ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
360
TILSHUNOSLIKDA GENDERNING GRAMMATIK TAHLILI O‘ZBEK, RUS,
INGLIZ TILI HAMDA ARAB TILI MISOLIDA
Safarova Zarnigor
O‘zDJTU talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7933451
Annotatsiya.
Ushbu maqolada gender tilshunosligi muammosi ko‘rib chiqiladi va uning
paydo bo‘lishi va shakllanishi, birinchi navbatda, ingliz tilidagi lingvistik adabiyotda, ilmiy
adabiyotlarga sharh, uning tahlili va qisqacha tavsifi, arab tili materiali bo‘yicha gender
nutqining o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilinadi. Keltirilgan to‘rt til yuzasidan grammatik gender
tahlili asosida jins kategoriyalari ot, sifat va boshqa nutqning ba’zi xarakterli diskursiv
tendentsiyalarini aniqlash bayon qilingan.
Kalit so'zlar:
jins, grammatik tushuncha, diskursiv tendentsiya, gender muammolari, erkak
va ayol nutqi, kommunikativ uslub, lug‘at, lingvistik ong
.
ГРАММАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ РОДА В ЛИНГВИСТИКЕ УЗБЕКСКОГО,
РУССКОГО, АНГЛИЙСКИЙ И АРАБСКИЙ В КАЧЕСТВЕ ПРИМЕРА
Аннотация.
В данной статье рассматривается проблема гендерной лингвистики и
ее возникновения и развития, прежде всего в лингвистической литературе на английском
языке, обзор научной литературы, ее анализ и краткая характеристика, особенности
гендерной речи на материале. Анализируется арабский язык. На основе анализа
грамматического рода четырех языков описываются общие категории существительных,
прилагательных и некоторые характерные дискурсивные тенденции речи.
Ключевые слова:
род, грамматический концепт, дискурсивная тенденция, гендерные
проблемы, мужская и женская речь, коммуникативный стиль, лексика, языковое сознание.
GRAMMATICAL ANALYSIS OF GENDER IN LINGUISTICS UZBEK, RUSSIAN,
ENGLISH AND ARABIC AS AN EXAMPLE
Abstract.
This article examines the problem of gender linguistics and its emergence and
formation, primarily in linguistic literature in English, a review of scientific literature, its analysis
and brief description, specific features of gender speech. The characteristics of the Arabic
language are analyzed. Based on the grammatical gender analysis of the four mentioned
languages, the gender categories of nouns, adjectives and some characteristic discursive
tendencies of speech are described.
Key words:
gender, grammatical concept, discursive tendency, ge
nder problems, male and
female speech, communicative style, vocabulary, linguistic consciousness.
Kirish
So‘nggi paytlarda tilshunoslikda tilning gender tabaqalanishini o‘rganish muammosiga katta
e’tibor berilmoqda. Olimlar tobora ko‘proq nutqda gender va gender muammolarini eng samarali
lingvistik o‘rganishni faol foydalanish aspektida, dolzarb suhbatni yaxlit tahlil qilish doirasida
amalga oshirish kerak degan xulosaga kelishmoqda. Shu sababli, erkak va ayol tilining
xususiyatlarini ularning nutq xatti-harakatining strategiyasi va taktikasi yoki tipik diskursiv
tendentsiyalari nuqtai nazaridan obyektiv ravishda o‘rganish dolzarb ko‘rinadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
361
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda til birliklarining gender xususiyatlarini ilmiy-amaliy
tadqiq etish alohida ahamiyat kasb etdi. Davlatimiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev, “Fan sohasida
aynan fundamental tadqiqotlar doirasida ijobiy natijalarga erishilayotgani bejiz emas”. Bu
jarayonda rejalashtirilgan vazifalar ingliz, rus va o‘zbek va boshqa tillarning frazeologiyasi
materialida gender tushunchalarini shakllantirish omillarini qiyosiy tahlil qilishni taqozo etadi.
Til shunchaki muloqot vositasi emas. Til atrofdagi dunyo va madaniyatni aks ettiradi va shu
bilan birga undan foydalanadigan odamda bu dunyo qanday ishlashi va qanday bo‘lishi kerakligi
haqida ma’lum bir tasavvurni shakllantiradi. Tilni har kuni ishlatib, biz shunchaki gapirmaymiz,
biz erkaklar va ayollar, atrofimizdagi jamiyat qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi g‘oyalarimizni
o‘rgatamiz, takrorlaymiz va mustahkamlaymiz. Jins kategoriyasi erkak, ayol va betaraf grammatik
ma’nolari orqali hosil bo’ladi. Bu grammatik ma’nolar otning sifatlar va boshqa undoshlar bilan
belgilanish qobiliyatini ifodalaydi.
Gender masalalariga qiziqish o‘tgan asrning 60-yillarida feministik oqimlar taʼsirida Gʻarb
tilshunosligida paydo boʻlgan va tahlil asosan ingliz tili materiali boʻyicha olib borilgan. Rus
tilshunosligida jinsning lingvistik ifodalanish xususiyatlarini o‘rganish nisbatan yaqinda
boshlangan. Mahalliy gender tilshunosligining paydo bo‘lishi XX asrning 90-yillari o‘rtalariga
to‘g‘ri keladi. Hozirgi vaqtda tadqiqotning bir nechta yo‘nalishlari mavjud: ijtimoiy va
psixolingvistik, kommunikativ-diskursiv. Hozirgi vaqtda erkak va ayol nutqini o‘rganishning eng
istiqbolli yo‘nalishi jamiyatning madaniy an’analarini hisobga olgan holda turli xil kommunikativ
vaziyatlarda erkaklar va ayollarning nutq xatti-harakatlari strategiyasi va taktikasini tahlil qilish
hisoblanadi. Gender parametrining zamonaviy tadqiqotlari turli janrlardagi og‘zaki va yozma nutq
asarlari materiallari bo‘yicha amalga oshiriladi: grammatik, texnik, siyosiy, she’riy, reklama
matnlari va boshqalar. Gender tadqiqotlariga bag‘ishlangan ba’zi asarlarni tahlil qilish rus tilida
ham, ingliz tilida ham jinsiy kategoriyaning namoyon bo‘lishi haqida xulosaga keladi.
Gender lingvistikasining rivojlanishi zamonaviy falsafaning rivojlanishi va gumanitar
fanlarning ilmiy yo‘nalishlarini almashinishi bilan bog‘liq holda XX asrning oxirgi 10 yilliklariga
to‘g‘ri keladi. Gender lingvistikasi umumiy holatda ikki guruh savollarni o‘rganadi:
1. Genderning tilda yuzaga chiqishi: leksika, sintaksis, rod kategoriyasi va qator bo‘limlarda
namoyon bo‘ladi. Bunday yondashuvning maqsadi tilda turli jinsdagi odamlarning tilini
ifodalanishi, erkak va ayollarga qanday baho berilishi hamda qaysi semantik oblastlarda ularning
ko‘proq tarqalganligi, buning asosida qanday lingvistik mexanizm mavjudligi bilan ifodalanadi.
2. Genderning nutqda yuzaga chiqishi: gender qanday vositalar va qanday kontekslar
yordamida ifodalanayotganligi, bu protsessga ijtimoiy faktorlar va kommunikativ vositalar qanday
ta’sir ko‘rsatayotganligi o‘rganiladi. Hozirgi vaqtgacha bu sohada ijtimoiy determinizm nazariyasi
va biodeterminizm nazariyalari raqobat qilib kelmoqda.
G‘arb tillaridagi gender omili keng o‘rganilgan va o‘rganib kelinmoqda. MDH xalqlari tillari
misolida ham keyingi yillari muayyan materiallar to‘plandi. Bu borada rus tilshunoslarining
tadqiqotlari ko‘p. K.Kirilina, A.Popov, M.Kolesnikova, I.Zikova, O.Vaskova kabilar gender
belgili til birliklari lug‘atini tuzish, turli tillarda gender munosabatlarining aks etishi, tijorat va
boshqa maqsadlarda gender leksikasidan foydalanish borasida tadqiqotlar olib borganlar. Gender
tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan natijalar hozirgi davrda o‘ta dolzarb madaniyatlararo muloqotlarda
yuzaga keluvchi muammolarni hal qilishda qo‘l kelishi aniq. Shiddat bilan yangilanayotgan ilm-
fan kundan kunga yangi izlanishlar qilishga chorlaydi. Shu jihatdan gender lingvistikasini
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
362
o‘rganish va chuqurroq tahlil qilish hozirgi davr tilshunosligining dolzarb muammolaridan biri
hisoblanadi. Xulosa qiladigan bo‘lsak, jahon tilshunoslarining e’tiborini tortgan gendrologiya
o‘zbek lingvistikasida ham alohida dolzarblik kasb etadi. O‘zbek tilida faqatgina ayollarga yoki
erkaklarga xos bo‘lgan so‘zlashuvning gender xususiyatlari, ayrim xorijiy tillarda ikkala jins
vakillariga ham xos bo‘lishi mumkin. O‘zbek tilining gender xususiyatlarini o‘rganuvchi
tadqiqotchilar kelgusida ushbu fikrni batafsil dalillab, chuqurroq tahlil etadilar shu jumladan men
ham aynan shu mavzu ostida izlanishlarimni davom ettirib, gender lingvistikasini rivojiga o‘z
xissamni qo‘shish maqsadida qiyosiy izlanishlar olib bormoqdaman. Zero, nutqimizdagi so‘zlarni
gender tilshunosligi tamoyillari asosida tahlil qilish, jins nuqtai nazaridan o‘rganish gender
tilshunosligining yangi qirralarini ochishda muayyan ilmiy ahamiyatga egadir.
Birinchidan, keltirib o‘tilgan ya’ni o‘zbek, rus, arab hamda ingliz tilida ham gender
tushunchasi mavjud. Faqat o‘zbek tili grammatikasi bundan mustasno. Ya’ni biz erkak hamda
ayolga ham bir xil olmosh, sifat va fe’l ishlata olishimiz bilan qolgan tahlil qilinayotgan uch tildan
farq qiladi. O‘zbek tilida gender tushunchasi asosan kontekstdagina namoyon bo‘lishi mumkin.
Biz buni erkak va ayolning nutqidan farqlab olishimiz va ularning emotsiya qiziqishlaridan,
ishlatgan so‘zlaridan ajratib olishimiz lozim. Chunki o‘zbek tilidagi so‘zlarni dastlabki
shakklaridanoq qaysi turkumga mansub ekanligini aniqlash, shuningdek, mustaqil holda qo‘llash
mumkin. Masalan, ot, oq, ol, oz, oh kabi bir xil konstruksiyadan iborat bo‘lgan so‘zlar ularning
ma’nosiga qarab ot, sifat, fe’l, ravish, undov kabi ma’lum turkumga kiritiladi.
Dastlab, bu sohadagi ishlar G‘arbda paydo bo‘ldi va nutq va tilning erkak va ayol
xususiyatlarining birinchi tizimli tavsifi german va roman tillari guruhlari tillari asosida amalga
oshirildi. Rus tilshunosligiga kelsak, bu mavzu bo‘yicha birinchi muntazam tadqiqotlar faqat 80-
yillarning oxiri va 90-yillarning boshlarida amalga oshirila boshlandi. 90-yillarning o‘rtalarida ular
tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Gender tilshunosligining tadqiqot obyekti til va jins
o‘rtasidagi munosabat, ya’ni jinsning tilda qanday namoyon bo‘lishi masalasidir. Genderologiya
insonning biologik jinsining uning madaniy o‘ziga xosligi, ijtimoiy mavqei, ruhiy xususiyatlari,
xatti-harakati, shu jumladan nutqi bilan bog‘liqligini o‘rganadi. Rossiyada lingvistik gender
tadqiqotlari sohasida Moskva davlat lingvistik universiteti tomonidan keng qamrovli tadqiqotlar
olib borilmoqda. XX asrning oxirida Rossiyada til va jins o‘rtasidagi munosabatlar muammolari
bilan shug‘ullanadigan gender tilshunosligi sohasidagi tadqiqotlar jadal rivojlana boshladi. Gender
tilshunosligi kasbiy terminologiyada erkak jinsining ustuvorligi sabablarini tushuntirishga harakat
qiladi va narsalarning mavjud tartibini o‘zgartirishga harakat qiladi. Gender - rus tilida otlar,
olmoshlar, sifatlar va ma’lum fe’l shakllarini uchta sinfga ajratish uchun ishlatiladigan grammatik
kategoriyadir: erkak, ayol va neytral. Jins asosan otlarga tegishli, chunki u har bir otning ajralmas
grammatik xususiyati hisoblanadi. Har bir ot dastlab uchta sinfdan biriga tegishli va bu sinflarning
har biri so‘zlarning oxiri va o‘zgartiruvchi shakllari (sifatlar, olmoshlar va boshqalar) bilan bog‘liq
o‘ziga xos grammatik xususiyatlarga ega. Ot o‘zining barcha shakllarida grammatik jinsini saqlab
qoladi va uni hech qachon o‘zgartirmaydi. Rus tilidagi otlarning aksariyati lug‘atda berilgan
iqtibos shaklining oxiridagi ko‘rinishiga ko‘ra jinsga ega va ularning ma’nosi bu yerda hech
qanday rol o‘ynamaydi. Rus tilida biz avvalo rodga ya’ni jins kategoriyasiga qarab erkak-ayol yoki
neytral tarzda grammatik qo‘shimcha yoki harf qo‘shish orqali ifodalaymiz. Rus tilida barcha
so‘zlar rodga ajratiladi rodlar esa uch turli bo‘ladi.
1. мужской род
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
363
2. женский род
3. середний род
1. Mужской род (а,я,ь,й) harflari orqali ya’ni so‘zlarning oxiriga qarab rodlarni ajratish
mumkin. Faqat atoqli shaxslar uchungina ishlatiladi masalan:
Папа, дядя, kabi,
(ь) harfi faqatgina kasb hunar nomlarigagina ishlaydi masalan:
Предприниматель, воспитатель;
( й ) harfi kamdan kam keladigan so‘zlarga ishlaydi buni chuqurroq o‘qiganimizdan so‘ng
bilib olamiz masalan: музей,трамвай, kabi.
2. Женский род ( а, я, ь, ) Ko‘rib turganimizdek bu harflar yuqoridagi мужской родда
ham mavjud, bular barchasi istisno ya’ni yodlab olibgina tushunib ishlatishingiz kerak. Mужской
роддаги qoidalardan tashqari holdagi so‘zlarda kelsa женский род hisoblanadi.
3. Середний род ( о,е,) Masalan: яблоко, дверь, kabi
Har bir tilda so‘zlar ma’lum belgi va xususiyatlariga ko‘ra ayrim guruhlarga, ya’ni
turkumlarga ajratiladi. O‘zbek tilida so‘zlarni turkumlar bo‘yicha tasniflash rus tilidagiga nisbatan
qiyinroq, chunki turli turkumlarga mansub bo‘lgan o‘zbekcha so‘zlar rus tilidagi kabi maxsus
morfologik ko‘rsatkichga ega emas. Rus tilidagi sifatlar –ий, -ый, -ая, -яя,-oe, -ee; ravishlar –o, -
e, fe‘llar -ать, -ять, - ить, -ться kabi maxsus tugalmalarga ega, binobarin so‘z o‘zaklari ana shu
qo‘shimchalarsiz qo‘llanmaydi. Ya’ni jins kategoriyasiga qarab foydalaniladi. Masalan biz o‘zbek
tilida bemalol ayol jinsi uchun “baland bo‘yli ayol” “ baland bo‘yli erkak” deb bemalol hech
qanday qo‘shimchalarsiz va hattoki bir xil sifatni ishlata olamiz. Lekin rus tilida esa biz erkak
jinsini ifodalash uchun “высокий мужчина” ayol jinsini ifodalash uchun esa “высокая
женщина” sifatida murojaat qilamiz.
Ingliz tili hind-yevropa tillari oilasiga, arab tili esa somiy tillari oilasiga kiradi. Ular turli
tillar oilasiga mansub, ammo ularda gender kelishuvlarida ba’zi o‘xshashliklar va farqlar mavjud.
Ingliz tilida ayollik va erkaklik o‘rtasida bir nechta gender farqlari mavjud. Biologik kategoriya
“jins” bilan “jins” grammatik kategoriyasi o‘rtasidagi bog‘liqlik juda yaqin. Tabiiy jinsiy farqlar
uchun ingliz jinsi farqlarini aniqlaydi. Ingliz tilida uchta jins mavjud: erkak, ayol va neytral, arab
tilida esa ikki xil: erkak va ayol jinsi. Raqam jihatidan arab tili uchta turga ega: birlik, ikkilik va
ko‘plik, ingliz tilida esa ikki xil: birlik va ko‘plik. Ma’lumki, ingliz tilidan foydalanishda gender
farqlari mavjud. Misol uchun, ingliz tilidagi ayollarning til uslubi ko‘proq shaxsiydir va u
obyektlarga ko‘proq e’tibor qaratadigan erkaklar uslubiga qaraganda ko‘proq ijtimoiy dinamikaga
e’tibor qaratadi. Arab tilidan foydalanishda ham gender farqlari aniqlangan. Misol uchun, ayollar
ko‘proq rasmiy tildan foydalanadilar. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tarjimonlar ko‘pincha
qarama-qarshi jinsdagi tilni tushunish va oxir oqibat tarjima qilishda qiyinchiliklarga duch
kelishadi.
Jins jonli va jonsiz otlarni ham farqlaydi. Bundan tashqari, umumiy jins va jamoaviy jins
mavjud. Dunyoning ko‘pgina tillarida barcha otlarni jins toifalariga ajratadigan grammatik jins
tizimi mavjud. Berilgan otga tayinlangan jins jumladagi bog‘langan narsalar bilan jins kelishuvini
talab qiladi, masalan: aniqlovchilar, sifatlar va ko‘rsatuvchi olmoshlar. So‘nggi paytlarda ikkinchi
til o‘rganuvchi o‘quvchilarning grammatik jinsni o‘zlashtirishga qiziqishi ortib borayotgani
aniqlandi. Gender farqlari tufayli arab tilida o‘nga yaqin ko‘rsatuvchi olmosh mavjud bo‘lsa, ingliz
tilida to‘rtta ko‘rsatuvchi olmosh mavjud. Xulosamdagi eng aniq fikrlar, birinchidan, ingliz jinsi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
364
tabiiy, arab jinsi esa grammatik ekanligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, ingliz tilidagi gender
olmoshlarga ko‘proq mos keladi, arab tilidagi gender esa otlar, olmoshlar, fe’llar va sifatlarga
tegishli. Uchinchidan, jins bir tildan boshqa tilga nafaqat ingliz va arab tillarida farq qiladi va bu
madaniyat bilan bog‘liq. Grammatik jins birinchi bo‘lib o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan eng qadimgi
xususiyatlardan biridir.
Tadqiqotlarga ko‘ra, "grammatik jins" tizimiga ega tillar otlarni morfologik yoki fonologik
xususiyatlariga ko‘ra jinslar sinfiga ajratadi. Grammatik jins tarjimonlarga maqsad tilga nisbatan
jinsi boshqacha grammatiklashtirilgan manba tillaridan tarjima qilganda ba’zi qiyinchiliklarga olib
kelishi mumkin. Ingliz tilida A.Z Guiora (1983) fikricha, biologik jins faqat “he”, “she” va “it”
shaxs olmoshlarini tanlashda qandaydir ahamiyatga ega; u morfologiyaning boshqa hech bir joyida
ko‘rsatilmaydi. Arab tili esa jins kategoriyasiga ko‘proq e’tibor beradi, chunki u grammatik
shakllarni tanlashni belgilaydi. Bu jihat genderni o‘rganishda juda muhim, chunki tarjima
talabalari boshqa lingvistik jihatlar kabi ikki til o‘rtasidagi morfologik farqlarga ham e’tibor
berishlari kerak. Ingliz tilida faqat shaxsiy egalik va refleksiv uchinchi shaxs olmoshlarida aks
ettiriladigan semantik mezonlarga asoslangan pronominal jins tizimi mavjud va undan foydalanish
oddiy tamoyillar bilan belgilanadi. Arab tilida esa ikkita jins mavjud: erkak va ayol. Birinchisi
erkak mavjudotlar va jonsiz narsalarga nisbatan rasmiy belgilanmagan otlar uchun ishlatiladi;
ikkinchisi ayol mavjudotlar uchun va jonsiz narsalarga ishora qiluvchi rasmiy belgilangan otlar
uchun ishlatiladi. Arab tilida so‘zlar ikki xil: 1) muannas (ayol) 2) muzakkar (erkak) jinsini
ifodalaydi. So‘zning muannas ya’ni ayol jinsida ekanligini bildiradigan yozilishdagi tashqi
(morfologik) belgilaridan biri bu so‘zning ta'marbuta ( ة) bilan tugagan bo‘lishidir. Ikkinchisi esa
alif va hamza (ءا) bilan tugashi bunday so‘zlar kam uchraydi:
davo: ٌ
ءاَد
kasallik : ٌ
ءا َوَد
Uchinchidan, so‘zning alif maqsura (ى ) bilan tugashi. Bunday so‘zlar ham juda kam
uchraydi bular:
xushxabar: ى
َرشُب
kasalxona: ىَفْش ْْ
َتسُم
qolgan muannas jinsdagi so‘zlar ular anglatgan mazmuniga qarab aniqlanadi. Misol uchun
ayol kishini misol uchun:
ةأ َرْمإ woman - ayol
ت ْخُأ sister - singil/opa
أ م mother - ona
yoki ularning ismini bildiruvchi so‘zlar, tananing juft a’zolarini bildiruvchi so‘zlar, xalqlar,
davlatlar, shaharlarning nomlari, yaratilishiga ko‘ra yagona bo‘lgan narsalarning nomlaridir.
Qolgan so‘zlar muzakkar ya’ni erkak jinsiga taaluqli so‘zlardir. Ba’zi so‘zlar esa ikkita jinsga ham
tegishlidir. Ularni biz lug‘at kitoblaridan topib bilib olishimiz mumkin. Ranglar misolida
ko'rishimiz mumkin ikkala jinsda o'zgarishini ingliz tilida o'zgarishsiz ya'ni ikkala jins uchun bir
xil ishlatiladi ranglar.
Ayollar uchun: Erkaklar uchun :
Oq-white-ءاضيب white- ضيبا
Qora-black- ءادوس black- دوسا
Ko'k- blue- ءاقرز blue- قرزا
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
365
Sariq- yellow- ءارفص yellow- رفصا
Yashil-green- ءارضخ green- رضخا
Leksik jihatdan ingliz tilida uch xil jins ko‘rsatilgan; erkaklik, ayollik va betaraflik, ya’ni
erkak jinsini ifodalovchi barcha so‘zlar uchun erkak jinsi: bola, qirol, amaki, ota, shahzoda... va
hokazo. Ayol jinsini ifodalovchi barcha so‘zlar uchun ayol jinsi: qiz, opa, malika, xola, malika...
va hokazo. Jonsiz narsalar uchun neytral jinsi: kitob, uy, qalam, stol... va hokazo. Arab tilida esa
faqat ikki xil jins, erkak va ayol jinsi mavjud. Ikkala tilda ham erkak jinsi belgilanmagan, arab
tilida esa ayol jinsi belgilangan. Arab tilida neytral jins yo‘q, shuning uchun bunday turning
yo‘qligi tilni o‘rganayotgan talabalar uchun muammo tug‘dirishi mumkin. Ikkinchidan, ikkala til
ham ko‘plik va birlik shaklga ega. Birinchidan, inglizcha otlar ikkita son farqiga ega (birlik va
ko‘plik), birlik bittani bildiradi va ko‘plik ikki va undan ortig‘ini bildiradi. Holbuki, arabcha otlar
uchta sanoq sistemasiga ega. Birlikni bildiruvchi birlik, ikkilikni bildiruvchi qo‘sh shakl va
ko‘plikni bildiruvchi ko‘plik shakli. Ingliz tilidagi birlik belgilanmagan, arab tilida esa ayollik
birligi belgilar bilan belgilanadi.
Ingliz tilida muntazam ko‘plik shakli birlikka -lar qo‘shimchasini qo‘shish bilan belgilanadi,
arab tilida esa erkak tovushi ko‘plik ma’nosi nominativ holatda / -u:n/, tuslovchida esa /-in/
qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi. dativ holatlar. Ayol tovushining koʻpligi birlikka /-a:t/
qoʻshimchasini qoʻshish bilan belgilanadi. Ko‘plik shakli orasidagi farq arab tilini ingliz tilini
o‘rganuvchilar uchun ham, arab tilini o‘rganuvchilar uchun ham muammo tug‘dirishi mumkin.
Ta’marbuta bilan tugagan otga qo‘shiladigan qo‘shimchasi qo‘shilsa, ta’marbuta so‘zdagi so‘nggi
harf bo‘lmay qoladi va u oddiy misolga aylanadi. (tolibatun) talaba qiz degan ma‘noni anglatadi:
(tolibatan) ikki talaba qiz degan ma‘noni anglatadi. Arab tilida ikki xil koʻplik shakli mavjud:
erkak va ayol otlarining tovushli koʻpligi va erkak va ayol otlarining siniq koʻpligi. Erkak ovozi
ko‘plik morfemalarni (-u:n) nominativ holatda, (-i:n) qo‘shish orqali yasaladi. Ism barcha
tillarning eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Biz tilning mavjudligini otsiz tasavvur qila
olmaymiz. Ushbu maqolada arab tili va ingliz tilidagi otlarning qiyosiy tahlili o‘tkazildi, bu esa
gender tillari o‘rtasidagi o‘xshashlikni aniqlaydi. Ingliz tilida grammatik jins va raqam ikki jins
uchun bir xil ishlatiladi, arab tilida esa jins kategoriyasiga qarab raqam ohriga qo‘shish orqali
ifodalanadi.
Muannas jinsi Muzakkar jinsi
loyA
ٌ
ustoz -
ٌٌ
ةملعم
zousuٌkakyE-
ٌ
ملعم
abEٌiyAsٌksAsis-
ٌٌ
ةبلاط
O‘g‘il bola talaba-
ٌٌ
بلاط
Qiz bola o‘quvchi- ٌةزيملت
O‘g‘il bola o‘quvchi- زيملت
Ko‘rsatish olmoshi bu- هذه
Ko‘rsatish olmoshi bu- اذه
Ko‘zoynak- ةراظن
Kompyuter- بوساح
Hamyon- ةظفحم
Uy telefoni-
ٌ
ٌفتاه
qO rang-ٌٌءاضيب
ضيبا
ayos rang-
ٌ
ٌءادوس
ٌ
دوسا
Ko‘k rang-ٌٌءاقرز
ٌ
قرزا
Isming nima? - ٌ؟
َكمْساام
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
366
IsmimٌMuhammad- ٌد
ّمحمٌيمسا
Qayerdansan? - ٌ؟تناٌن
ْياٌ ْنم
Albaniyalikman- ٌاينابْلاٌ ْنمٌانا
aasbigٌibss?-
ٌٌ
؟ ِكمْساٌام
aasbs Omina-
ٌٌٌ
ةنيماٌيمسا
asonodsiasi?-
ٌ
؟ِتناٌنْياٌ ْنم
Misrdanman-
ٌ
ٌرْصمٌ ْنمٌانا
Bu yerda birinchi savolda shuni ko‘rishimiz mumkinki, erkak va ayol nutqida isming nima
deb so‘ralgan savolda erkak nutqida savolda “masmuka?” Ayol nutqida esa “masmuki?”
ko‘rinishida berilmoqda ya’ni ularning foydalanayotgan so‘zlaridagi asosiy grammatik farq bu
qo‘shimchalarda va har bir so‘z ularda jinsga qarab tanlab ishlatiladi. Ikkinchi savolda ham
qayerdansan? deb so‘ralgan erkak nutqidagi savolga e’tibor bersak, “min ayna anta?” Ayol
nutqida esa huddi shu savol “min ayna anti?” ko‘rinishida berilgan bundan ko‘rinib turibdiki
gender tushunchasi ya’ni jins kategoriyasi arab tili grammatikasida juda muhim va ahamiyatga
ega.
Ko‘rib turganingizdek, arab tilida gender ya’ni jins tushunchasi juda kuchli bo‘lib, hamma
narsa, ismlar, ranglar, hafta kunlari, hatto fe’llarning ham talaffuzi va yozilishi boshqacha. Xulosa
qilib aytish mumkinki, har ikkala tilda ham gender tizimi mavjud. Ingliz tili tabiiy jinsga ega, arab
tili esa grammatikdir. Ikkalasida ham erkak jinsi belgilanmagan, arab tilida esa ayol jinsi
belgilangan. Ingliz tili umumiy yoki ikki jinsli jinsni ko‘rsatadi, masalan, erkak yoki ayol jinsi
uchun ishlatiladigan otlar, boshqa tomondan, arab tilida bu otlarni erkak yoki ayol otlari sifatida
ajratib turadi. Arab va ingliz tillari sonlar tizimida birlik va koʻplik maʼlumotlarini taqsimlaydi,
arab tilida esa ingliz tilida mavjud boʻlmagan iikkilik ya’ni ikki taraflama mavjud. Arab tilidagi
ko‘plikning turlari bor: tovush erkak ko‘plik, tovush ayol ko‘plik va singan ko‘plik. Gender
tushunchasi ya’ni jins kategoriyasi arabcha otlarda keng tarqalgan bo‘lib, aksariyat ayol otlarida
jins qo‘shimchasi mavjud. Ingliz tilida ham, arab tilida ham ot nutqning bir qismi sifatida alohida
ahamiyatga ega ekanligini inkor etib bo‘lmaydi. Ingliz tilidagi otning maydoni cheklangan, ammo
arab tilida uning maydoni kengdir. Ikkinchi tilni o‘zlashtirish sohasidagi tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, grammatik jins hatto yuqori darajadagi arab tili o‘rganuvchilari egalari uchun eng
qiyin tuzilmalardan biridir. Ingliz va arab tillari gender kelishuviga ega tillardir. Tildagi jins
grammatik jins deb ataladi. Ingliz va arab tillarining grammatik jinsi muhokama mavzusidir.
Ushbu maqoladagi gender kelishuvining tavsiflari gender haqida ingliz va arab tillarida ko‘proq
tushunish uchun o‘rganiladi. Bundan tashqari, ingliz va arabcha tavsiflarni taqqoslash orqali
o‘xshashlik va farqlar topiladi. Tahlil tavsiflash usuliga tegishli. Har ikki til tushunchasini jins
nuqtai nazaridan tavsiflash va ular orasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlashdan boshlanadi.
Ingliz va arab tillarini solishtirgandan so‘ng, ikkala tilning o‘xshash tomonlari borligi aniqlandi.
Birinchi o‘xshashlik turli so‘zlardan foydalanish va otlar oxiriga qo‘shimchalar qo‘shish. Ikkinchi
o‘xshashlik - erkak va ayolni ajratib turadigan uchinchi birlik olmoshlar. O‘xshashliklardan
tashqari, ular orasida farqlar ham mavjud. Farqlar fe’l va sifatdosh kelishigida. Ingliz tilida fe’l va
sifat kelishigi mavjud emas, arab tilida esa ular mavjud.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
367
REFERENCES
1.
ALHAWARY, M. (2009). Arabic second language acquisition of morphosyntax.
Yale University Press.
2.
Cain, J., Weber-Olsen, M., & Smith, R. (1987). Acquisition strategies in a first and
second language: Are they the same? Journal of Child Language, 14(2),
3.
Carroll, S. E. (1989). Second language acquisition and the computational paradigm.
Language Learning, 39(4),
4.
Loos, Eugene. Et al 2003. Glossary of linguistic terms; what is noun?
5.
Merriam – Webstar Dectionary (online) Merriam – Webstar, Incorporated 2014
6.
Chomsky, N. (2002). Syntactic Structures. Walter de Gruyter:
7.
Berlin.
