ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
677
BUXORO SHEVASIGA OID DIALEKTIZMLAR TAHLILI.
Xudoyberdiyeva Gulmira Allaberdi qizi
Termiz davlat universiteti oʻqituvchisi
+998997499129
Abdurahmonova Gulorom Iskandar qizi
Termiz davlat universiteti 2 - bosqich talabasi
+998912440253
https://doi.org/10.5281/zenodo.7878010
Annotatsiya. Maqolada Buxoro shevasiga xos boʻlgan soʻzlarning dialektal tahlili hamda
mazkur soʻzlarning izohli lugʻatdagi namunalari, soʻzlarning kelib chiqish etimologiyasi, boshqa
hududlardan farqli ravishda anglatadigan maʼnolari xususida fikrlar yuritiladi.
Kalit so'zlar: shevadagi dialektizmlar, izohli lugʻatdagi namunalari, hududlardan farqli
maʼnolari.
АНАЛИЗ ДИАЛЕКТИЗМОВ, РОДСТВЕННЫХ БУХАРСКОМУ ДИАЛЕКТУ.
Аннотация. В статье обсуждаются диалектный анализ слов, характерных для
бухарского диалекта, примеры этих слов в толковом словаре, этимология происхождения
слов, их отличные от других регионов значения.
Ключевые слова: диалектизмы в диалекте, примеры в толковом словаре, значения,
отличные от регионов.
ANALYSIS OF DIALECTISMS RELATED TO THE BUKHARA DIALECT.
Abstract. In the article, the dialectal analysis of the words characteristic of the Bukhara
dialect, as well as the examples of these words in the explanatory dictionary, the etymology of the
origin of the words, and their meanings different from other regions are discussed.
Key words: dialecticisms in the dialect, examples in the explanatory dictionary, different
meanings from regions.
KIRISH.
Dialektizmlar — adabiy tildati dialektlarning oʻziga xos hududiy unsurlari. Dialektizmlarlar
tilshunoslikning barcha sohalari (fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis va boshqalar) ga
taalluqli. Badiiy ijodda dialektizmlarlar narsa, voqea va hodisaga mahalliy urgʻu berish maqsadida
qoʻllaniladi, bundan tashqari personaj nutqini individuallashtirish uchun foydalaniladi. Biroq,
bunday qoʻllash tufayli dialektizmlarlar adabiy tilga oid boʻlib qolmaydi. Dialektizmlarlarni
qoʻllash uslublararo ham cheklangan. Badiiy uslubda ancha keng, publitsis-tik uslubda qisman
qoʻllangani holda ilmiy, rasmiy uslublarda deyarli uch-ramaydi. Baʼzi soʻzlar adabiy til va
dialektda qullangani holda boshqa dialektda boshqa maʼnoni ifodalaydi. Mas, „shoti“, „tovoq“
Fargʻona til shevalarida „narvon“, „lagan“ni bildirsa, adabiy tilda „arava shotisi“ „kosaga oʻxshash
idish“ni anglatadi. Xorazm shevasiga xos „gʻoʻch“ soʻzi — „mard“, „botir“; „nishatamiz“ —
„nima qilamiz“ degan maʼnoni bildiradi. Dialektizmlarlardan oʻrinli foydalanish badiiy ijodning,
umuman nutqning badiiyligini, uslubning fazilati, taʼsir-chanligini oshiradi.(1)
MUHOKAMA VA NATIJALAR.
Yuqorida bayon etilgan fikrlarga yuzlanilsa, Buxoro shevasidagi ayrim soʻzlarning fors-tojik
tilidan olingani haqida maʼlumot berildi. Xususan, badburut (Buxoro)-katta (beoʻxshov moʻylovli
kishi) maʼnosidagi soʻz, badgoʻy (Buxoro)-tili zaxar, masalan: badgoʻy kampir,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
678
Badimol (Buxoro)-serjahl, masalan: u badimol odam, shuningdek bazarba (Buxoro)-kuchli,
masalan: Sobir bazarba yigit.
Ushbu misollar etimologiyasi aynan fors-tojik tilida va ular Buxoro shevasiga koʻchgan.
Izohli lugʻatda keltirilgan baʼzi Buxoro shevasidagi soʻzlar tahlil qilingan.
1.Alvonj (Buxoro)//alvonch (Qashqadaryo)-belanchak: chaqaloq alvonjda yotipti (Buxoro)
2.Alis//alus (Buxoro, Qashqadaryo)-gʻilay: koʻzi alis boʻlishi bachchalidan (Qashqadaryo)
3.Obirogʻon//obiroʻgʻon (Buxoro)-zirbak (palov pishirilayotganda qozonga guruch
solishgacha tayyorlangan masalliq.
4.Bandak (Buxoro)-toʻgʻnogʻich: Bandak i:na
5.Gavdoʻsha (Buxoro)-xurmo
6.Gʻulva//gʻulba (Buxoro)//gʻalva (Qashqadaryo)-quvur.
7.Dammak (Qashqadaryo)//dammamak (Samarqand, Buxoro)-jim, tinch, jimgina.
8.Zaldolu//zaldori//zaldoru (Buxoro)-oʻrik.
9.Kal(l)poʻsh (Buxoro)-doʻppi.
10.Labdoʻl (Buxoro)-labi qalin (odam)
11.Magʻal (Buxoro)-shovqin "shum"
12.Palavkedi//palavkadi (Shimoliy Xorazm)//palavkadu (Buxoro)-oshqovoq.
13.Rangdon (Buxoro)-siyohdon.
14.sannon (Buxoro)//sandal, sandon: temirchini sandoni.
15.Tax(t)lash (Buxoro)1. yerni tekislash,2.tayyorlash.
16.Ush (Buxoro)-daraxt oʻzagi.
17.Oʻgʻlogʻ//oʻgʻloq (Buxoro)//ogloq, ulogʻ.
18.Falla//palla (Buxoro, Samarqand)-ogʻiz suti.
19.Xappak (Buxoro)-qopqon.
20.Harra (Buxoro)-tirgovuch.
XULOSA
Xulosa oʻrnida taʼkidlandiki, Buxoro shevasidagi ayrim soʻzlarning Oʻzbek xalq shevalari
lugʻatida keltirilishi, ularning maʼno va baʼzan shakl jihatidan ham boshqa hudud shevalaridan
faqrlanishi, baʼzi soʻzlarning fors-tojik tillaridan olinganiligi kabi bir qator fikrlar xususida fikrlar
yuritildi. Shuningdek, mazkur soʻzlarning faktik, leksik-semantik jihati, qiyosiy xususiyatlari kabi
bir qator masalalari boʻyicha keyingi maqolalarga rejalashtirildi.
REFERENCES.
1.
Oʻzbek xalq shevalari lugʻati. Oʻzbekiston CCP"Fan"nashriyoti.T.1971.
2.
Ashirboyev Samixon.Oʻzbek dialektalogiyasi. // darslik//Т.:<<Navroʻz>> nashriyoti, 2016.-
136 b
3.
Juraev B. O‘zbek adabiyoti tili va dialektlari. -T.: Fan, 1963.
4.
Reshetov V. V., Shoabduraxmonov Sh. O‘zbek dialektologiyasi. -T.: Oʻqituvchi, 1978.
5.
B.Toʻychiyev, B.Xasanov.Oʻzbek dialektalogiyasi.-T.:Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti,2004.
6.
Sh.Sh.Shoabdurahmonov. Oʻzbek adabiy tili va oʻzbek xalq shevalari.-T.:Fan, 1962 yil.
7.OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.
