YIG‘MA – MONOLIT BLOKLI ORAYOPMALAR TIZIMLARINING
TAXLILI VA XISOBLASH USULI
Prof. ABDULLAYEV IBROXIM NUMANOVICH
1
, doktorant ALAXANOV ZOKIR MUXRIDDINXONOVICH
2
.
Farg‘ona politexnika instituti рrof.
1
Namangan muhandislik qurilish instituti doktorant
2
(
ORSID – 0000 -0003-4009-5422)
1
Tel: +998972716548
2
Tel: +998937350037
Annotatsiya:
Maqolada yig‘ma-monolit temir beton (YMTB) ora yopma va tom yopmalarni turli jaxon ishlab
chiqaruvchilar maxsulotlarini taxlili keltirilgan. Zamonaviy qurilishda konstruksiyalarni yuk ko‘tarish qobiliyatini
yo‘qotmasdan vaznini kamaytirish dolzarb masalalar qatorida turadi. Bunday tizimlar Uzbekiston sharoitidagi bugungi
tendensiyalarga javob beradi, ammo aloxida etibor va sinchkovlik bilan o‘rganishni taqozo etadi. Bunday
konstruksiyalarni afzallik va kamchiliklarining taxlili keltirilgan, ulardan foydalanish muammolari aniqlanib,
belgilangan. Respublika sharoitida bino va inshootlarni qurilishida ushbu konstruksiyadagi orayopmalardan
foydalanishni asoslash va ta’minlashni talab etadi.
Kalit so‘zlar:
yig‘ma-monolit orayopma, konstruksiyalar elementlari, samaradorlik, energiya samaradorlik,
gazoblok, beton qorishma, armatura, qoplamalar, taxlil.
Аннотация:
В статье представлен анализ сборно-монолитных перекрытий (СМП) различных
производителей, получивших наиболее широкое распространение. Задача снижения веса строительных
конструкций при сохранении несущей способности является актуальной в современном строительстве.
Системы сборно-монолитного строительства соответствуют современным тенденциям, но требуют особого
внимания и изучения. В статье представлен анализ преимуществ и недостатков конструкций сборно-
монолитных перекрытий, выявлены и обозначены проблемы использования, которые требуют дальнейшего
детального изучения, для обеспечения обоснованного применения конструкций СМП при возведении зданий и
сооружений.
Ключевые слова:
сборно-монолитные перекрытия, элементы конструкций, энергоэффективность,
пеноблок, газоблок, бетонная смесь, атматура, опалубки, анализ
Abstract:
The article presents an analysis of prefabricated monolithic ceilings (SMP) of various
manufacturers, which have received the most widespread use. The task of reducing the weight of building structures
while maintaining the bearing capacity is relevant in modern construction. Prefabricated monolithic construction
systems correspond to modern trends, but require special attention and study. The article presents an analysis of the
advantages and disadvantages of prefabricated-monolithic slab structures, identified and identified problems of use
that require further detailed study to ensure the reasonable use of SMP structures in the construction of buildings and
structures
Keywords:
prefabricated monolithic floors, structural elements, energy efficiency, foam block, gas block,
concrete mix, reinforcement, formwork, analysis
Kirish.
Qurilish konstruksiyalarining vaznini pasaytirish, materiallar sarfini kamaytirish
bilan bir qatorda ularni yuk ko‘tarish qobiliyatini ta’minlash xisobiga sezilarli iqtisodiy samaraga
erishish loyxachilar va quruvchilar oldidagi doimiy dolzarb masala bo‘lib keladi.
Mamlakatimizda va monolit binolarni loyxalash va qurish amaliyotida devorli, karkasli, karkas-
devorli va karkas-o‘zakli konstruktiv tizimlar qo‘llanib kelmoqda.
Yuk ko‘taruvchi temir beton konstruksiyalar uchun og‘ir betonlarni xamda devor konstruktiv
tizimlarini keng ko‘lamda qo‘llash, konstruksiyalarni va binoni massasini oshirib borishi ma’lum.
Bunday muammoni yechilishga bo‘lgan xarakatlardan biri bu g‘ovakli orayopma va tom yopma
plitalarni paydo bo‘lishidir. Bunday plitalar yig‘ma va monolit yaxlit orayopmadan ancha yengil.
Konstruksiyalarni yengillashtirishdagi keyingi bosqichda xarakatlar yig‘ma-monolit temir
orayopmalar qo‘llanishi bo‘ldi. Ularni loyxalashda yig‘ma va monolit yaxlit orayopmalarni barcha
ijobiy va salbiy xolatlari inobatga olinadi [1,2,3].
Yevroittifoq mamlakatlarida yig‘ma-monolit orayopmalardan foydalanish salmog‘i 20% dan
35% gacha tashkil etadi, Rossiya Federatsiyasida ular 2008 yildan beri kam miqdorda qo‘llanib
kelmoqda, O‘zbekiston sharoitida esa xanuzgacha qo‘llanilmagan. Yig‘ma-monolit orayopmalarni
nisbiy og‘irligi kamrok, issiqlik va tovush ximoyasi yuqori ko‘rsatkichlarga ega, qoplamalar yasash
va yechishdek ortiqcha mexnat sarfli texnologik jarayondan soqit bo‘linishi, maxsus yuk ko‘tarish
texnikasi jalb qilinmasligi va shuningdek boshqa qo‘shimcha samaralarga olib kelishi ularni
afzalliklarini ko‘rsatadi [1].
Monolit temirbeton orayopmalar aynan ishonchli va universal konstruksiyalar qatorida turadi.
Ularni afzalliklari umrboqiyligi, kerakli shakl berish imkoni,olovbardoshligi, maxalliy
xomashyolarni qo‘llash imkoni, po‘latni tejashi bo‘lsa, kamchiliklariga - yuqori xususiy vazn,
zamonaviy qurilish tendensiyalariga javob bermaydigan sermashaqqat xavoza va qoplamalar
o‘rnatish, yuqori mexnat sarfi va xokazo [2]. Bundan tashqari, monolit qurilish iqlim va ob-xavo
sharoitlariga bog‘liqdir. Masalan, monolit temirbeton konstruksiyalarni +5ºS dan past va +300S dan
yuqori xaroratda tayyorlash jarayon tannarxini keskin oshirib yuboradi, chunki turli isitish - sovutish
usullar va anjomlar talab etadi. Bular xammasi boshqa yangi turdagi orayopmalar konstruksiyalarini
ishlab chiqilishini taqozo etadi.
Xisoblash usuli.
Statik noaniq konstruksiyalardagi zo‘rikishlarni odatda qurilish mexanikasiga oid
qayishqoq tizimlar usuli yordamida aniqlanadi. Bu usulda xisoblash materialni ideal qayishqoqligini
va konstruksiyani o‘zgarmas bikrligini nazarda tutgan xolda amalga oshiriladi. Konstruksiyalarni
qayishqoqlikda ishlashi yukni oshib borishi bilan kuchlanish va ko‘chish orasidagi chiziqli
bog‘liqlikdan iborat. Biroq temirbeton konstruksiyalar qayishqoq va noqayishqoq deformatsiyalarni
namoyon qilishi mumkin, yani plastik xolatni. Berilgan kuch tarqalishi bilan qayishqoq
deformatsiyalar yo‘qoladi, plastik deformatsiyalar qoladi. Qayishqoq deformatsiyalar asosida
atomlarni muvozanat xolatiga qaytaruvchi siljishlar turibdi, plastik deformatsiyalarda esa –
boshlang‘ich muvozanatga qaytmas xolatini kuzatamiz. Temirbeton konstruksiyalarida yoriqlar
paydo bo‘lishi bilan bikrlik o‘zgaradi, kuchlar bilan yukni to‘g‘ri proporsionalligi buziladi, ya’ni
ichki kuchlarni qayta taqsimoti sodir bo‘ladi. Boshqacha aytilganda, yuk oshishi bilan
konstruksiyaning turli qirqimlaridagi ichki kuchlar orasidagi mutanosiblik o‘zgaradi. Bundan kelib
chiqadiki, statik noaniq temirbeton tizimlarni qayishqoq stadiyasi bo‘yicha xisoblashda olingan
natijalar bunday tizimlarni xaqiqiy ko‘tarish qobiliyatiga to‘g‘ri kelmaydi.
Shuning uchun xam, bugungi kunda, statik noaniq konstruksiyalarini xisoblashda “chegaraviy
muvozanat usuli” keng qo‘llanib kelayapti[3]. Usul – materiallarni plastik deformatsiyalanishini va
boshqa omillar oqibatidagi kuchlarni qayta taqsimotini inobatga oladi. Usulni mazmuni qo‘yidagicha.
Yukni qaysidir qiymatida, yumshoq po‘latli cho‘zilgan armaturada zuriqishlar oquvchanlik
chegarasiga yetadi. Po‘latdagi plastik deformatsiyalar oshib boradi va temirbeton konstruksiyadagi
cho‘zilgan armaturada maxalliy katta deformatsiyalar zonasi vujudga keladi. Ushbu zona “plastik
sharnir” deb ataladi. Ideal sharnirdan plastik sharnirni farqi shundaki, unda chegaraviy qiymatga teng
doimiy moment mavjud:
𝑀
=
𝑅
s
∙
𝐴
s
∙
𝑧
(1)
bu yerda,
𝑅
s
– plastik sharnirdagi armaturani cho‘zilishga bo‘lgan xisobdagi qarshiligi,
𝐴
s
– plastik sharnirdagi cho‘zilgan armaturani maydoni,
z – plastik sharnirdagi ichki juft kuchni yelkasi, qo‘yidagi formula orqali topiladi:
𝑧
=
ℎ
0
-0,5 ∙
𝑥
(2)
bu yerda
x
– plastik sharnirdagi siqilgan zonani balandligi. Yuk kamayishi bilan u bekilib boradi.
Ko‘p xolatlarda materiali plastikli xususiyatga ega real konstruksiyalar bir necha karrali statik
noanik tizimlarni namoyon qiladi. Shuning uchun xam konstruksiyalar qo‘shimcha ko‘tarish
qobiliyat rezerviga ega bo‘ladi. Eng xavfli kesimlarda zo‘riqishlar oquvchanlik chegarasiga yetib
borganda, statik aniq tizimlardan farqli, statik noaniq tizimlar ichki kuchlar xisobiga qo‘shimcha
yuklar ko‘tara olishi mumkin. Konstruksiyaning bevosita buzilishdan oldingi momenti ko‘rib
chiqiladi, yani chegaraviy kiymatlarga yetuvchi ichki va tashqi kuchlar muvozanatligi shartlari
xanuzgacha bajarilgan momenti. Xisoblash usulini “Chegaraviy muvozanat usuli” deb nomlanishi
shu xolatdan kelib chiqgan [4,5,6,7].
𝑀
tash.≤ 0,5 ∙ М ich.tch.+М ich.ora.+0,5 ∙ М ich.tch.
(3)
𝑀
tash
- tashqi me’yoriy yuk momenti;
М
ich. tch.
- tayanchdagi ichki kuchlanishlar momenti;
М
ich. ora.
- orayopmadagi ichki kuchlanishlar momenti.
Statik noaniq konstruksiyani yuk ko‘tarish qobiliyati tayanch va oralik momentlarini o‘zaro
munosabati qiymatiga va plastik sharnirlarni xosil bo‘lish ketma-ketligiga bog‘lik emasligi
tenglamadan ko‘rinib turibdi. Ketma-ketlik erkin belgilanishi mumkin, faqatgina muvozanat
tenglamasiga rioya qilish zarur.
Buzilishga yaqin, armaturasi oquvchanlik chegarasiga yetgan statik aniq, erkin tayangan to‘sin
ko‘rib chiqilganda, unda yirik maxalliy deformatsiyali soxa -plastik sharnir - paydo bo‘ladi. Bunday
soxalar soni turli bo‘lishi mumkin, masalan ikki tarafi qattiq qisilgan to‘sinda ular uchta bo‘lishi
mumkin – ikkala tayanchda va oraliqda. Bu degani to‘sinni ko‘tarish qobiliyati to‘liq tugaydi, yani
berilgan tizim buziladi. To‘sinda plastik sharnir xosil qiluvchi kuchni qiymati chegaraviy kuch deb
ataladi.
Rasm1. Tashqi yukli to‘sinni xisoblash sxemasi
Tayanchlarda qisilgan to‘sinda plastik sharnir paylo bo‘lishi bilan uning qismlaridagi
burilishga aynan shu qisilish xalaqit beradi. Shuning uchun xam yuk oshishi davom etaversa, yani
plastik soxalar paydo bo‘lib ortiqcha aloqalar uzilmagungacha, plastik sharnirdagi buzilish sodir
etmaydi. Statik noaniq tizimda plastik sharnirni paydo bo‘lishi ortiqcha aloqani uzilishi bilan teng va
tizimni statik noaniqligini bir darajaga pasayishi demakdir [8,9,10].
Tizimni geometrik o‘zgarmasligini yo‘qotilishi faqat usha uch plastik sharnirni -ikkala
tayanchda va oraliqda- paydo bo‘lishi bilangina sodir etishi mumkin. Egiluvchi momentlarni F
0
kuchi
ta’siri ostidagi qayta taqsimoti ketma-ketligini ikki tayanchi qisilgan to‘sin misolida ko‘rishimiz
mumkin (rasm1).
Chegaraviy muvozanat usuli yordamida xisoblashni faqat eng ko‘p zo‘riqqan nuqtalardagi
plastik deformatsiyalarga yo‘l qo‘yyuvchi plastik materiallardan tayyorlangan konstruksiya
elementlarida qo‘llash mumkinligini unutmasligimiz zarur. Bu usul yana elementni ko‘tarish
qobiliyatini olovbardoshlik bo‘yicha xisoblashda xam qo‘llaniladi.
Ko‘rilayotgan yengil blokli yig‘ma-temir beton orayopma odatda gishtli va boshqa
materiallardan tiqlangan devorlarga tayangani uchun perimetr bo‘yicha temir-beton belbog‘ yasash
zarur. Qavatlararo orayopma qurilayotganda ushbu belbog‘ keyingi qavat devorlari bilan yuklanib
buralishdan saqlanib qoladi. Bu esa to‘sin kesimini va bevosita to‘sinli orayopmani tayanch
zonalaridagi buralishi nolga tengligini va uni chekkalari bikr maxkamlanganligini anglatadi.
Xulosa
:Bugungi kunda jaxonda qo‘yidagi Fototerm (Avstriya), Teriva (Polsha), Rektolight
(Fransiya), Ytong (Shvesiya), Marko-ekonom 1, Marko-standart 2, Marko-universal 3, IJ-670
(Rossiya) deb nomlangan yig‘ma-monolit konstruksiya turlari ishlab chiqilib, qo‘llanib kelmoqda
O‘zbekiston sharoitida qo‘llash maqsadida keltirilgan konstruksiya turlariga o‘zgarishlar
kiritilib sinov-tajriba ishlari olib borildi.
Taklif etilgan orayopmalar tizimini xisoblashda biz yuqorida keltirilgan chegaraviy muvozanat
usulini tayanchlarda va orayopma o‘rtasidagi plastik sharnirlar xosil bo‘lish sharoitida qo‘lladik va
sinovdan o‘tkazdik. Sinov natijasi bizga shuni ko‘rsatdiki: orayopmalarga me’yoriy yuk 600kg/m2
dan kam bo‘lmasligi talab qilinsa, olib borilgan eksperimental sinovlarimizda 850kg/m2 yukni
ko‘tarishi asoslandi.
FOYDALANILGAN ADABIYOT:
1.
N.I. Vatin,V.Z.Velichkin G.L.Kozines,V.I.Korsun,V.A.Ribakov,O.V.Juvak. Texnologiya sborno-monolitnix
balochnix jelezobetonnix perekritiy s keramzitobetonnimi blokami. 7(70). 2018. 43-59.
2.
Ye.S. Nedviga, N.A. Vinogradova Sistemi sborno-monolitnix perekritiy.
3.
Stroitelstvo zdaniy i soorujeniy. 4(43).2016.87-102.
4.
Teplova J.S., Vinogradova N.A. Sborno-monolitniye perekritiya sistemi «MARKO» // Stroitelstvo unikalnix zdaniy
i soorujeniy. – 2015. – №8(35). – С. 48-59.
5.
Sokolov V.A., Strakhov D.A. Prochnost i treshchinostoykost zhelezobetonnykh konstruktsiy. Teoriya i metody
rascheta. – Sankt-Peterburg: Izd-vo LAP LAMBERT, 2012 – 113 S.
6.
Alakhanov Z. M. et al. THE STATE CADASTRE FOR THE REGULATION OF INFORMATION RESOURCES
FOR THE FORMATION AND IMPROVEMENT //Educational Research in Universal Sciences. – 2022. – Т. 1. –
№. 1. – С. 47-53.
7.
Mukhriddinkhonovich A. Z. Actual Issues of Design of Small Towns in Uzbekistan //Central Asian Journal of
Theoretical and Applied Science. – 2022. – Т. 3. – №. 6. – С. 576-580.
8.
Yunusaliyev E. M. i dr. Sostavniye komponenti deformirovaniya i razrusheniya sinteticheskix tkanix lent dlya
gruzozaxvatnix prisposobleniy v stroitelstv //
Energo-resursosberegayushiye texnologii i oborudovaniye v dorojnoy i
stroitelnoy otraslyax. – 2020. – С. 431-438.
9.
Allahanov Z., Isakov S. Old architecture or modern architecture in Uzbekistan //Збірник наукових праць ΛΌГOΣ. –
2020. – С. 64-67.
10.
Muminov N. S. et al. RESEARCH OF TRANSPORT ECOLOGICAL SYSTEM OF TASHKENT CITY
INFRASTRUCTURE: PROBLEMS, REQUIREMENTS AND SOLUTIONS //British Journal of Global Ecology
and Sustainable Development. – 2022. – Т. 11. – С. 112-125.
11.
Arabboevna A. M., Shavkat o‘g‘li Y. S. The Use of Geoinformation Systems in the Study of the Land Fund of
Household and Dekhkan Farms //Texas Journal of Multidisciplinary Studies. – 2022. – Т. 8. – С. 163-164.
12.
Abdullayev I.N., Alakhanov Z.M., Yunusaliyev E.M. "Sustainable architecture is the achievement of today and the
future The collection of materials of the International scientific-practical conference on "problems" May 18, 19, 2023,
part 2 (pages 176-182).
13.
Abdullayev I.N, Alakhanov Z.M. Technology of precast monolithic reinforced concrete beams with lightweight
blocks. "Problems of strength, reliability and seismic safety of modern architecture, buildings and structures"
Proceedings of the republican scientific-practical conference with the participation of foreign scientists June 9, 2023
(pages 213-217).
14.
Abdullaev I.N. Technology of construction processes. Publishing house Classic, Fergana.2023.
15.
Usmanov V.F. Structural design of residential buildings. "Science and education" publishing house. Tashkent. 2023.
