712
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
KARBON KISLATALAR TUZILISHI KLASSIFIKATSIYASI VA
NOMENKLATURASI
Ergasheva Gulchexra Sirojidinova
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti,
1-son tibbiy va biologik kimyo kafedrasi assistenti.
Sulaymonqulov Jasurbek Gʻulom oʻgʻli
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti,
1-kurs, 1-davolash yo‘nalishi, 128-guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17691385
Annotatsiya.
Ushbu maqola karbon kislotalarning molekulyar tuzilishi, kimyoviy
xususiyatlari, klassifikatsiyasi va nomenklaturasini ilmiy asosda tahlil qiladi. Karbon kislotalar
organik va noorganik turkumlarga bo‘linib, biologik tizimlarda pH barqarorligini saqlash,
energiya almashinuvi va mineral balansni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Sanoat
jarayonlarida esa ular polimerlar, dorivor moddalar, sement va metall eritish texnologiyalarida
keng qo‘llaniladi. Maqolada karbon kislotalarning nomenklaturasi va klassifikatsiyasi,
molekulyar tuzilishining kimyoviy reaktivlikka ta’siri, shuningdek, laboratoriya va amaliy
tadqiqotlarda qo‘llanilishi muhokama qilinadi. Natijalar karbon kislotalarning ilmiy va amaliy
ahamiyatini tasdiqlaydi va ularni yangi biofaol va sanoat birikmalarini yaratishda qo‘llash
imkonini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar:
Karbon kislotalar, Molekulyar tuzilish, Klassifikatsiya, Nomenklatura,
Organik kislota, Noorganik kislota, Kimyoviy xususiyatlar.
CARBON ACIDS: STRUCTURE, CLASSIFICATION, AND
NOMENCLATURE
Abstract.
This article provides a scientific analysis of the molecular structure, chemical
properties, classification, and nomenclature of carbon acids. Carbon acids are divided into
organic and inorganic groups and play a crucial role in biological systems by maintaining pH
stability, supporting energy metabolism, and ensuring mineral balance. In industrial processes,
they are widely used in the production of polymers, pharmaceuticals, cement, and metal
extraction technologies. The article discusses the nomenclature and classification of carbon
acids, the impact of molecular structure on chemical reactivity, and their applications in
laboratory and practical research. The results confirm the scientific and practical significance of
carbon acids and highlight their potential for the development of new bioactive and industrial
compounds.
Keywords:
Carbon acids, Molecular structure, Classification, Nomenclature, Organic
acid, Inorganic acid, Chemical properties.
Kirish
Karbon kislotalar (HCO₃⁻, RCO₃H) organik va noorganik kimyo sohalarida muhim
biologik va sanoat jihatdan ahamiyatga ega birikmalardir. Ularning asosiy xususiyati karbonil
guruhi (C=O) bilan gidroksil guruhi (–OH) o‘rtasidagi kimyoviy bog‘lanish bo‘lib, bu ularning
reaktivligini va turli kimyoviy jarayonlarda, xususan esterifikatsiya, nukleofilik qo‘shilish va
neytralizatsiya reaksiyalarida faol ishtirok etishini ta’minlaydi. Karbon kislotalar tabiiy ravishda
ko‘plab biologik tizimlarda, masalan, qon plazmasi va suyak to‘qimalarida mavjud bo‘lib,
shuningdek, sanoatda neftni qayta ishlash, polimer ishlab chiqarish va farmatsevtika
mahsulotlarining sintezida keng qo‘llaniladi.
713
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Ularning tuzilishi va molekulyar xususiyatlari kimyoviy va fizikaviy xatti-harakatlarini
aniqlashda asosiy omil hisoblanadi. Shu sababli, karbon kislotalarni klassifikatsiya qilish va
ularning nomenklaturasini o‘rganish nafaqat akademik, balki amaliy jihatdan ham muhimdir.
Klassifikatsiya ular qanday funktsional guruhlar bilan birikkanligi, strukturaviy o‘ziga
xosliklari va molekulyar murakkabligiga qarab amalga oshiriladi.
Nomenklatura esa organik va noorganik karbon kislotalarni bir xilda identifikatsiya qilish
va ilmiy muloqotda aniq tavsiflash imkonini beradi.
Dolzarbligi
Karbon kislotalar kimyo fanida va sanoat sohalarida katta ahamiyatga ega bo‘lib,
ularning o‘rganilishi hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Organik sintezda, farmatsevtikada,
polimerlar va biofaol moddalarning ishlab chiqarishida karbon kislotalarning roli beqiyosdir. Shu
bilan birga, tabiiy biologik tizimlarda karbon kislotalar suv va qonning kislota-asos
muvozanatining saqlanishida, shuningdek, karbonat tuzlarining hosil bo‘lishida asosiy
komponent sifatida ishtirok etadi. Ularning molekulyar tuzilishi va reaktiv xususiyatlarini to‘liq
tushunish organik va bioorganik sintez jarayonlarini optimallashtirishga, yangi dorivor va sanoat
kimyoviy birikmalarini yaratishga imkon beradi.
Maqsad
Ushbu maqolaning umumiy maqsadi karbon kislotalarning tuzilishi, kimyoviy
xususiyatlari, turli klassifikatsiyalari va nomenklaturasini tizimli va ilmiy asosda o‘rganishdir.
Maqsad shundan iboratki, karbon kislotalarning molekulyar strukturasini tushunish,
ularning kimyoviy reaktivligini aniqlash va bu bilimlarni organik va noorganik kimyo sohalarida
amaliy qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatishdir. Shu bilan birga, maqola orqali ularning biologik,
sanoat va laboratoriya jarayonlaridagi ahamiyati, shuningdek, nomenklatura va klassifikatsiya
orqali ilmiy muloqotda aniq identifikatsiya qilish usullari ham yoritiladi.
Asosiy qism
Karbon kislotalar bu molekulalarida karbonil guruhi (C=O) va gidroksil guruhi (–OH)
mavjud bo‘lgan birikmalar bo‘lib, ular suv yoki boshqa asosiy erituvchilarda proton donor
sifatida ishlay oladi. Noorganik karbon kislotalar, masalan, karbonik kislota (H₂CO₃), suvda erib
karbonat va bikarbonat ionlarini hosil qiladi. Organik karbon kislotalar esa karboksil guruhi (–
COOH) bilan ifodalanadi va ko‘plab biologik va sanoat jarayonlarida faol ishtirok etadi. Karbon
kislotalar ta’riflari kimyo adabiyotlarida biroz farq qilishi mumkin, ammo ularning asosiy
xususiyati kislotaviy xatti-harakat va turli kimyoviy reaktsiyalarda nukleofilik qo‘shilishga
tayyor bo‘lishidir.
Karbon
kislotalar
strukturasi
ularning
kimyoviy
reaktivligini
belgilaydi
va
nomenklaturasi orqali ilmiy jihatdan aniqlanadi. Shu sababli, ularni tushunish organik va
noorganik kimyo fanlari uchun asosiy masala hisoblanadi. Karbon kislotalarning kislota-asos
xususiyatlari, suvda erish tezligi va ionlash darajasi ularning biologik va sanoatdagi
qo‘llanilishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, karbon kislotalar termodinamik va kinetik jihatdan turli reaksiyalarda
turlicha xatti-harakat ko‘rsatadi, bu esa ularni sintez va laboratoriya amaliyotlarida o‘rganishni
muhim qiladi. Shu bilan birga, karbon kislotalarning tabiiy va sun’iy shakllari bilan bog‘liq ilmiy
tadqiqotlar farmatsevtika, polimer kimyosi va bioorganik sintez uchun asosiy manba hisoblanadi.
Karbon kislotalar molekulalarida asosiy kimyoviy element sifatida karbon, kislorod va
vodorod mavjud bo‘lib, ular turli funktsional guruhlar bilan bog‘langan. Karbonil guruhi (C=O)
molekulada elektronegativlik farqi tufayli polarlashadi va nukleofil reagentlar bilan reaksiyaga
714
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
kiradi. Gidroksil guruhi (–OH) proton donor sifatida ishlaydi, bu esa karbon kislotalarning
kislotaviy xususiyatini belgilaydi. Molekulyar tuzilish karbon kislotalarning kislotaviy
mustahkamligini, erish tezligini va boshqa kimyoviy xatti-harakatlarini aniqlaydi. Organik
karbon kislotalarda karboksil guruhi karbon atomiga bog‘langan va turli yon zanjirlar bilan
modifikatsiya qilinishi mumkin, bu esa ularning fizik va kimyoviy xususiyatlarini sezilarli
darajada o‘zgartiradi.
Noorganik karbon kislotalar, masalan, H₂CO₃, suvda erib ionlashadi va karbonat (CO₃²⁻)
va bikarbonat (HCO₃⁻) ionlarini hosil qiladi. Molekulyar tuzilishdagi elektron taqsimoti karbon
kislotalarning reaktivlik profilini belgilaydi va nomenklaturada ularning strukturaviy
ishonchliligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, tuzilishdagi kichik o‘zgarishlar, masalan, yon zanjir
uzunligi yoki funktsional guruhlar, kislotaning fizik-kimyoviy xususiyatlarini sezilarli darajada
o‘zgartiradi. Shu sababli, karbon kislotalarning molekulyar tuzilishini chuqur o‘rganish organik
va noorganik kimyo fanlarida dolzarb hisoblanadi.
Karbon kislotalar ko‘plab mezonlar bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi: organik va
noorganik, oddiy va murakkab, monokarboksil va polikarboksil, aromatik va alifatik. Noorganik
karbon kislotalar, masalan, karbonik kislota, ko‘proq ion hosil qiluvchi tizimlarda uchraydi.
Organik karbon kislotalar esa yon zanjirlar va funktsional guruhlar bilan bog‘liq bo‘lib,
ularning reaktivligi va fizik xususiyatlarini belgilaydi. Monokarboksil kislotalarda bitta karboksil
guruhi mavjud bo‘lsa, polikarboksil kislotalarda ikki yoki undan ortiq karboksil guruhlari
mavjud bo‘lib, ular o‘zaro intramolekulyar va intermolekulyar bog‘lanish hosil qiladi. Aromatik
karbon kislotalar benzen halqasiga bog‘langan karboksil guruhi bilan ajralib turadi va ularning
kimyoviy xatti-harakati alifatik kislotalardan farq qiladi. Shu bilan birga, murakkab karbon
kislotalar esterlash, anhidrid hosil qilish va boshqa kimyoviy transformatsiyalarda keng
qo‘llaniladi. Klassifikatsiya ilmiy tadqiqotlar va amaliy sintez jarayonlarida karbon
kislotalarning aniq identifikatsiyasini va to‘g‘ri nomenklatura qo‘llanishini ta’minlaydi.
Organik karbon kislotalar alifatik va aromatik turlarga bo‘linadi. Alifatik kislotalar to‘liq
yon zanjirli va turli hossali bog‘lanishlarga ega bo‘lib, oddiy va murakkab shakllarda uchraydi.
Masalan, formik kislota va asetik kislota oddiy alifatik kislotalardir. Polikarboksil
kislotalar esa ikki va undan ortiq karboksil guruhi mavjud bo‘lib, ular biologik tizimlarda va
polimer sintezida muhim rol o‘ynaydi. Aromatik karbon kislotalar, masalan, benzoik kislota,
aromatik halqa bilan bog‘langan karboksil guruhi tufayli alifatik kislotalardan farq qiladi.
Ularning reaktivligi elektrofil va nukleofil reaktsiyalar bilan bog‘liq bo‘lib, kimyoviy
sintezda keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga, organik karbon kislotalar biologik tizimlarda ko‘plab
metabolik jarayonlarda ishtirok etadi, masalan, amino kislotalar sintezida va energiya
almashinuvida.
Noorganik karbon kislotalar, asosan, karbon dioksid suv bilan reaksiyaga kirishidan hosil
bo‘ladi va karbonat, bikarbonat ionlarini hosil qiladi. Ular tabiiy suv tizimlarida, biologik
tizimlarda va sanoat jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Masalan, karbonik kislota (H₂CO₃)
suvda erib, kislotaviy muhit yaratadi va pH barqarorligini ta’minlaydi. Shuningdek, noorganik
karbon kislotalar metall karbonatlar va bikarbonatlar bilan reaksiyaga kirib, turli sanoat
jarayonlarida, masalan, sement ishlab chiqarishda va metall eritish texnologiyasida qo‘llaniladi.
Ularning kimyoviy xususiyatlari va ion hosil qilish qobiliyati ularni biologik va sanoat
tizimlarida ajralmas komponentga aylantiradi.
Karbon kislotalarni nomenklatura qilish organik va noorganik kimyo qoidalariga muvofiq
amalga oshiriladi.
715
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Organik kislotalarda IUPAC qoidalariga ko‘ra, karboksil guruhi eng yuqori prioritetga
ega va molekula nomida “–oic acid” qo‘shimchasi bilan ifodalanadi. Masalan, CH₃COOH acetic
acid. Aromatik kislotalarda esa “benzoic acid” kabi nomlash qo‘llaniladi. Noorganik karbon
kislotalar esa H₂CO₃ shaklida yoziladi va ular suvda ion hosil qiluvchi sifatida tasniflanadi.
Nomenklatura karbon kislotalarning ilmiy muloqotda aniqligini ta’minlaydi, ularning
identifikatsiyasi va kimyoviy reaksiyalarda ishtirokini osonlashtiradi. Shu bilan birga,
nomenklatura orqali yangi karbon kislotalarni yaratish va ularni tasniflash imkoniyati ham
mavjud.
Karbon kislotalar kislotaviy xatti-harakat, esterifikatsiya, anhidrid hosil qilish, nukleofilik
qo‘shilish va neytralizatsiya reaksiyalarida faol ishtirok etadi. Ularning kislotaviy mustahkamligi
yon zanjir va elektron taqsimotiga bog‘liq. Organik karbon kislotalarda reaktivlik karboksil
guruhi va yon zanjir funktsional guruhlari bilan aniqlanadi. Noorganik karbon kislotalar esa
suvda erib, karbonat va bikarbonat ionlarini hosil qiladi, bu ularning biologik va sanoat
ahamiyatini oshiradi.
Karbon kislotalarning kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish yangi dorivor va sanoat
birikmalarini sintez qilishda muhim ahamiyatga ega. Karbon kislotalar biologik tizimlarda pH
barqarorligini saqlash, energetik jarayonlarda ishtirok etish va mineral almashinuvni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Sanoatda esa ular polimerlar, dorivor moddalar, oziq-ovqat
qo‘shimchalari, sement va metall eritish texnologiyasida keng qo‘llaniladi. Shuningdek,
laboratoriya sharoitida karbon kislotalar kimyoviy sintez va analiz jarayonlarida ishlatiladi.
Organik va noorganik karbon kislotalarning amaliy qo‘llanilishi ularning nomenklatura,
klassifikatsiya va molekulyar tuzilishini chuqur tushunishni talab qiladi. Shu bilan birga,
ularning biologik va sanoat ahamiyati ilmiy tadqiqotlarni yanada rivojlantirishga imkon yaratadi.
Muhokama
Karbon kislotalar kimyo fanida va sanoat hamda biologik tizimlarda o‘ziga xos rol
o‘ynaydi. Molekulyar tuzilishi va funktsional guruhlari ularning kimyoviy reaktivligini
belgilaydi, bu esa turli kimyoviy reaksiyalarda, xususan esterifikatsiya, anhidrid hosil qilish va
neytralizatsiya jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Organik karbon kislotalarning yon
zanjirlarining uzunligi, aromatik yoki alifatik tabiati, shuningdek, polikarboksil yoki
monokarboksil shaklda bo‘lishi ularning fizik va kimyoviy xususiyatlariga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bilan birga, noorganik karbon kislotalar suvda erib karbonat va bikarbonat
ionlarini hosil qilishi tufayli biologik tizimlarda pH barqarorligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, karbon kislotalarning nomenklaturasi va klassifikatsiyasi
ularni ilmiy tadqiqot va sanoat jarayonlarida aniq identifikatsiya qilish imkonini beradi. IUPAC
qoidalariga muvofiq to‘g‘ri nomlangan karbon kislotalar laboratoriya va sanoat amaliyotida
xatoliklarni kamaytiradi va yangi birikmalarni yaratishda metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Shu bilan birga, klassifikatsiya orqali karbon kislotalar turli turkumlarga ajratilib, ularning
reaktivligi va qo‘llanilish sohasi tizimli tarzda o‘rganiladi. Muhokama jarayonida shuningdek
karbon kislotalarning biologik va sanoat qo‘llanilishi ham ko‘rib chiqildi. Organik karbon
kislotalar dorivor moddalar, polimerlar va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilsa, noorganik
karbon kislotalar sement ishlab chiqarish, metall eritish va suv tizimlarida kislota-asos
muvozanatini ta’minlashda samarali ishlatiladi. Bu jihatlar ularning ilmiy tadqiqotlar va amaliy
jarayonlarda dolzarbligini oshiradi. Shu bilan birga, molekulyar tuzilish va kimyoviy
xususiyatlarni chuqur o‘rganish yangi biofaol va sanoat kimyoviy birikmalarini sintez qilishga
imkon beradi.
716
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Karbon kislotalar bilan bog‘liq tadqiqotlar natijasida ular turli reaktivlik profiliga ega
ekanligi aniqlanib, bu esa yangi katalitik, bioorganik va farmatsevtik jarayonlarni rivojlantirishda
qo‘llaniladi.
Natijalar
Ushbu maqola tahlil natijalariga ko‘ra, karbon kislotalarning molekulyar tuzilishi,
kimyoviy xususiyatlari va funktsional guruhlari ularning biologik va sanoat ahamiyatini
belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Organik karbon kislotalar yon zanjirlar, aromatik yoki
alifatik tabiati va polikarboksil yoki monokarboksil shaklida bo‘lishiga qarab turli reaksiyalarda
turlicha xatti-harakat ko‘rsatadi. Noorganik karbon kislotalar esa suvda erib, karbonat va
bikarbonat ionlarini hosil qilishi tufayli biologik tizimlarda pH barqarorligini ta’minlaydi va
sanoat jarayonlarida keng qo‘llaniladi. Klassifikatsiya va nomenklatura karbon kislotalarning
tizimli o‘rganilishini va ilmiy muloqotda aniqlikni ta’minlaydi. IUPAC qoidalariga muvofiq
nomlangan organik kislotalar laboratoriya sharoitida xatoliklarni kamaytiradi va yangi
birikmalarni yaratishda asosiy metodologik vosita hisoblanadi. Shu bilan birga, karbon kislotalar
biologik tizimlarda energiya almashinuvi, mineral balans va kislotaviy muvozanatni saqlashda,
sanoatda esa polimerlar, dorivor moddalar va metall eritish texnologiyasida samarali qo‘llaniladi.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, karbon kislotalarning ilmiy o‘rganilishi nafaqat nazariy
jihatdan, balki amaliy jarayonlarda ham ahamiyatga ega. Molekulyar tuzilish va kimyoviy
xususiyatlarni aniqlash orqali yangi biofaol va sanoat kimyoviy birikmalarini sintez qilish,
laboratoriya va sanoat jarayonlarini optimallashtirish imkoniyati yaratiladi. Shu bilan birga,
nomenklatura va klassifikatsiya bilimlari pedagogik va ilmiy tadqiqotlarda metodik asos sifatida
qo‘llanilishi mumkin.
Xulosa
Ushbu maqola tahlil natijalariga ko‘ra, karbon kislotalar kimyo fanida, biologik
tizimlarda va sanoat jarayonlarida o‘ziga xos va dolzarb ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi.
Molekulyar tuzilishi, funktsional guruhlari va yon zanjirlarining xossalari karbon
kislotalarning kimyoviy xatti-harakatini belgilaydi, bu esa ularni organik va noorganik kimyo
sohalarida keng qo‘llash imkonini yaratadi. Organik karbon kislotalar alifatik va aromatik
turkumlarga bo‘linib, turli reaksiyalarda turlicha reaktivlik ko‘rsatadi, noorganik karbon
kislotalar esa suvda erib ion hosil qilish xususiyati tufayli biologik tizimlarda pH barqarorligini
ta’minlaydi va sanoat jarayonlarida keng qo‘llaniladi. Klassifikatsiya va nomenklatura karbon
kislotalarning ilmiy tadqiqot va laboratoriya amaliyotlarida aniq identifikatsiya qilinishini
ta’minlaydi. IUPAC qoidalariga muvofiq to‘g‘ri nomlangan birikmalar ilmiy muloqotda
xatoliklarni kamaytiradi, yangi kimyoviy va biofaol birikmalarni yaratishda metodologik asos
bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, karbon kislotalarning biologik va sanoat qo‘llanilishi ularning
ilmiy o‘rganilishining dolzarbligini oshiradi. Organik va noorganik karbon kislotalarning
molekulyar xususiyatlari, kimyoviy reaktivligi va nomenklaturasi bilan bog‘liq bilimlar yangi
sintez jarayonlarini rivojlantirish, laboratoriya va sanoat texnologiyalarini optimallashtirish,
hamda farmatsevtik va biokimyoviy tadqiqotlarda amaliy natijalar olish imkonini yaratadi.
Umuman olganda, karbon kislotalar mavzusi ilmiy jihatdan chuqur o‘rganishga loyiq
bo‘lib, ularning tuzilishi, klassifikatsiyasi va nomenklaturasi haqidagi bilimlar organik va
noorganik kimyo, bioorganik sintez, farmatsevtika va sanoat jarayonlarida keng qo‘llanilishi
mumkin.
717
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Bruice, P. Y. Organic Chemistry. 9th Edition. Pearson, 2016. – Bet 1–1200
2.
Carey, F. A., Sundberg, R. J. Advanced Organic Chemistry: Part A: Structure and
Mechanisms. 6th Edition. Springer, 2010. – Bet 1–1000
3.
McMurry, J. Organic Chemistry. 9th Edition. Cengage Learning, 2016. – Bet 1–1100
4.
Loudon, G. M., Parise, J. Organic Chemistry. 6th Edition. Oxford University Press, 2014. –
Bet 1–950
5.
Morrison, R. T., Boyd, R. N. Organic Chemistry. 7th Edition. Pearson, 2010. – Bet 1–1050
6.
March, J. Advanced Organic Chemistry: Reactions, Mechanisms, and Structure. 6th
Edition. Wiley, 2007. – Bet 1–1100
7.
Clayden, J., Greeves, N., Warren, S. Organic Chemistry. 2nd Edition. Oxford University
Press, 2012. – Bet 1–1000
8.
Solomons, T. W. G., Fryhle, C. B. Organic Chemistry. 12th Edition. Wiley, 2017. – Bet 1–
1100
