва
”
журнали
алоҳида
роль
ўйнади
.
Унинг
муҳаррири
таниқли
Ўмон
шоири
ва
мута
-
факкири
Сайф
Раҳбий
эди
.
Бу
журнал
тўла
электрон
версияга
(www.nizva.com)
эга
бўлиб
,
араб
дунёсидаги
энг
яхши
маданий
-
арабий
нашрлардан
бири
ҳисобланади
.
Мамлакатда
таълим
ва
матбуотнинг
ривожланиши
адабиёт
ва
ижодкор
-
ларнинг
доирасини
кенгайтирди
. 1970–1980
йилларда
ҳикоянавислар
Аҳмад
Билол
,
Маҳмуд
Ҳусайбий
,
Али
Абдуллоҳ
Қалбоний
,
Содиқ
бин
Ҳасан
Абда
-
ваний
,
Ҳамад
бин
Рашид
бин
Рашод
,
романнавис
Сайф
бин
Саид
Саъдий
,
шунингдек
,
Сауд
бин
Саъд
Музаффар
ва
Хамад
Хамис
Носирий
ўз
ижод
йўлларини
бошладилар
.
Гарчи
бу
ижодкорларнинг
барчаси
ўз
ижодларида
етарли
даражада
сентиментал
сюжетлар
яратган
ҳолда
шахснинг
ахлоқий
тарбиясининг
маърифий
жиҳатларига
эътибор
қаратган
бўлсалар
-
да
,
шунга
қарамай
улар
мамлакатда
рўй
бераётган
ижтимоий
ва
маданий
ўзгаришлар
-
ни
сезиларли
даражада
акс
эттирдилар
.
Бу
уларнинг
асарларини
реалистик
баён
турига
яқинлаштиради
.
Ўша
давр
ёзувчилари
ўз
асарларида
ўсиб
бораётган
жамият
фаровонли
-
гига
эътибор
берибгина
қолмай
,
балки
анъанавий
ахлоқий
қадриятларнинг
янги
ҳаётий
воқелик
шароитида
сақлаб
қолиниши
ҳақида
ҳам
қайғурдилар
.
Европаликлар
ва
Ғарб
олий
ўқув
юртларидан
қайтиб
келаётган
ёшлар
билан
бирга
Ўмонга
кириб
келаётган
Ғарб
маданияти
мазкур
муаллифларнинг
асарларида
ахлоқни
бузиш
манбаи
сифатида
тасвирланади
.
Масалан
,
Сауд
Музаффар
“
Қум
ва
муз
” (1988)
ва
“
Эркак
ва
аёл
” (1990)
романларида
ўмон
-
ликларнинг
европалик
аёллар
билан
ишқий
муносабатларини
қоралайди
.
“1986” (1993), “
Жабалул
ҳажарлик
эркаклар
” (1995)
романларида
эса
пул
қудрати
таъсирида
мамлакатда
оила
-
қариндошлик
ришталари
узилаётганли
-
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
45
ги
тасвирланади
. “
Апрелда
ёққан
ёмғир
” (1997)
романида
эса
Ўмон
янги
бойларининг
ҳақиқий
гангстер
жангарилари
тарзидаги
ҳаёти
тасвирланади
.
1970
йиллар
бошидан
Халиж
араб
мамлакатлари
адабиётида
ҳали
етарли
даражада
ривожланмаган
реалистик
йўналиш
билан
бир
қаторда
аввалроқ
Миср
,
Сурия
ва
Ливан
ёзувчилари
ижодида
кенг
тарқалган
модернизм
тамо
-
йиллари
кузатилди
.
Халиж
араб
мамлакатларидаги
модернистик
ҳикоянинг
илк
ижодкорлари
Кувайтлик
Лайло
Усмон
,
бахрайнлик
Амин
Солиҳ
ва
Фавзия
Рашид
,
БААдан
Абдуллоҳ
Сакр
Миррий
ва
Сауд
Аримийлар
эди
. 1980
йил
-
ларнинг
ўрталарида
шаклланган
Ўмон
ҳикоянависларининг
янги
авлоди
ҳам
миллий
адабиётда
таркиб
топаётган
реалистик
йўналиш
босқичини
“
сакраб
ўтиб
”
модернизм
эстетикасига
мурожаат
қиладилар
.
Мазкур
авлоднинг
Муҳаммад
Қурмутий
,
Муҳамад
Балуший
,
Юнус
Ахзамий
,
Яҳё
Мунзарий
каби
вакиллари
у
ёки
бу
даражада
аввал
мавжуд
бўлган
воқеликни
ҳаққоний
объектив
кўрсатишга
интилган
сюжетли
ҳикоялардан
субъективликка
ўтдилар
ҳамда
ўз
асарларини
тушкунлик
ва
бегоналашув
ҳолатини
шакллантирувчи
онг
оқими
билан
тўлдир
-
дилар
,
шунингдек
,
аллегорик
ва
сюрреалистик
тимсоллар
яратишди
.
Мазкур
авлод
ёзувчилари
орасида
ҳикоянавис
ва
романнавис
Али
Маъма
-
рий
(1958–2013)
алоҳида
ўрин
тутади
.
Унинг
ижодига
постмодернистик
хусу
-
сиятлар
:
матн
“
ўйин
”
и
,
иқтибосли
талқинлар
кўплиги
,
маънолар
“
нимранглиги
”,
персонажлар
“
шартлилиги
”
ва
вақт
чегаралари
бузилиши
кабилар
хосдир
.
Поляк
тадқиқотчиси
Б
.
Мишалак
-
Пикульска
у
ҳақда
қуйидагиларни
ёза
-
ди
: “
Ўмон
муаллифлари
орасида
у
enfant terrible
1
тажассуми
ҳисобланади
.
Унинг
насрий
асарлари
ақлий
тасниф
ва
таърифнинг
мавжуд
воситалари
ёрдамида
талқин
қилиш
ва
таниқли
таҳлилий
усулларига
мос
тушмайди
.
Унинг
асарлари
гўё
атайлаб
мавжуд
адабиёт
қоидалари
ҳамда
ёзувчи
ва
китобхон
ўртасида
ўзаро
муносабат
механизмини
барбод
қилади
.
Унинг
ижоди
ўзида
маънолари
билан
характерланиб
,
бу
ҳолат
ўқувчига
у
ёки
бу
маъно
ёхуд
бир
талқинда
тўхталиш
имкониятини
бермайди
”
2
.
Шубҳасиз
,
Али
Маъмарий
ижоди
бошқа
бир
enfant terrible
–
Бирлашган
Араб
Амирлиги
ёзувчиси
Соний
Сувайдий
ижоди
каби
ёш
араб
ёзувчила
-
рида
дадил
эксперимент
руҳи
мавжудлигини
тасдиқлайди
.
1990-
йиллар
ўрталаридан
бошлаб
,
жаҳон
ахборот
алмашинувининг
кес
-
кин
тезлашуви
ва
унинг
доираси
кенгайиши
(
шу
жумладан
адабиётда
ҳам
)
шароитида
Ўмонда
биринчи
навбатда
ижодий
эксперимент
,
ёзувчиликнинг
индивидуал
усулларини
ишлаб
чиқишни
мақсад
қилиб
қўйган
янги
носирлар
авлоди
шаклланди
.
Булар
Муҳаммад
Сайф
Раҳбий
,
Холид
Мансур
Форисий
,
Салим
Твайа
,
Халифа
Султан
Абри
,
Абдуллоҳ
Ҳабиб
,
Али
Саъид
Сафавий
,
Муҳаммад
Яҳё
,
Салим
Хумайдий
,
Нумайр
Салим
Саъид
,
Сулаймон
Маъма
-
рий
,
Абдулазиз
Форисий
,
Ҳусайн
Абрий
,
Султон
Азрий
,
Муҳаммад
Аримий
,
Маҳмуд
Раҳбий
,
Аҳмад
Раҳбийлардир
.
1
Enfant terrible (
фр
.) –
безори
бола
.
2
Michalak Pikulska B. Modern poetry and prose of Oman 1970-2000. – Krakow, 2002. – P. 65.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
46
Айни
пайтда
,
Ўмон
насрида
бир
қанча
аёлларнинг
номлари
пайдо
бўлди
.
Булар
:
Фотима
Шаъбон
,
Бадрия
Шаҳҳий
,
Бадрия
Вахайбий
,
Бушра
Вахайбий
,
Тоҳира
Лаватий
,
Хавла
Зоҳирий
,
Зувайна
Халфан
,
Жавҳа
Харисий
,
Галия
Саъид
,
Худа
Жаҳварий
,
Азҳар
Аҳмад
,
Раҳма
Муғайзавийлардир
.
Бу
адиб
ва
адибаларнинг
барчаси
араб
ва
жаҳон
адабиётида
мавжуд
бўлган
турли
оқимлар
,
хусусан
сюрреалистик
модернизм
(
Ҳавла
Зоҳирий
), “
шеърият
”
модернизми
(
Абдуллоҳ
Ҳабиб
),
сеҳрли
реализм
(
Бадрия
Ваҳайбий
)
каби
оқимларга
муро
-
жаат
қиладилар
.
2000
йил
бошларидан
Ўмон
насрида
романчилик
анча
ривожланди
.
Ижо
-
дини
ҳикоянависликдан
бошлаган
кўпгина
муаллифлар
кенг
миқёсли
мавзу
ва
ғоявий
-
бадиий
йўналишларни
қамраб
олувчи
романларни
эълон
қилдилар
.
Масалан
,
Маҳмуд
Раҳбийнинг
“
Орзуманднинг
харитаси
” (2010)
деб
номланган
“
муҳожирлик
”
романи
қаҳрамони
Янги
Зеландиянинг
маданиятидан
ҳайратла
-
нади
.
Бу
роман
ғоявий
жиҳатдан
илк
араб
маърифатчиларининг
саёҳат
таассу
-
ротлари
типидаги
романларига
яқин
туради
.
Бадрия
Шаҳҳийнинг
“
Физика
-
1” (2009)
романи
ҳаёти
икки
маданият
–
шарқ
ва
ғарб
(
рус
)
маданияти
билан
боғланган
инсонларнинг
тақдири
ҳақида
.
Абдулазиз
Форисийнинг
“
Ер
йиғлай
-
ди
,
Сатурн
кулади
” (2007)
романи
араб
насри
учун
анча
типик
бўлиб
,
уни
“
қишлоқ
”
романи
дейиш
мумкин
.
Унда
шахс
руҳиятидан
кўра
инсоний
муноса
-
батлар
ва
маҳаллий
колоритга
катта
эътибор
берилади
.
Муҳаммад
Сайф
Раҳбийнинг
“
Бу
ердан
Саййид
ўтган
”
романи
етук
тари
-
хий
асар
бўлиб
,
унда
Ўмоннинг
Х
I
Х
аср
биринчи
ярмидаги
тарихи
ҳуж
-
жатли
далиллар
билан
тасвирланади
ва
бадиий
тўқима
билан
уйғунлашиб
кетади
.
Шу
муаллифнинг
“
Хашт
” (2008)
романи
замонавий
Ўмон
жамияти
-
нинг
қусурларини
очиқ
тасвирлайди
.
Жавҳа
Харисийнинг
“
Ой
аёллари
”
(2010)
романида
ХХ
асарда
мамлакат
ҳаётидаги
радикал
ўзгаришлар
кон
-
тексти
остида
бир
неча
Ўмон
оилаларининг
тақдири
ҳикоя
қилинади
ва
роман
миллий
эпопея
характерига
эга
.
Ўмон
миллати
учун
оғриқли
мавзу
,
яъни
Дофар
вилоятидаги
60–70-
йилларда
рўй
берган
қуролли
тўқнашув
Али
Маъмарийнинг
“
Кўприклар
шивири
” (2008)
романида
қаламга
олинади
.
Бу
асар
100
та
энг
яхши
араб
романлари
қаторига
киради
.
Маҳмуд
Раҳбийнинг
“
Сеҳр
-
ланган
аёл
бошлаган
йўл
” (2010)
романи
миллий
халқ
оғзаки
ижоди
оҳангла
-
рига
таяниб
,
сеҳрли
реализмга
яқиндир
.
Ҳусайн
Абрийнинг
“
Диазепам
” (2001)
романи
шахсни
англаш
,
ҳаддан
зиёд
бегоналашув
ҳиссини
,
Али
Маъмарийнинг
“
Фикрлар
чўққиси
” (2003)
романи
замон
,
макон
ва
воқеаларнинг
сочмасини
ифода
этиб
модернистик
оқимга
хос
услубни
қўллади
.
Хулоса
ўрнида
айтишимиз
мумкинки
,
ҳозирги
Ўмон
насрида
ўз
ифода
-
сини
топган
услуб
ва
ёндошувларнинг
бундай
хилма
-
хиллиги
қирк
йил
давомида
жадал
ривожланиб
,
янгиланиш
жараёни
юз
йил
аввал
бошланган
бир
қатор
араб
мамлакатлари
билан
бир
босқич
даражасига
чиқиб
олишга
ҳаракатдалигидан
далолат
беради
.
Ишонч
билан
айтиш
мумкинки
,
ҳозирги
Ўмон
насри
ҳар
томонлама
адабиётшунослик
тадқиқотига
лойиқдир
.
