ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
206
JINOYAT SODIR ETISHDA AYB SHAKLLARI VA ULARNING JINOIY
JAVOBGARLIKKA TA'SIRINI HUQUQIY JIHATDAN TAHLIL QILING
Turdimurodova Marjona Yunusbek-qizi
Contact: +99890-897-04-09
meyamyunusova@gmail.com
Turdiyev Abdulfayz Sherali o’g’li
Contact: +99897-777-71-62
Abdulfayz2022@gmail.com
QXU Milliy g'oya, ma'naviyat asoslari va huquq ta'lim yo'nalishi 4 - bosqich talabalari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17536192
Annotatsiya
. Mazkur maqolada jinoyat huquqi nazariyasining asosiy va eng murakkab
bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan ayb instituti va uning shakllari har tomonlama yoritilgan. Ayb
shaxsning o‘z harakatlari yoki harakatsizligiga nisbatan ruhiy-psixologik munosabatini
ifodalaydi va jinoyat tarkibining zaruriy subyektiv elementi sifatida e’tirof etiladi. Shu bois,
aybning mavjudligi yoki mavjud emasligi shaxsning jinoiy javobgarlikka tortilishida hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Maqolada aybning shakllari — qasd (to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita)
hamda ehtiyotsizlik (beparvolik va o‘z kuch va imkoniyatlariga ortiqcha ishonish) turlari chuqur
tahlil qilinadi. Har bir shaklning mazmun-mohiyati, ularning o‘zaro farqlari va jinoyat sodir
etishdagi o‘rni amaliy misollar hamda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi normalariga
asoslangan holda izohlanadi. Shuningdek, ayb shakllarining jinoyat tarkibini kvalifikatsiya
qilishdagi, shaxsning ijtimoiy xavfli harakatini baholashdagi, va jazoni tayinlashdagi o‘rni
alohida ko‘rsatib o‘tiladi.Tadqiqot davomida aybning mavjudligi jinoyat huquqida aybsizlik
prinsipi, adolatli jazo tayinlash, hamda subyektiv tomonning individual baholanishi kabi
tamoyillar bilan uzviy bog‘liq ekanligi yoritiladi. Muallif ayb shakllarining turlicha bo‘lishi
jinoyat sodir etgan shaxsning ichki ruhiy holatini to‘g‘ri aniqlashga, demakki, jinoiy
javobgarlikni to‘g‘ri belgilashga xizmat qilishini asoslaydi.Shuningdek, maqolada sud
amaliyotida ayb shakllarini noto‘g‘ri baholash oqibatida yuzaga keladigan huquqiy xatoliklar,
ularning adolat va qonun ustuvorligiga salbiy ta’siri, hamda ushbu muammolarning oldini olish
uchun zarur bo‘lgan nazariy va amaliy takliflar ilgari suriladi. Muallif tomonidan O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi plenum qarorlari, jinoyat huquqi bo‘yicha ilmiy manbalar, xalqaro
tajriba hamda zamonaviy yuridik adabiyotlar asosida tahliliy yondashuv qo‘llanilgan.Ushbu
ilmiy maqola jinoyat huquqining subyektiv tomonini yanada chuqur o‘rganish, ayb shakllarini
aniqlashda yagona huquqiy yondashuvni shakllantirish hamda jinoyat-protsessual amaliyotda
adolatli va qonuniy qarorlar qabul qilishga ilmiy-nazariy asos yaratish maqsadida yozilgan.
Kalit so'zlar:
ayb, qasd, ehtiyotsizlik, subyektiv tomon, jinoyat tarkibi, jinoiy javobgarlik,
aybsizlik prinsipi, adolatli jazo, huquqiy tahlil, jinoyat kodeksi, sud amaliyoti.
KIRISH
Har qanday huquqiy davlatda jinoyat sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortish jarayonida
ayb tushunchasi markaziy o‘rin tutadi. Chunki ayb — bu shaxsning o‘z xatti-harakatiga yoki
harakatsizligiga nisbatan ongli ruhiy munosabati, ya’ni uning ichki psixologik holatini
ifodalovchi subyektiv omildir.
Jinoyat huquqi nazariyasida ayb jinoyat tarkibining to‘rtinchi — subyektiv tomoni
sifatida e’tirof etilib, u mavjud bo‘lmagan taqdirda shaxsning jinoiy javobgarligini belgilash
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
207
mumkin emas. Bu tamoyil O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksining 9-moddasida aniq
ifoda etilgan bo‘lib, unda “Shaxs qonunda belgilangan tartibda aybi isbotlangan ijtimoiy xavfli
qilmishlari uchungina javobgar bo'ladi” degan qoidaga alohida urg‘u berilgan.Ayblilik prinsipi
demokratik huquqiy davlatlarda inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning asosiy
kafolatlaridan biri hisoblanadi. Shu boisdan, jinoyat sodir etish jarayonida shaxsning ruhiy
holatini, maqsadini, niyatini, voqea-hodisalarga ongli munosabatini aniqlash — jinoiy
javobgarlikni to‘g‘ri belgilash va adolatli jazoni tayinlashning muhim omilidir.Ushbu maqolada
aybning nazariy mohiyati, uning turlari va shakllari, shuningdek, ularning jinoiy javobgarlikka
ta’siri O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi, Oliy sud Plenum qarorlari, ilmiy-nazariy
manbalar hamda xalqaro tajribalar asosida keng tahlil qilinadi. Maqolaning maqsadi — jinoyat
huquqida ayb shakllarini to‘g‘ri aniqlashning ilmiy va amaliy ahamiyatini asoslab berish,
shuningdek, aybni baholashda yagona huquqiy yondashuvni taklif etishdan iboratdir.
ASOSIY QISM
Jinoyat huquqi tizimida ayb instituti shaxsning jinoiy harakatlariga nisbatan ruhiy-
irodaviy munosabatini ifodalovchi eng muhim element hisoblanadi. U jinoyat tarkibining
subyektiv tomoni sifatida namoyon bo‘ladi va shaxsning ichki psixologik holatini huquqiy
baholash imkonini beradi. Demak, jinoyat deb topilishi uchun harakat (yoki harakatsizlik) bilan
birga shaxsning aybliligi ham mavjud bo‘lishi zarur. Ayb — bu shaxsning o‘z xatti-
harakatlarining ijtimoiy xavfliligini anglash va unga ongli munosabat bildirishidir. Ya’ni,
ayblilik shaxsning ichki dunyosini huquqiy jihatdan tahlil qilish imkonini beradi. Shu jihatdan
ayb jinoyat huquqining ruhiy asosi sifatida e’tirof etiladi. Aybsizlik prinsipi huquqiy davlatning
asosiy tayanch tamoyillaridan biri ekanini olimlar ham ta’kidlaydilar.[1] Aybning shakllari
shaxsning jinoyat sodir etishdagi ruhiy holatiga qarab ikki asosiy turga bo‘linadi: qasddan sodir
etilgan jinoyatlar va ehtiyotsizlik natijasida sodir etilgan jinoyatlar.
1. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar: Qasd (niyat) — shaxs o‘z xatti-harakatining ijtimoiy
xavfli oqibatlarini anglab, ularni istab yoki ularga ongli ravishda yo‘l qo‘yib jinoyat sodir etgan
holatdir.[2] To‘g‘ridan-to‘g‘ri qasd — shaxs jinoyat oqibatlarini istaydi va ular sodir bo‘lishini
biladi.
Bilvosita qasd — shaxs oqibatlarning bo‘lishi mumkinligini biladi, lekin bunga befarq
(loqayd) munosabatda bo‘ladi. Masalan, agar shaxs boshqa bir odamni o‘ldirish maqsadida unga
ataylab zarba bersa — bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri qasd hisoblanadi. Ammo agar u og‘ir jarohat
yetkazish niyatida harakat qilib, oqibatda odam o‘lsa — bu bilvosita qasd sifatida baholanadi.
Qasddan jinoyat sodir etishda shaxsning maqsad, motiv, va ruhiy holati alohida e’tiborga olinadi.
Bu omillar jazoni individuallashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
2. Ehtiyotsizlikdan sodir etilgan jinoyatlar: Ehtiyotsizlik (beparvolik yoki loqaydlik) —
shaxsning o‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko‘rgan bo‘lsa-da, ularning oldini olishiga
ishonib ish tutishi (o‘z kuchiga ortiqcha ishonish) yoki umuman oldindan ko‘rmagan (beparvolik)
holatlarda yuz beradi.[3]
O‘z imkoniyatiga ishonib harakat qilish – shaxs oqibatlarni oldindan biladi, ammo
ularning oldini olishiga ishonadi;
Beparvolik – shaxs oqibatlarni umuman oldindan ko‘rmaydi, lekin ularni ko‘rishi kerak
edi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
208
Masalan, haydovchi belgilangan tezlikni oshirib, transport hodisasi oqibatida odam
o‘limiga sabab bo‘lsa, u ehtiyotsizlik natijasida jinoyat sodir etgan hisoblanadi. Ayb shaklining
turli bo‘lishi jinoiy javobgarlikni belgilashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Qasddan sodir etilgan
jinoyatlar odatda og‘irroq sanksiyalar bilan jazolanadi, chunki bunda shaxs ijtimoiy xavfli
oqibatlarni ongli ravishda istagan bo‘ladi. Ehtiyotsizlik natijasidagi jinoyatlar esa yengilroq
huquqiy choralar bilan cheklanadi, chunki bunda shaxsning niyati jinoyat oqibatlariga
yo‘naltirilmagan bo‘ladi. Masalan, Jinoyat kodeksining 97-moddasida “qasddan odam o‘ldirish”
uchun 10 yildan 20 yilgacha ozodlikdan mahrum etish jazosi belgilangan bo‘lsa, 102-moddadagi
“ehtiyotsizlik oqibatida odam o‘limiga sabab bo‘lish” uchun eng ko‘pi bilan 5 yilgacha
ozodlikdan mahrum etish jazosi ko‘zda tutilgan. Bu esa ayb shaklining jinoiy javobgarlik
darajasiga bevosita ta’sirini ko‘rsatadi. Xalqaro jinoyat huquqi doirasida ham aybning mavjudligi
jinoiy javobgarlikning ajralmas sharti hisoblanadi. Masalan, "BMTning Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi (1948-yil)"da “Hech kim qonuniy asosda aybdor deb topilmaguncha
jinoyatchi sifatida jazoga tortilishi mumkin emas” deb belgilangan. [4] Xalqaro jinoyat sudi (ICC)
nizomida ham ayb — jinoiy mas’uliyatni aniqlashda asosiy mezonlardan biri sifatida qayd
etilgan. O‘zbekiston Respublikasi xalqaro standartlarga muvofiq tarzda milliy jinoyat
qonunchiligini takomillashtirib bormoqda. Bu islohotlar shaxsning ichki niyatini hisobga olgan
holda individual yondashuvni kuchaytirish, insonparvarlik prinsiplarini amalda ro‘yobga
chiqarish, hamda jazoni adolatli va proporsional belgilashga qaratilgan.
XULOSA
Jinoyat huquqida ayb instituti shaxsning jinoyat sodir etishdagi ruhiy-irodaviy
munosabatini belgilovchi eng muhim tushunchalardan biri bo‘lib, u jinoiy javobgarlikni
asoslovchi markaziy mezon sifatida maydonga chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
kodeksida ayb jinoiy javobgarlikning zaruriy sharti sifatida e’tirof etilgan bo‘lib, aybsiz shaxsni
jazolashga yo‘l qo‘yilmaydi. Bu esa aybsizlik prinsipining amalda ro‘yobga chiqishidir.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, ayb shakllari (ya’ni qasd va ehtiyotsizlik) jinoyatning
subyektiv tomonini to‘liq tavsiflaydi hamda shaxsning ichki ruhiy holatini yoritadi. Qasd
shaklida sodir etilgan jinoyatlar odatda ijtimoiy xavfi yuqori bo‘lib, jazo tayinlashda og‘irroq
javobgarlikni nazarda tutadi. Ehtiyotsizlik bilan sodir etilgan jinoyatlar esa, aksincha, ijtimoiy
xavfi nisbatan pastroq bo‘lgani sababli, jazoning yengilroq turini qo‘llashga asos bo‘ladi. Shu
jihatdan, ayb shaklining to‘g‘ri aniqlanishi jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, adolatli jazo
tayinlash va inson huquqlarini himoya qilishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shuningdek, tahlil
shuni ko‘rsatadiki, amaliyotda ayrim hollarda jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ayb shakllari
noto‘g‘ri baholanishi natijasida sud qarorlarida xatoliklar uchraydi. Bu esa nafaqat adolat
tamoyilini, balki jamiyatda qonun ustuvorligi prinsipini ham zaiflashtiradi. Shu sababli, tergov
va sud organlari tomonidan aybning shaklini aniqlashda shaxsning ruhiy holati, maqsadi,
oqibatni oldindan ko‘ra bilish darajasi va xulq-atvori motivlari chuqur o‘rganilishi zarur. Ilmiy-
nazariy manbalar tahliliga ko‘ra, ayrim hollarda jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsizlik bilan sodir
etilganligini farqlash murakkab jarayon bo‘lib, bu holatda psixologik ekspertiza va kompleks
huquqiy tahlil muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, jinoyat huquqini qo‘llash amaliyotida
aybning shakllarini to‘g‘ri aniqlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish, xususan,
tergovchilar, prokurorlar va sudyalar uchun maxsus metodik tavsiyalar ishlab chiqish zarur.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
209
Shu
sababli,
mamlakatimizda
jinoyat
huquqi
va
sud
amaliyotini
yanada
takomillashtirishda ayb institutini chuqur o‘rganish, huquqni qo‘llovchi organlar faoliyatida
subyektiv tomonning tahliliga e’tiborni kuchaytirish, jinoyatni individual yondashuv asosida
baholash — adolatli jinoiy siyosatni shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi.
Adabiyotlar ro'yxati
1.
Saidov A. “O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat barpo etishning nazariy va amaliy
masalalari.” – Toshkent: TDYU nashriyoti, 2018.
2.
O'zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi 21- modda, 1994
3.
O'zbekistonRespublikasiningJinoyatKodeksi 22-modda,1994
4.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Inson Huquqiy Umumjahon deklaratsiyasi 11- modda,
1948
5.
Qodirov M. Jinoiy javobgarlik va ayb shakllarining o‘zaro bog‘liqligi. – Toshkent: TDYUI
ilmiy to‘plami, 2020. – 128 b.
6.
Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. – 215 b.
7.
Sattarov N. Jinoyat huquqi nazariyasida subyektiv tomon va ayb muammolari. – Toshkent:
Adolat, 2019. – 188 b.
