254
3. Методические указания по геоботаническому обследованию естественных
кормовых угодий Узбекистана, 1980. -170 с.
UO’K: 633.31
BEDA NAV-NAMUNALARINI BOSHPOYA BALANDLIGI BO’YICHA
O’RGANISH VA TANLASH
1
N.X.Xudoyberdiyev,
2
B.D.Allashov,
3
U.A.Beknayev
1
Paxta seleksiyasi, urug’chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy-tadqqiqot instituti,
2
Chorvachilik va parrandachilik ilmiy-tadqiqot instituti,
3
Samarqand veterinariya meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universiteti Toshkent filiali
Annotasiya.
Beda ekin turi qishloq xo’jaligida va chorvachilikda ozuqa bazasini
mustahkamlashda, tuproq strukturasini mustaxkamlashda asosiy ekinlardan biri bo’lib
hisoblanadi. Har bir hudud tuproq-iqlim sharoitlariga mos bedaning yangi navlarini
yaratishda kolleksiya namunalarni o’rganish va tanlash juda muhim ahamiyatga ega. Ushbu
maqolada beda kolleksiyasi namunalarining ikkinchi yilgi bosh poya balandligini o’rganish va
tanlash natijalari keltirilgan.
Kalit so’zlar:
Beda, ko’k massa, kolleksiya, namuna, pichan, hosildorlik, ozuqa bazasi,
tuproq strukturasi, ozuqabop ekinlar, nav, duragay, seleksiya.
Summary.
Alfalfa is one of the main crops in agriculture and livestock production for
strengthening the food supply and strengthening the soil structure. The study and selection of
collection samples is of great importance when creating new varieties of alfalfa suitable for the
soil and climatic conditions of each region. This article presents the results of the study and
selection of collection samples of alfalfa according to the height of the main stem of the second
year.
Key words
:
Alfalfa, green mass, collection, sample, hay, productivity, food supply, soil
structure, forage crops, variety, hybrid, selection.
Kirish.
Respublikamiz qishloq xo’jaligini rivojlantirishda paxtachilik va g’allachilik bilan
bir qatorda yem-hashak ekinlari, jumladan ko’p yillik dukkakli o’t ekini - beda maydonlarini
kengaytirish muhim ahamiyatga egadir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tavsiyasiga ko’ra,
Qoraqalpog’iston Respublikasi (10000 ga) va Sirdaryo viloyatida (5000 ga) beda urug’chiligi
agrofirmalari tashkil etib, chorva ozuqa bazasini mustahkamlash va eksportbop beda urug’ini
yetishtirish rejalashtirilgan. Bugungi kunda beda ekinidan qishloq xo’jaligida nafaqat chorva
mollari uchun ozuqabop yuqori pichan va ko’k massa hosiliga ega navlarni, balki yuqori urug’
hosiliga ega bo’lgan beda navlarini yaratish maqsadga muvofiqdir. Chunki qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarishida agroklaster va fermer xo’jaliklari tuprog’ining meliorativ holatini yaxshilash
va almashlab ekish maqsadida ekin maydonlarining 10% ga beda ekinini joriy etish, bu
ekinning urug’chiligini takomillashtirish hamda yuqori urug’ hosiliga ega navlar yaratish
hozirgi davrning dolzarb muammolaridan biridir. Shuning uchun biz olib borayotgan
tadqiqotlarimizda kolleksiya materiallarining bir qancha katta ahamiyatli ko’rsatkichlari bilan
birgalikda bosh poya balandligiga ham katta ahamiyat berdik. K.Isakova va S.Egamberdiyeva
tadqiqotlarida aniqlandiki, bedani bahorgi va kuzgi muddatlarda urug’larni 10 kg/ga ekilganda,
andoza variantida yuqoriroq me’yorda ekilganiga (20 kg/ga) nisbatan, bedaning rivojlanish
fazalari bir oz tezlashadi, generativ poya va gul shingillari ko’proq paydo bo’ladi, ildiz
sistemasi yaxshiroq rivojlanadi, o’simliklarning nobud bo’lishi kamayadi, urug’ hosildorligi
yuqori bo’ladi. (Isakov, Egamberdiyeva, 2009) Bedaning seleksiya jarayoni ishlari bo’yicha
tadqiqotlar o’tkazish bir qator mualliflarning ilmiy ishlarida keltirilgan (Rashidov va boshq.,
255
2010). Tadqiqotlarning ko’pchiligi bir qator xorijiy mamlakatlardan keltirilgan bedaning
seleksiya navlari va yovvoyi namunalarini o’rganib va ularning orasidan ba’zi qimmatli xo’jalik
belgilari bo’yicha eng yaxshi shakllarini ajratib olib yangi navlar yaratilgan (Kozlov va
Piskovaskiy, 2005). Ma’lumki, ozuqa birligi ekinlarning tarkibidagi oqsil moddasi barglarning
ma’lum darajada poyadagi nisbatiga bog’liq. Bedaning bargida oqsil, vitaminlar, mineral
moddalar o’simliklarning poyasiga nisbatan ko’proq miqdorda bo’ladi, ya’ni ozuqasi sifatliroq
bo’ladi. Tadqiqotchilar ko’pgina tahlillar o’tkazish natijasida aniqlashicha, beda barglarida
poyalarga nisbatan oqsil miqdori 1,5-2 marta ko’p bo’ladi (Jo’rayev va boshq., 2007;
Piskovaskiy va boshq., 2007; Tkachenko va boshq., 2006). Chatishtirish va tanlash usullari
bilan o’simliklarning duragay avlodlariga eng qimmatli xo’jalik belgi va xususiyatlarini
o’tkazib, seleksiya usuli bilan ya’ni tanlash orqali istalgan belgilarga ega yangi navlarni yaratish
mumkin (Bashkirova, 2007; Dyulgerov va boshq., 2005).
Tadqiqot maqsadi.
Kolleksiyada mavjud beda namunalarini ekib o’rganish, boshpoya
balandligi bo’yicha tahlil qilish, yaxshi ko’rsatkichlarga ega bo’lganlarini tanlab olish.
Tadqiqot usullari.
Tajribalar “Don va dukkakli ekinlardan elita va superelita urug’larini
olish” (1982), uslubi asosida amalga oshirildi.
Tadqiqot natijalari.
Kolleksiyadagi beda namunalari Paxta seleksiyasi, urug’chiligi va
yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti tajriba dalasida ekildi. Ikkinchi yilgi
beda namunalari uchta o’rimi bo’yicha bosh poya balandligi o’lchandi. O’rtacha bitta
o’simlikning bo’yi bo’yicha o’lchash ishlari aniqlandi. Bunda har bir o’simlikning yer
yuzasidagi pastki qismidan eng yuqori nuqtasigacha bo’lgan balandligi o’lchandi. Jadvalda
ko’rinib turganidek daladagi barcha o’simlik ya’ni 45 xil namuna va 1 ta andoza Toshkent-1
navi o’rganilgan. O’rganilayotgan 45 xil nav va namunalarni andoza nav bilan taqqoslab ularni
baholadik va quyidagi natijalarga erishdik. Andoza Toshkent-1 navining o’rtacha birinchi
o’rimdan oldingi bo’yi 83 sm.ni tashkil etdi.
Tadqiqotlarda 1 metrdan oshgan holda 115 sm. bilan kolleksiyadagi raqami k-6660
bo’lgan namuna eng yaxshi natija qayd etdi. Undan keyin esa 90 sm.dan oshganlar esa
quyidagilar bo’ldi: k-6171-98 sm., k-6224-93 sm., k-6650-96 sm., va undan balandlar esa k-
6105-88 sm., kolleksiyadan raqamsiz olingan Mahalliy 4 namuna esa 88 sm., k-6629-89 sm., k-
6640- 89 sm., Mahalliy 1 88 sm., Mahalliy 2 88 sm., k-6656 85 sm., ni tashkil etib andoza
navdan yuqori ko’rsatkichlarni ko’rsatdi.
1-jadval
Beda namunalari bosh poya balandligi, sm (2023 y).
Tartib nomeri
№
Namuna nomi yoki
kolleksiya nomeri
Ikkinchi yilgi 3 o’rimdagi bitta
o’simlikning o’rtacha bo’yi (sm)
1
Mahalliy 1
82
2
Mahalliy 2
83
3
Mahalliy 3
79
4
Barenburg
78
5
Banat
79
6
Yemilyana
82,5
7
k-6194
78
8
k-6220
73
9
k-6105
88
10
k-6197
79
11
k-6804
81
12
k-6719
78
13
k-6682
34
14
k-6204
69
15
k-6571
77,5
256
16
k-6100
96
17
k-6171
98
18
k-6735
81,3
19
k-6218
76
20
k-6172
71
21
k-6637
59
22
k-6163
69
23
k-6186
63
24
k-6224
93
25
k-6200
70
26
k-6750
79
27
k-6771
46
28
k-6660
115
29
k-6227
79
30
MAHALLIY 4
88
31
k-6181
68
32
k-6649
76
33
k-6629
89
34
k-6650
96
35
k-6219
78
36
k-6535
63
37
k-6662
67
38
k-6638
56
39
k-6643
77
40
k-6656
85
41
k-6633
79
42
k-6640
89
43
k-6756
59
44
k-6753
79
45
k-6757
80
46
Toshkent 1
83
Andoza Toshkent-1 navi 83 sm. bosh poya balandligini ko’rsatgan bo’lsa quyidagi
namunalar past natijalarga ega bo’ldi. k-6771 46 sm., k-6227 79 sm., k-6181 68 sm., k-6649 76
sm., k-6219 78 sm., k-6535 63 sm., k-6662 67 sm., k-6638 56 sm., k-6643 77 sm., k-6633 79
sm., k-6756 59 sm., k-6753 79 sm., bosh poya balandligiga erishdi va andozadan past
ko’rsatkichga ega bo’ldi.
Xulosa.
Bosh poya balandligi bo’yicha andoza Toshkent 1 navida bosh poya balandligi 83
sm.ni tashkil yetdi. Namunalar orasida k-6660 namunasi 32 sm., k-6100 namunasi 13 sm., k-
6650 namunasi 13 sm., k-6171 namunasi 15 sm. andozadan bosh poya balandligi bo’yicha
yuqori natijalar ko’rsatdi
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Башкирова Н.В. 2007. Комбинационная способность инбредных линий люцерны
посевной. Генетические ресурсы культурных растений в ХХИ веке: состояние,
проблемы, перспективы. Тезисы докладов 2- ой Вавиловской международной
конференции, Санкт-Петербург, 26-30 ноябрь, 2007.
2. Исаков К., Эгамбердиев С. 2009. Семенная и фуражная продуктивность люцерны
в зависимости от сроков сева и нормы высева. Агро Илм, 4(12) с.19.
3. Козлов Н.Н., Писковацкий Ю.М. Схема селекции люцерны с использованием
фенотипических маркеров. Селекция и семеноводство, №2 –2005. С. 5-7.
