ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
334
O’TKIR HOSHIMOVNING ASARLARIDA BIR SEMALI VA KO’P SEMALI
LUG’AVIY SEMANTIK VALENTLIK O’RNIDA BIRIKISH USULLARINING
LINGVISTIK TAHLILI.
Sheraliyev Jamshid
Termiz davlat universiteti talabasi.
D.Ergasheva
Ilmiy rahbar.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7929780
Annotatsiya. Ushbu maqolada o’zbek xalqining buyuk yozuvchisi O'tkir Hoshimovning
"Daftar hoshiyasidagi bitiklar"asaridagi bir semali va ko’p semali leksemalar so'z birikmalarida
lingvistik tahlil etilgan. Ko’p semali va bir semali leksemalar haqida, ular nimalarni tashkil etishi
to'g'risida qisqacha ma'lumot berilgan.
Kalit so'zlar: valentlik tushunchasi, lug’aviy valentlik, semantik valentlik, qoyil, sema,
urush, otchopar, kiyik, fazilat, buyuk, ko'kat, ko'ngil.
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ОДНОСЕМЕННОЙ И МНОГОСЕМЕННОЙ
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКОЙ ВАЛЕНТНОСТИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ОТКИРА
ГАШИМОВА.
Аннотация. В данной статье лингвистически анализируются однозначные и
многозначные лексемы в словосочетаниях великого узбекского писателя О'ткира
Гашимова «Надписи на полях тетради». Дана краткая информация о многозначных и
однозначных лексемах, что они из себя представляют.
Ключевые слова: понятие валентности, лексическая валентность, семантическая
валентность, восхищение, небо, война, конь, олень, добродетель, великий, зеленый, сердце.
LINGUISTIC ANALYSIS OF SINGLE-SEMAL AND MULTI-SEMAL LEXICAL
SEMANTIC VALENCE IN THE WORKS OF O'TKIR HASHIMOV.
Abstract. In this article, the single-semal and multi-semal lexemes in the word combinations
of the great Uzbek writer O'tkir Hashimov's "Inscriptions on the Margins of the Notebook" are
analyzed linguistically. Brief information about polysemous and monosemous lexemes, what they
are, is given.
Key words: the concept of valence, lexical valence, semantic valence, admire, sky, war,
horse, deer, virtue, great, green, heart.
Valentlik tushunchasi lisoniy birliklarning ma’no va mazmun hamda grammatik jihatdan
birikish va biriktirish imkoniyatlarini ifodalaydi. Valentlik – ichki imkoniyat, sintaktik aloqa esa
uning namoyon bo‘lishidir. Shuningdek, valentlik – til birligimiz, mohiyat, sabab va umumiylikka
ega bo‘lsa, sintaktik aloqa – nutq birligi, aloqasi, natija hamda xususiylik imkoniyatidir. Lisoniy
birliklarda ham ma’no ham grammatika bo‘lishi kerak. Har bir so‘z birikmasi valentligida ikkisi
bir-birini taqozo etib keladi. Shunga asoslanib, valentlik lug‘aviy hamda sintaktik kabi kichik
guruhlarga bo‘linadi.
Lug‘aviy valentlik – biriktiruvchi hokim qismdagi leksemaning ma’noviy jihatdan o‘ziga
mos birikuvchi tobe leksemalarini tanlay olishidir. Masalan, “uchmoq” leksemasi “mushuk”
leksemasini qabul qila olmaydi. “mushuk uchdi” so‘z birikmasida grammatik jihatdan noqislik
bo‘lmasa-da, ammo ma’no va mazmun jihatdan talabga javob bermaydi. Chunki “uchmoq”
faqatgina qushlarga xosdir va bu bir semali leksema hisoblanadi.
Semantik valentlik – leksemalarning semantik bog‘lanishi bevosita so‘z turkumlari doirasida
mantiqan hamda grammatik jihatdan bog‘lanishni yuzaga chiqaradi. Shundan kelib chiqadiki,
muayyan so‘zning o‘z so‘z turkum doirasidagi yoki boshqa so‘z turkumlariga aloqador leksemalar
bilan birikishi uning semantik imkoniyatiga ko‘ra sodir bo‘lsa, birikuvchi va biriktiruvchi
so‘zlarning o‘zaro munosabati kelib chiqadi. Masalan: qizil olma, qora ruchka, tez yurmoq, beshta
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
335
bola. Bundan kelib chiqadiki, sintaktik munosabat asosida semantik munosabat yotadi. Shunday
qilib, so‘zning semantik valentligi nutqda so‘zlarning kommunikativ birliklarni hosil qilinishida
paydo bo‘lmaydi, balki u so‘zda, uning ichki substansiyasida azaldan mavjud bo‘lib yuzaga
chiqishga tayyor turgan zaxira maydonida bo‘ladi.
Tilshunosligimizda leksemalar bir semali hamda birdan ortiq semali (ko‘p semali)
leksemalarga bo‘linadi. Leksema faqatgina bir ma’noni ifodalasa u bir semali leksema deyiladi
(quyosh, daraxt, qalam) Agarda leksema ko‘p semali bo‘lsa bitta so ‘z ikki gapda ikki yoki undan
ko‘proq tushunchani ifodalashi mumkin. Masalan: “qoyil” so‘zi doirasida ko‘rib chiqamiz. (Qoyil
dars, qoyil ayol) bu yerda “qoyil” leksemasi “ajoyib , zo‘r, tasanno” ma’nolarida kelsa, unga
“bo‘lmoq, qolmoq” fe’llarini qo ‘shib qo ‘shma fe’l yasab yangicha bir ma’no hosil qilish
qobiliyatiga ega. (Do‘stimning ishiga qoyil qoldim).
O‘zbek adabiyotining yirik namoyondasi, barchamiz uchun sevimli bo‘lgan, o‘zining
sermahsul asarlari bilan qalbimizdan joy olgan, taniqli yozuvchimiz O‘tkir Hoshimov o‘z
asarlarida kitobxonda emotsion ruhni kuchaytirish hamda baddiy ta’sirchanlikni yuzaga chiqarish
uchun bir semali va ko‘p semali so‘zlardan atroflicha foydalangan.
Mashhur o’zbek adibi O’.Hoshimov o’zining asarlarida o’quvchi uchun badiiylik
ta’sirchanlik ulashish maqsadida bir semali ko’p semali so’zlardan foydalangan. Ko’p semali
deganda asosan metofara, metonomiya , vazifadoshlik bilan ifodalagan so’zlarni keltirishimiz
mumkin. Masalan: “ Daftar hoshiyasidagi bitiklar “ asaridagi ilk satrida bir va ko’p semali
so’zlarning uchratish mumkin. Ya’ni “ Tabiat gultoji “ sarlavhasi bilan berilgan satrlarda: Kiyik
och qolmaslik uchun ko’kat yeydi . Ammo bir-brini o’ldirmaydi, sher och qolmaslik uchun kiyikni
yeydi. Ammo bir kuni o’ldirmaydi. Odam ko’katni ham yeydi , kiyikni ham yeydi, ko’ngil hushi
uchun she’rni ham o’ldiadi…Keyin … Urush qilib, bir-birini boshini yeydi…
Ushbu misralarda keltirilgan kiyikning o’t , she’rning kyik yeyishi kundalik hayotda
uchraganligi va o’z ma’nosida kelganligi uchun ham bir semali, odamning odam yeyishi esa ko’p
semaliga misol bo’ladi.
Odamlarga hayronsan ota-onasi tirikligida ikki og’iz shirin so’zni tekinga aytmaydi-da, ular
o’lgandan keyin ming-ming pul sarflab, usha so’zlarni qabr toshiga yozdirib qo’yadi. Bu
jumlalarda keltirib o’tilgan shirin so’z ko’p semali so’zning yaqqol namunasidir. Sababi so’zning
shirini o’z o’rnida emas.
Inson shu qadar buyukki , uning fazilatlarini o’lchash – dunyodagi eng baland cho’qqining
ustiga emaklab chiqish zahmati bilan teng. Inson shu qadar tubanki uning illatlarini dunyodagi eng
baland cho’qqining ustidan tushishga teng. Adibning “ Inson “ deb atalmish satrlarida illat va
fazilatlarni o’lchash birikmalari ko’p semali birikmadir. Chunki o’z ma’nosida kelmagan agar u
o’g’irlik , uzunlik ma’nosida bo’lsa edi bir semaliga namuna qilish mumkin edi. Tog’ cho’qqisiga
chiqish,tushish esa o’z ma’nosida kelganligi uchun ham bir semalidir. “ Otchopar” bozirida bir
eski do’stimni uchratib qoldim Matematik… Olim… Sigaret sotib o’tirgan ekan… Meni ko’rib
ko’zini yashirdi.
Tabiiy holki yashirmoq fe’li ishlatilganda barchaning berkitish, masalan: kimdir ko’rmasligi
uchun koptokni stol ostiga, shkafga yashirish mumkin.Bu holat stol va shkaf yordamchi vazifasini
o’taydi, biroq ko’zini yashirdi birikmasida u qo’li bilan berkitmagan, shunchaki u tomonga
qaramagan va buham ko’p semaliga misoldir.
“Har kim o‘z aravasini o‘zi tortsa” sarlavhasi bilan boshlanuvchi mikromatnda “Etikdo‘zni
sartarosh qilsangiz, odamning boshiga mix qoqadi” (43-bet) gapida “qoqmoq” leksemasi ko‘p
semali ( boshiga mix qoqmoq – ko‘chma ma’no, gilam qoqmoq – o‘z ma’nosida ).
“Dastxat” nomi bilan boshlanuvchi sarlavhada “Dasturxon to‘kin edi. Shirinliklar…
Bolalarning o‘zi pishirgan kulchalar… Tomog‘im xippa bo‘g‘ilib, suv ham o‘tmay qoldi. Keyin
konsert qo‘yishdi” (43-44-betlar) misrasidagi “qo‘ymoq” leksemasi ko‘p semali (tuxum qo‘ymoq
– o‘z ma’nosida, konsert qo‘ymoq – ko ‘chma ma’no).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
336
“Haqiqat sinmaydi…mi?” sarlavhasi bilan boshlanuvchi “Uning hech nimani
ifodalamaydigan yuzida bir soniya, atigi bir soniya tabassum paydo bo‘ldi” (47-48-betlar) gapida
“tabassum paydo bo‘ldi” leksemasi bir semalidir, chunki kulmoq, tabassum qilmoq faqatgina
insoniyatga xos.
Xulosa o‘rnida shuni keltirib o‘tishim kerakki, so‘zning nutqda o‘rganilishi, uning boshqa
so‘zlar bilan birikish imkoniyati, semantik jihatdan tuzilishi hamda birikish semantikasini yuzaga
chiqarish uchun muayyan so‘z va so‘z qoliplarini talab etishi valentlik nazariyasining o‘zagidir.
Shu o‘rinda, ushbu hosil qilingan so‘z birikmalarida bir semali va ko‘p semali so‘zlarning
ifodalanishi sintagmalarning ta’sirchanligini oshiradi. Ushbu fikrimning isboti sifatida yuqorida
mikromatnlarda so‘zlarning birikish jarayonlarini lingvistik tahlil asosida ko‘rib chiqdik.
REFERENCES
1.
R.Sayfullayeva “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” Toshkent – 2020.
2.
B.Mengliyev “Hozirgi o‘zbek tili” Toshkent – 2018.
3.
O‘tkir Hoshimov “Daftar hoshiyasidgi bitiklar” Toshkent – 2018.
4.
Ergasheva D.A. “Odil Yoqubov asarlarida inson ruhiy holati ifodalanishining lisoniy
manzarasi // Cyз саньати халқаро журнали Тошкент, 2020 . №1, 2-jild. ISSN: 21819297
Doir Journal 10.26739/2181-9297. – B. 99-103. (10.00.00 № 31)
5.
Abdullayev A. O’zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi.-Toshkent, O’zbekiston, Fan,
1983.
6.
Abdurahmonov G’, Mamajonov N. O’zbek tili va adabiyoti. –Toshkent, O’zbekiston,
1985.
7.
Umurqulov B. Badiiy adabiyotda so’z.-Toshkent: Fan, 1993.
