707
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ALGARITIMDI IFODALASH USULLARI VA ULARNING TURLARI CHIZIQLI
TIBBIY JARAYONLARGA OID MASALALARNI ALGARITIMLARINI TUZISH
Zuparov Ilxom Boxodirovich
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti,
Biotibbiyot muhandisligi, informatika va biofizika kafedrasi assistenti.
Sulaymonqulov Jasurbek Gʻulom oʻgʻli
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, 1-kurs, 1-davolash yo‘nalishi,
128-guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17691297
Annotatsiya.
Ushbu ish tibbiy jarayonlarni algoritmik tarzda ifodalash usullarini,
ularning turlarini va chiziqli tibbiy jarayonlarga oid masalalarni algoritmlar yordamida tizimli
yechish imkoniyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqot davomida algoritmlarning matnli,
vizual, formal matematik va dasturiy kod orqali ifodalash usullari tahlil qilindi hamda ularning
afzalliklari va cheklovlari aniqlandi. Chiziqli algoritmlar tibbiyotda eng samarali tur sifatida
belgilandi, ular diagnostika protokollari, laboratoriya testlari, davolash jarayonlari va bemor
monitoringini standartlashtirishda yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Shu bilan birga, chiziqli
algoritmlarning modellashtirilishi jarayonni nazorat qilish, xatoliklarni kamaytirish va
resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Tadqiqot natijalari chiziqli algoritmlarni
klinik protokollarga tatbiq etishning amaliy ahamiyatini tasdiqlaydi va tibbiy qaror qabul qilish
jarayonini optimallashtirishga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
Algoritm, Algoritmlarni ifodalash usullari, Chiziqli algoritmlar, Tibbiy
jarayonlar, Diagnostika protokollari, Laboratoriya testlari, Klinik monitoring, Modellashtirish.
METHODS OF REPRESENTING ALGORITHMS AND THEIR TYPES, AND THE
DEVELOPMENT OF ALGORITHMS FOR LINEAR MEDICAL PROCESS PROBLEMS
Abstract.
This study is dedicated to exploring methods of representing medical processes
algorithmically, their types, and the possibilities of systematically solving problems related to
linear medical processes using algorithms. During the research, the methods of expressing
algorithms through textual (pseudo-code), visual (flowcharts), formal mathematical models, and
programming code were analyzed, and their advantages and limitations were identified. Linear
algorithms were determined to be the most effective type in medicine, providing high efficiency in
standardizing diagnostic protocols, laboratory tests, treatment procedures, and patient
monitoring. Furthermore, modeling of linear algorithms enables process control, reduces errors,
and ensures efficient use of resources. The research results confirm the practical significance of
applying linear algorithms in clinical protocols and assist in optimizing medical decision-
making processes.
Keywords:
Algorithm, Methods of Algorithm Representation, Linear Algorithms, Medical
Processes, Diagnostic Protocols, Laboratory Tests, Clinical Monitoring, Modeling.
Kirish
Tibbiyot sohasida ma’lumotlar hajmi va murakkabligi tobora ortib borayotgani sababli,
tibbiy jarayonlarni samarali boshqarish va tahlil qilish uchun algoritmik yondashuvlarning roli
keskin oshmoqda. Algoritm – berilgan vazifani yechish tartibini aniq va izchil bosqichlar orqali
ifodalovchi metodik vosita bo‘lib, u murakkab tibbiy jarayonlarni tizimli ravishda
modellashtirish va optimallashtirish imkonini beradi.
708
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Hozirgi kunda klinik diagnostika, davolash jarayonlari, laboratoriya tadqiqotlari va
bemorlarni monitoring qilish kabi sohalarda algoritmlardan keng foydalanilmoqda.
Algaritimlarni ifodalashning turli usullari mavjud bo‘lib, ular masalan, matn shaklida
(so‘zli yoki pseudo-kod), diagrammalar orqali (blok-sxemalar), formal matematik modellarda
yoki dasturiy kod orqali amalga oshiriladi. Har bir usulning o‘ziga xos afzalliklari va cheklovlari
mavjud bo‘lib, ularni tanlash tibbiy jarayonning xususiyatiga va murakkabligiga bog‘liq.
Chiziqli algoritmlar – bu har bir bosqichning aniq ketma-ketlikda bajarilishini talab
qiladigan algoritmik struktura bo‘lib, tibbiy amaliyotda, masalan, diagnostik tekshiruvlar,
laboratoriya testlari, standart terapiya protokollari va bemor monitoringi jarayonlarida keng
qo‘llaniladi. Shuningdek, chiziqli tibbiy jarayonlarga oid masalalarni algoritmik tarzda ifodalash
jarayoni bemorning xavfsizligi, tashxisning aniqligi va davolash samaradorligini oshirishda
muhim ahamiyatga ega. Algoritmlarning to‘g‘ri tanlanishi va modellashtirilishi klinik qaror
qabul qilish jarayonini standartlashtirishga, inson omilini kamaytirishga va resurslardan samarali
foydalanishga imkon yaratadi.
Shu bois, tibbiy masalalarni chiziqli algoritmlar yordamida yechish – zamonaviy
tibbiyotda texnologik va ilmiy jihatdan dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
Dolzarligi
Bugungi kunda tibbiyot sohasida murakkab va ko‘p bosqichli jarayonlar, shuningdek,
bemorlarni individual davolash strategiyalarini ishlab chiqish ehtiyoji algoritmlarga bo‘lgan
talabni oshirmoqda. Algoritmik yondashuvlar tibbiy qaror qabul qilish jarayonini tezlashtiradi,
diagnostika va davolashning standartligini ta’minlaydi, inson xatolarini kamaytiradi va
resurslarni samarali boshqarish imkonini beradi. Ayniqsa, chiziqli tibbiy jarayonlar, ya’ni
bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan testlar, tekshiruvlar va davolash protokollarini
algoritmlar orqali ifodalash klinik jarayonlarni optimallashtirish va natijalarni prognoz qilishda
muhimdir. Shu bois, ushbu mavzu ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi.
Maqsadi
Ushbu ishning maqsadi tibbiy jarayonlarni algoritmik tarzda ifodalash usullarini
o‘rganish, ularning turlari bilan tanishish va chiziqli tibbiy jarayonlarga oid masalalarni
algoritmlar yordamida tizimli yechish imkoniyatlarini aniqlashdir.
Asosiy qism
Algoritm – berilgan vazifani bajarish tartibini aniq bosqichlar orqali ifodalovchi metodik
vosita bo‘lib, u murakkab jarayonlarni tizimli ravishda modellashtirish imkonini beradi.
Tibbiyotda algoritmlar bemorning tashxisini aniqlash, davolash jarayonlarini boshqarish,
laboratoriya tadqiqotlarini monitoring qilish va klinik qaror qabul qilishda qo‘llaniladi.
Algoritmik yondashuvlar murakkab tibbiy jarayonlarni standartlashtirish, inson omilini
kamaytirish va resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Shu bilan birga, algoritmlar
tibbiy xizmatning tezkorligini oshiradi va xatolik ehtimolini kamaytiradi. Masalan, diagnostik
protokollar va terapevtik yo‘riqnomalarni algoritmik tarzda ifodalash klinik jarayonlarni
optimallashtiradi.
Algoritmlar, shuningdek, kompyuterlashtirilgan tibbiy tizimlar va sun’iy intellekt
vositalari bilan integratsiya qilinib, tibbiy qaror qabul qilishni yanada aniq va samarali qiladi.
Shu bois, algoritm tushunchasini chuqur o‘rganish va tibbiyotdagi ahamiyatini aniqlash ilmiy va
amaliy jihatdan dolzarbdir.
Algoritmlarni ifodalash bir necha asosiy usullar orqali amalga oshiriladi.
709
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Birinchisi – so‘zli yoki pseudo-kod shaklida ifodalash bo‘lib, bu usul algoritmning
mantiqiy ketma-ketligini tushunarli va sodda tarzda ko‘rsatadi. Ikkinchi usul – blok-sxemalar
orqali ifodalash bo‘lib, u algoritm bosqichlarini vizual tarzda tasvirlaydi va jarayonni intuitiv
tushunishga yordam beradi.
Uchinchi usul – matematik formalizmlar va tenglamalar orqali ifodalash, bu murakkab
tibbiy hisoblash jarayonlarini aniq va o‘lchovli modellashtirish imkonini beradi. To‘rtinchi usul –
dasturiy kod yordamida algoritmni implementatsiya qilish, bu esa klinik tizimlarda
avtomatlashtirilgan ishlashni ta’minlaydi. Har bir usulning o‘z afzalligi va cheklovlari mavjud
bo‘lib, tanlash tibbiy jarayonning murakkabligi va talablariga bog‘liq. Shu bilan birga, vizual va
matn shaklidagi ifodalar tibbiyot xodimlari uchun tushunarlilikni oshiradi, formal matematik
modellari esa klinik tadqiqotlarda aniqlikni ta’minlaydi.
Algoritmlar chiziqli, shartli (tarmoqlangan) va siklik (takroriy) shakllarga bo‘linadi.
Chiziqli algoritm – bu har bir bosqichning aniq ketma-ketlikda bajarilishini talab
qiladigan strukturadir. Tibbiyotda bu tur diagnostik tekshiruvlar, standart terapiya protokollari va
laboratoriya testlari uchun mos keladi. Tarmoqlangan algoritm esa shartlarga bog‘liq qarorlar
qabul qilish jarayonlarini ifodalaydi, masalan, tashxis natijalariga qarab davolash yo‘nalishini
tanlash. Takroriy algoritmlar esa kuzatuv va monitoring jarayonlarida, masalan, dori dozalarini
boshqarish yoki bemorning holatini qayta-qayta baholashda qo‘llaniladi. Algoritm turini tanlash
jarayonning xususiyati va murakkabligiga bog‘liq bo‘lib, tibbiy jarayonni aniq va samarali
boshqarish imkonini beradi.
Chiziqli tibbiy jarayonlar – bu har bir bosqich aniq ketma-ketlikda bajariladigan standart
protokollar bo‘lib, ularda qarorlar ketma-ketligi oldindan belgilangan. Masalan, bemorning
anamnezini olish, fizik tekshiruv o‘tkazish, laboratoriya testlarini bajarish va natijalar asosida
davolashni boshlash bosqichlari chiziqli tartibda amalga oshiriladi. Chiziqli jarayonlar bemor
xavfsizligini ta’minlaydi va klinik qarorlarni standartlashtiradi. Shu bilan birga, chiziqli
jarayonlarda algoritmlar yordamida ishlash xatolikni kamaytiradi, vaqtni tejaydi va bemor
monitoringini soddalashtiradi. Tibbiy xodimlar uchun chiziqli algoritmlar intuitiv va tushunarli
bo‘lib, klinik protokollarga moslashishda qulaylik yaratadi.
Chiziqli algoritm tuzishda birinchi navbatda jarayonning barcha bosqichlari aniqlanadi.
Har bir bosqichning kirish va chiqish parametrlari belgilanishi lozim. Keyin, bosqichlar
mantiqiy ketma-ketlikka joylashtiriladi va har bir vazifa aniq ifodalanadi. Algoritmni blok-sxema
yoki pseudo-kod yordamida ifodalash uni tushunarli qiladi. Shu bilan birga, tibbiy jarayonga xos
shartlar va ehtimoliy xatoliklar ko‘rib chiqiladi. Algoritmni yaratishda bemor xavfsizligi va
klinik samaradorlik asosiy mezon sifatida olinadi. Yakunda, chiziqli algoritm tibbiy jarayonning
har bir bosqichini tizimli va izchil ko‘rsatadi, uni monitoring va optimizatsiya qilish imkonini
beradi.
Chiziqli algoritmlar diagnostika jarayonlarida keng qo‘llaniladi. Masalan, laboratoriya
testlarini bajarish tartibi, tasviriy diagnostika ketma-ketligi yoki klinik tekshiruvlar chiziqli
algoritmlar bilan ifodalanadi. Davolash jarayonlarida ham ular terapiya protokollarini
standartlashtirish, dori dozalarini aniq belgilash va bemor monitoringini amalga oshirishda
yordam beradi. Shu bilan birga, chiziqli algoritmlar tibbiy xodimlarning qaror qabul qilish
jarayonini tezlashtiradi va inson omilini kamaytiradi. Klinik tizimlarda avtomatlashtirilgan
platformalar yordamida chiziqli algoritmlar bemorlar uchun individualizatsiya qilingan
protokollarni yaratishda qo‘llaniladi.
710
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Tibbiy jarayonlarni modellashtirish algoritmlar yordamida jarayonni oldindan ko‘rish va
optimallashtirish imkonini beradi. Modellashtirish jarayonida har bir bosqich matematik yoki
blok-sxema shaklida ifodalanadi. Shu bilan birga, jarayon parametrlarini o‘zgartirish orqali turli
stsenariylarni sinash mumkin. Modellashtirish yordamida klinik jarayonning samaradorligi
baholanadi, xatoliklar aniqlanadi va resurslar samarali boshqariladi. Tibbiyotda modellashtirish
algoritmlarni tekshirish, protokollarni yangilash va klinik qarorlarni qo‘llashda muhim vosita
hisoblanadi.
Chiziqli algoritmlarning asosiy afzalligi – jarayonning aniq ketma-ketlikda bajarilishi, bu
esa bemor xavfsizligini ta’minlaydi va qaror qabul qilishni standartlashtiradi. Shuningdek, ular
bemor monitoringini soddalashtiradi va klinik xodimlar uchun tushunarli bo‘ladi. Ammo
cheklovlari ham mavjud: murakkab yoki shartli jarayonlarda chiziqli algoritmlar yetarli
bo‘lmasligi mumkin. Masalan, tashxis natijalari turli shartlarga bog‘liq bo‘lgan hollarda
tarmoqlangan algoritmlar qo‘llanilishi zarur. Shu bilan birga, chiziqli algoritmlar dinamik va tez
o‘zgaruvchi jarayonlarga moslashishda cheklangan. Shunga qaramay, chiziqli algoritmlar oddiy,
standart va ko‘p bosqichli tibbiy jarayonlar uchun samarali vosita hisoblanadi.
Muhokama
Ushbu ish davomida tibbiy jarayonlarni algoritmik tarzda ifodalash usullari, ularning
turlari va chiziqli algoritmlarni tuzish metodologiyasi o‘rganildi. Analiz shuni ko‘rsatdiki,
algoritmlar tibbiyotda murakkab va ko‘p bosqichli jarayonlarni standartlashtirish va
optimallashtirishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Algoritmlarning turli ifodalash usullari –
matnli (pseudo-kod), vizual (blok-sxema), formal matematik modellari va dasturiy kod – har
birining o‘ziga xos afzalliklari bilan birga, klinik jarayonning xususiyatiga mos tanlanishi
lozimligi aniqlanadi. Chiziqli algoritmlar tibbiy jarayonlarda eng ko‘p qo‘llaniladigan tur sifatida
ajralib turadi. Tahlil natijalariga ko‘ra, chiziqli algoritmlar diagnostika protokollari, laboratoriya
testlarini bajarish tartibi, bemor monitoringi va standart davolash protokollarida yuqori
samaradorlikni ta’minlaydi. Shu bilan birga, ularning qo‘llanilishi jarayonni mantiqan ketma-ket
tarzda ifodalashga imkon yaratadi va inson xatoliklarini kamaytiradi. Tadqiqot davomida chiziqli
tibbiy jarayonlarni modellashtirish jarayonida quyidagi natijalar kuzatildi: birinchi navbatda,
jarayonning barcha bosqichlarini aniqlash va parametrlarini belgilash tibbiy xodimlar uchun
jarayonni tushunarli qiladi. Ikkinchidan, blok-sxema va pseudo-kod yordamida algoritmni vizual
va matnli ifodalash jarayonni optimallashtirish va monitoring qilishni osonlashtiradi.
Uchinchidan, algoritmlarni dasturiy vositalar yordamida implementatsiya qilish tibbiy
tizimlarda avtomatlashtirilgan qaror qabul qilishni ta’minlaydi.
Natijalar
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, algoritmlarni ifodalashning turli usullari tibbiy
jarayonlarni tizimli boshqarish va optimallashtirishda samarali vosita sifatida ishlatiladi. Matnli
(pseudo-kod) va vizual (blok-sxema) ifodalash usullari tibbiy xodimlar uchun jarayonning
ketma-ketligini tushunishni osonlashtiradi, formal matematik modellari esa hisob-kitob va
monitoringni aniq qiladi. Dasturiy kod orqali implementatsiya esa avtomatlashtirilgan klinik
tizimlarda qaror qabul qilishni soddalashtiradi. Chiziqli algoritmlar tibbiy jarayonlarda eng
samarali tur sifatida aniqlangan. Ular diagnostika protokollari, laboratoriya testlarini bajarish,
standart davolash protokollari va bemor monitoringi jarayonlarida yuqori samaradorlikni
ta’minlaydi. Shu bilan birga, chiziqli algoritmlar jarayonni aniq bosqichlarga ajratadi, inson
omilidan kelib chiqadigan xatoliklarni kamaytiradi va tibbiy qaror qabul qilishni
standartlashtiradi.
711
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Modellashtirish natijalari shuni ko‘rsatdiki, chiziqli algoritm yaratishda jarayonning
barcha bosqichlarini aniqlash va parametrlarini belgilash muhimdir. Blok-sxema yoki pseudo-
kod yordamida ifodalash jarayonni tushunarli va nazorat qilinadigan qiladi. Dasturiy vositalar
yordamida implementatsiya esa klinik tizimlarda avtomatlashtirish va monitoringni ta’minlaydi.
Shu asosda, tahlil shuni ko‘rsatdiki, chiziqli algoritmlarning asosiy afzalliklari quyidagilar:
jarayonni standartlashtirish, qaror qabul qilish vaqtini qisqartirish, inson xatoliklarini
kamaytirish, resurslardan samarali foydalanish va bemor xavfsizligini oshirish. Shu bilan birga,
murakkab va shartli jarayonlarda ularning qo‘llanilishi cheklangan bo‘lishi mumkin, lekin
standart va ko‘p bosqichli tibbiy jarayonlarda yuqori samaradorlikni beradi.
Xulosa
Ushbu ish davomida tibbiy jarayonlarni algoritmik tarzda ifodalash usullari va chiziqli
algoritmlarning tibbiyotdagi roli tahlil qilindi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, algoritmlar
tibbiy jarayonlarni standartlashtirish, qaror qabul qilishni tezlashtirish, inson xatoliklarini
kamaytirish va resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Chiziqli algoritmlar
diagnostika protokollari, laboratoriya testlari, davolash jarayonlari va bemor monitoringi kabi
standart va ko‘p bosqichli tibbiy jarayonlarda eng samarali vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Shu
bilan birga, algoritmlarni vizual (blok-sxema), matnli (pseudo-kod), formal matematik va
dasturiy kod orqali ifodalash tibbiy xodimlar uchun jarayonni tushunarli va nazorat qilinadigan
qiladi. Tahlil shuni ko‘rsatadiki, chiziqli algoritmlarning to‘g‘ri tanlanishi va modellashtirilishi
klinik jarayonlarni optimallashtirish, bemor xavfsizligini oshirish va tibbiy xizmat sifatini
yaxshilashda muhim ahamiyatga ega. Shu bois, chiziqli algoritmlarni klinik protokollarga tatbiq
etish zamonaviy tibbiyotda samarali va dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Umuman
olganda, algoritmlardan foydalanish tibbiyotda nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega
bo‘lib, ularni klinik jarayonlarga tatbiq etish orqali tibbiy xizmat sifatini yanada yaxshilash
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Cormen, T. H., Leiserson, C. E., Rivest, R. L., & Stein, C. (2022). Introduction to
Algorithms (4th ed.). MIT Press.
2.
Knuth, D. E. (1997). The Art of Computer Programming, Volume 1: Fundamental
Algorithms (3rd ed.). Addison-Wesley.
3.
McLeod, R., & Duffy, V. (2018). Clinical Decision Support Systems: Theory and Practice.
Springer.
4.
Shortliffe, E. H., & Sepúlveda, M. J. (2018). Clinical decision support in the era of
artificial intelligence. JAMA, 320(21), 2199–2200.
5.
Sedgewick, R., & Wayne, K. (2011). Algorithms (4th ed.). Addison-Wesley.
6.
Greenes, R. A. (2014). Clinical Decision Support: The Road to Broad Adoption. Academic
Press.
7.
Ohno-Machado, L., et al. (2019). Data-driven healthcare: Algorithms and applications in
clinical practice. Journal of Biomedical Informatics, 92, 103–114.
8.
Miller, R. A., & Masarie, F. E. (1989). Medical algorithms and expert systems: Principles
and applications. Computers in Biology and Medicine, 19(1), 1–14.
