2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
59
PROFESSIONAL NUTQIY JANRLARDA IDIOMALAR VA IBORALARNING O`RNI
Fatxiddinova Iqboloy Faroxiddin qizi
Andijon viloyati Shahrixon tumani 26-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17526644
Annotatsiya.
Ushbu maqolada professional nutq janrlarida, ya'ni kasbiy kontekstlarda
iboralar va idiomalardan foydalanishni ahamiyati toʻgʻrisida soʻz boradi. Bu omillar yordamida
fikrlar aniq, tushunarli va to‘g‘ri yetkazilishi misollar yordamida tahlil qilingan.
Kalit soʻzlar:
professional nutq janri, idioma, ibora, pragmatik struktura, nutq shakllari.
Annotation.
This article discusses the importance of using phrases and idioms in
professional speech genres, that is, in occupational contexts. It analyzes how these elements help
convey ideas clearly, accurately, and effectively, supported by relevant examples.
Keywords:
professional speech genre, idiom, phrase, pragmatic structure, forms of speech.
Professional nutqiy janrlar - ya’ni tibbiy, huquqiy, pedagogik, jurnalistik, texnik va boshqa
kasbiy sohalarga oid nutq shakllari — o`zlarining funksional-mavzuviy va kommunikativ
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ushbu janrlarda idiomalar, ya’ni ko`chma ma’noli, barqaror
frazeologik birliklar muhim lingvistik vosita sifatida qatnashadi. Idiomalarning professional
nutqda qo`llanishi, bir tomondan, tildagi ifoda uslubining boyligini, ikkinchi tomondan, kasb
sohiblari orasidagi o`zaro tushunuvchanlik va nutqdagi ixchamlikni ta’minlaydi.
Masalan, jurnalistik matnlarda “ochiq karta bilan o`ynash”, “nozik ip ustida yurish”,
“voqeani ko`z qorachig`iday asrash” kabi idiomalar fikrni obrazli yetkazish vositasi bo`lsa, tibbiy
sohada “hayot-mamot masalasi”, “yurakni qo`lga olish”, “quloq solmoq (organizmga)” kabi
birikmalar bemor bilan shifokor o`rtasidagi muloqotni soddalashtiradi. Yuridik matnlarda esa
“qonunni aylanib o`tmoq”, “qalamga tushmoq”, “qonun oldida javob bermoq” kabi iboralar
rasmiy hujjatlar va chiqishlarda sodda, ammo ta’sirchan ifodaviylik yaratadi.
Professional janrlardagi idiomalar odatiy uslubdan farqli ravishda kontekstga muvofiq
o`zgarishga moyil bo`lib, ular ko`pincha metaforik asosda ishlatiladi. Bu holat ularni semantik
jihatdan chuqur va ko`p qirralilikka ega vosita sifatida qadrlash imkonini beradi. Idiomalar,
shuningdek, kasbiy identitetni shakllantirishda ham muhim rol o`ynaydi, ya’ni har bir soha
vakillari o`zlariga xos idiomatik lug`atdan foydalanib, bir-birlarini tez va aniq tushunish imkoniga
ega bo`ladi.
Shu bois, professional nutqiy janrlar tarkibida idiomalarning qo`llanishi, birinchi navbatda,
nutqiy tajriba, muloqot madaniyati va semantik boylik belgisi sifatida namoyon bo`ladi. Ular
fikrni mantiqiy izchillikda, emotsional ta’sir kuchi bilan ifodalash imkonini yaratadi, professional
muloqotni an’anaviy va madaniy asosda barqarorlashtiradi. Masalan:
1. Jurnalistik nutqda idiomalar.
-
“Ochig`ini aytganda” - haqiqatni yashirmasdan bildirayotganligini ifodalaydi.
Jurnalistning pozitsiyasini kuchaytiradi.
-
“So`z o`ynatmoq” - til ustaligini yoki kinoyaviy ohangni bildiradi. Stilistik jihatdan
matnni qiziqarli qiladi.
-
“Suvdan quruq chiqmoq” - aybdan qutulish, muammoga tortilmaslik ma’nosida
qo`llanadi. Tanqidiy maqolalarda ishlatiladi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
60
2. Tibbiy nutqda idiomalar.
-
“Hayot-mamot masalasi” - nihoyatda muhim, hal qiluvchi holat. Kasallik
holatlarida ishlatiladi.
-
“Ko`zni ochmoq” - real holatni anglash, hushyorlikka kelish. Operatsiyadan keyin
yoki tushuntirish jarayonida ishlatiladi.
-
“Yuragi siqilmoq” -jismoniy yoki ruhiy holatni bildiradi. Simptom sifatida bemor
holatini ifodalaydi.
3. Yuridik nutqda idiomalar
-
“Qonun oldida javob bermoq” - jinoyat yoki qonunbuzarlik uchun javobgarlikni
anglatadi. Rasmiy chiqishlarda uchraydi.
-
“Qilmishni bo`yniga olish” - aybni tan olish ma’nosida. Sud protsesslari bayonida
qo`llanadi.
-
“Qonunni aylanib o`tmoq” - huquqiy cheklovlardan qochish, noqonuniy yo`llarni
izlash. Tanqidiy-huquqiy tahlillarda ishlatiladi.
4. Pedagogik nutqda idiomalar.
-
“Boshlang`ich nuqtadan chiqmoq” -mavzuni boshlash. Dars jarayonlarida
ishlatiladi.
-
“Zamonga mos fikrlamoq” - tanqidiy va mustaqil fikrga o`rgatish maqsadida.
Pedagogik motivatsiyada qo`llanadi.
-
“Aql bilan yondashmoq” - emotsional emas, mantiqiy fikrlash zarurligini bildiradi.
O`quvchilarni ongli fikrlashga undaydi.
5. Texnik nutqda idiomalar.
-
“Tugmani bosish bilan hal bo`lmaydi” - masala murakkabligini bildiradi. Texnik
nosozliklarda ishlatiladi.
-
“Sistema ishdan chiqqan” - jismoniy emas, balki tashkiliy yoki kommunikativ
muammolarni ham ifodalashi mumkin.
-
“Qotib qolgan fikr” - innovatsiyaga qarshi pozitsiyani bildiradi. Muhokamalarda
ishlatiladi.
Idiomalar professional nutqiy janrlarda nafaqat stilistik, balki funktsional-pragmatik
vazifani ham bajaradi. Ular: mutaxassislararo o`zaro tushunishni soddalashtiradi, og`zaki va
yozma nutqni emotsional va obrazli qiladi, ixtisoslashgan matnni o`quvchi yoki tinglovchiga
yaqinlashtiradi. Masalan:
“Ba’zi xodimlar bor ishni boshqalarga yuklab, o`zlari esa qo`lni sovuq suvga ham
urmaydi”. “Qo`lni sovuq suvga urmaslik” idioma mas’uliyatsizlik, loqaydlik holatini bildiradi.
Rasmiy tanqidiy tildan foydalanilib, mehnat intizomini ta’minlashga qaratilgan.
“Jinoyat ishlari bo`yicha sudlanuvchi 172-modda asosida qonun oldida javob beradi”.
“Qonun oldida javob bermoq” idioma qonuniy javobgarlikni bildiradi. Rasmiy-huquqiy janrga xos
aniq, sodda va mazmunli ifoda.
“U minbarga chiqqach, og`zidan olov chiqqandek gapirdi — har bir so`zida g`azab va
alam bor edi.” “Og`zidan olov chiqdi” idioma kuchli emotsional holatni bildiradi. Stilistik boyitish
va tasviriylik maqsadida ishlatilgan.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
61
“Sudlanuvchi o`z qilgan ishini bo`yniga olib, pushaymonligini bildirdi.” “Qilmishni
bo`yniga olish” bu ibora jinoyatni tan olish holatini bildiradi. Rasmiy va aniq yuridik kontekstda
ishlatiladi.
“Imtihon oldidan o`quvchilarning tinkasi quriydi - bu ularning ruhiy holatiga bevosita
ta’sir qiladi”. “Tashvishdan tinkasi qurimoq” idioma ruhiy charchoqni obrazli yetkazadi.
Pedagogik tahlil doirasida emotsional yuklama berilgan.
Tahlil etilgan misollar shuni ko`rsatadiki, professional nutqiy janrlarda idiomatik birliklar
muhim stilistik va kommunikativ vazifani bajaradi. Ular nafaqat tilni obrazli va ifodali qiladi,
balki matnning emotsional, baholovchan va ijtimoiy-ma’naviy yuklamasini kuchaytiradi. Bundan
tashqari, idiomalar orqali professional nutqga milliy-madaniy rang-baranglik ham kiradi. Chunki
ular o`zbek xalqining tarixiy tajribasi, ijtimoiy qadriyatlari va kollektiv tafakkurini aks ettiradi.
Til birliklari orasida iboralar, xususan qoliplangan ifodalar va idiomatik birikmalar
professional nutqiy janrlarning uslubiy tashkil topishida muhim o`rin egallaydi. Har bir sohaning
o`ziga xos kommunikativ talablari mavjud bo`lib, bu talablar matnda qisqa, lo`nda, mazmunan
to`liq va esda qoladigan ifodalarni qo`llashni zarur etadi. Ana shunday talablar iboralarning faol
ishlatilishiga sabab bo`ladi. Shuningdek, iboralar nutqni rasmiylik yoki norasmiylik darajasiga
moslashtiradi, tinglovchining diqqatini jalb etadi, u yoki bu ijtimoiy-huquqiy holatga baho berish
imkonini yaratadi. Ular professional nutqdagi genetik, funksional va stilistik xususiyatlarni
ajratishda tilshunoslik uchun ham muhim tahlil obyekti hisoblanadi.
“Deputatning so`zlariga ko`ra, ayrim rahbarlar haligacha ko`zbo`yamachilik bilan
shug`ullanmoqda, real islohotlar esa sust bormoqda”. “Ko`zbo`yamachilik qilmoq” bu ibora
ijtimoiy tanqidni kuchaytirish uchun ishlatilgan. Mazmunan yolg`onchilik, soxtalik ma’nosini
bildiradi. Jurnalistik janrga xos ekspressivlik va baholovchanlikni oshiradi.
“Ayblanuvchi o`z qilgan jinoyatini bo`yniga olib, qonun oldida javob berishga tayyor
ekanini bildirdi”. “Bo`yniga olish, qonun oldida javob bermoq” ushbu iboralar yuridik nutqda
aybni tan olish va javobgarlikni bildiruvchi rasmiy-stilistik vositalardir. Ular yuridik jarayonning
mohiyatini aniqlik bilan ifodalashga xizmat qiladi.
“Ko`p yillik stress va xavotir natijasida bemorning tinkasi qurigan, u mutaxassis ko`rigiga
muhtoj”. “Tinkasi qurimoq” bu ibora organizmning holatini emotsional-psixologik nuqtayi
nazardan tasvirlaydi. Tibbiy janrda bemorning ruhiy holatini obrazli bayon etish uchun ishlatilgan.
Demak, idiomatik birliklar professional nutqiy janrlarning ekspressivligi, uslubiy xilma-
xilligi va ta’sirchanligini ta’minlovchi asosiy vositalardan biridir. Ularning maqsadli, kontekstga
mos qo`llanilishi matnning semantik boyligiga, kommunikativ samaradorligiga bevosita ta’sir
qiladi. Shu bois, professional nutqni o`rganishda idiomatik birliklarning funksional-stilistik
xususiyatlarini chuqur tahlil qilish dolzarb ilmiy vazifalardan hisoblanadi
Xulosa qilib aytganda, iboralar professional nutqiy janrlarning semantik va pragmatik
strukturasini shakllantiruvchi asosiy til vositalaridandir. Ularning qo`llanishi nafaqat uslubiy rang-
baranglikni ta’minlaydi, balki ijtimoiy muomala samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.
Нурмoнoв A. Ўзбек тилшунoслиги тaрихи. -Т.:Шaрқ., 2002. 8.Седoв К.Ф. Дискурс и
личнoсть. – М.: Лaбиринт, 2004.
2.
Шмелёвa Т.В. Мoдель речевoгo жaнрa // Жaнры речи. – Сaрaтoв: Кoлледж,1997.
3.
Деметьев В.В. теoрия речевых жaнрoв. -Мoсквa: Знaк, 2010.
4.
Miller, Carolyn R. (2015). "Genre Change and Evolution." In N. Artemeva & A. Freedman
(Eds.),
Genre Studies around the Globe: Beyond the Three Traditions
(pp.154–185).
Edmonton, AB: Trafford Publishing.
