ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
228
NURULLA CHORI ASARLARIDA PEYZAJ TASVIRINING NAMOYON
BOʻLISH OMILLARI
Adolat Davlatova
TerDU magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8018740
Annotatsiya.
Adabiyot
ilmida
peyzaj
hodisasi
hamda
bu
hodisa
haqida
adabiyotshunoslarning fikrlari muxtasar holda keltirilib, peyzajning Nurulla Chori nasridagi
goʻzal koʻrinishlari koʻrsatilgan va tahlilga tortilgan.
Kalit soʻzlar:
peyzaj, peyzaj lirikasi, tabiat tasviri, soʻz-tasvir chizgisi, obraz.
FACTORS OF APPEARANCE OF LANDSCAPE IMAGERY IN NURULLA
CHORI'S WORKS
Abstract.
The phenomenon of landscape in literary science and the opinions of literary
experts about this phenomenon are briefly presented, and the beautiful views of landscape in the
prose of Nurulla Chori are shown and analyzed..
Key words:
landscape, landscape lyrics, nature image, word-image line, image.
ФАКТОРЫ ПОЯВЛЕНИЯ ПЕЙЗАЖНЫХ ОБРАЗОВ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ
НУРУЛЛЫ ЧОРИ
Аннотация.
Кратко представлен феномен пейзажа в литературоведении и мнения
литературоведов об этом явлении, показаны и проанализированы прекрасные виды
пейзажа в прозе Нуруллы Чори.
Ключевые слова:
пейзаж, пейзажная лирика, образ природы, словесно-образный
ряд, образ.
Adabiyotning, xususan, badiiy adabiyotning eng katta vazifalaridan biri bu – borliqning
jozibasini, goʻzalligini aks ettirish, tasvirlashdir. Adabiyot ilmida bu hodisa peyzaj deb ataladi.
Ijodkor peyzaj orqali nafaqat tabiatning goʻzalligini tasvirlaydi, balki bu tasvirlar orqasiga ramzlar,
simvollar, koʻchimlarni yashiradi. Yozuvchi tasvirlagan peyzaj orqali oʻquvchi tabiatida zavq,
hayotga muhabbat uygʻonsa, uning orqasidagi “yashirin” maʼnoni teran anglaganda esa oldingidan
ham koʻproq zavq-shavqqa toʻladi.
Badiiy asar tub zamiridagi maʼnolarni peyzaj orqali anglash har qanday oʻquvchiga ham
nasib etavermaydi. Yozuvchi demoqchi boʻlgan holat oʻquvchi uchun tushunarli boʻlishligi bir
qancha shartlarni talab qiladi. Bular:
makon va zamon yaqinligi;
oʻquvchining yoshi va saviyasi;
badiiy asar tilining murakkablik darajasi.
Badiiy asarlarda berilgan tabiat manzaralari tasviri ijodkor badiiy mahoratini namoyon
etadigan omillardan biri sanaladi. Chunki tabiat manzaralari tasvirida ijodkorning oʻzi qalamga
olayotgan makonga munosabati, u joyni qanchalik bilishi, qahramonlari dunyosi va ular
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
229
yashayotgan muhitni nechogʻlik chuqur his qilishi bilinadi. Shu bois tabiat manzaralari tasviri
badiiy asarning tarkibiy qismi hisoblanadi
1
.
Tabiat tasviri ijodkor badiiy mahoratini namoyon etuvchi muhim omillardan sanaladi.
Chunki manzaralar tasvirida ijodkorning soʻz qoʻllash mahorati, qalamga olingan makonga
munosabati yuzaga chiqadi
2
. Badiiy asarlarda tabiat tasvirlari ijodkorning badiiy mahoratini, uning
ijtimoiy-falsafiy qarashlarini koʻrsatib beradi.
Tabiat manzaralari koʻrinishi kitobxonlarning qahramonlar xarakteri, holatini his qilishga
imkon berishi jihatidan ham juda muhim ahamiyat kasb etadi. Qahramonlar yashaydigan joy ham
ularning hayoti haqida aniq tasavvurlar uygʻota oladi.
Adabiyotshunos olim D.Quronovning peyzaj haqidagi fikrlarini toʻliq va ortiqcha
izohlarsiz berib oʻtishni joiz topdik. “PEYZAJ ( fr. paysage – joy, yurt) – adabiy asarda
yaratiluvchi badiiy voqelikning muhim komponenti, voqealar kechuvchi ochiq makon (yopiq
makon – interyer) tasviri. Anʼanaga koʻra peyzaj deyilganda tabiat tasviri tushuniladi, lekin bu xil
tushunish birmuncha torroq. Chunki peyzaj nafaqat tabiatni (agar bu soʻz ostida birlamchi tabiat
tushunilsa), balki u bilan birga inson tomonidan yaratilgan narsalar tasvirini ham koʻzda tutadi.
Shu maʼnoda, masalan, biron-bir xiyobon yoki shahar koʻchasining tasviri ham peyzaj, holbuki,
ular tabiat tasviri emas, joy tasviridir. Yozuvchi peyzajni voqealar rivojini toʻxtatib qoʻygancha
mufassal tasvirlashi (statik peyzaj) yoki unga taalluqli detallarni voqealar davomida berib borishi
(dinamik peyzaj) mumkin
3
.
Shuningdek olim va boshqa adabiyotshunoslar “Аdabiyotshunoslik lugʻati”da peyzaj
lirikasining mazmun mohiyati, maqsad vazifalari haqida: “Peyzaj lirikasida tasvirlangan tabiat
manzarasida lirik subyekt qalbi suratlanadi. Lirik subyekt qalbidan oʻtkazib berilgan manzara oniy
kayfiyatning obraziga aylanadi. Shu maʼnoda peyzaj lirikasida tabiatni tasvirlash maqsad emas,
balki bir vositadir… Koʻp hollarda sheʼrda tasvirlangan manzara ramziy obrazga aylanadi. Va
mavjudlikning mangu muammolari ijtimoiy hayot, inson feʼl-atvori, hayotning mazmuni va
shakllar mohiyatini obrazli tarzda ochib berishga qaratiladi ”, -deb taʼkidlasalar, Izzat Sulton:
“Badiiy asardagi tabiat tasviri peyzaj (manzara) deb ataladi. Tabiat tasviri syujetning tarkibiy
qismlaridan biri boʻlib, asarning gʻoyaviy-estetik quvvatini oshiradi”, — deb yozadi
4
.
Adabiyotshunoslar adabiyotda peyzajning ahamiyatiga azaldan yuqori baho berishgan.
XVIII asrda peyzaj adabiyotda keng tarqalgan mavzu boʻlib, koʻpincha turli shakl va koʻrinishda
namoyon boʻlgan. Shuning uchun ham XVIII-XX asr adabiyotida gʻoya, tushuncha ifodalanishi
keng hajmni talab qilgan. Yozuvchilar oddiy jarayonni yoki holatni ham keng tasvirlar orqali
ifodalashi bunga sababdir. Masalan, adib qahramonlar ustidagi kiyim-kechakdan tortib, toki,
atrofdagi eng kichik detallargacha mufassal tasvirlaganlar. Hozirgi zamon adabiyoti esa buni
koʻtarmaydi. Hozirgi peyzaj ham purmaʼnolilikni, ham murakkablikni, ham serjilolilikni talab
qiladi. Shu jihatdan qaraydigan boʻlsak, XVIII asr va undan keyingi davrda yaratilgan asarlar
1
SHODMONOVA, Dilfuza. (2022). YASHAR KAMOL ASARLARIDA PEYZAJ TASVIRI VA UNING
TARJIMALARDA AKS ETTIRILISHI. Oriental renaissance: innovative, educational, natural and social sciences,
2(29), 253–257. https://doi.org/10.5281/zenodo.7460921
2
Хамидов X. Ўзбек қисса ва романлари турк тилида. — Тошкент: “EFFECT-D”, 2022. — Б. 86
3
Дилмурод Қуронов, Зокиржон Мамажонов, Машҳура Шералиева. Адабиётшунослик луғати /
Д.Қуроновнинг умумий таҳрири остида.- Т.: Академнашр, 2010.- Б. 92.
4
https://kh-davron.uz/ijod/adib/dilnoza-nusratulloyeva-xurshid-davron-lirikasida-peyzaj-tasviri.html
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
230
hajman katta, hozirgilari esa, juda ixchamdir. Zotan, hozirgi zamon oʻquvchisida tasavvur
uygʻotish uchun keng tasvirga hojat yoʻq.
Bundan tashqari peyzaj asar voqealarini eslab qolish uchun ham xizmat qiladi. Chunki
syujet, kompozitsiya yoki til birliklari asar voqealarini esda saqlab qolish uchun toʻliq vosita boʻla
olmaydi. Peyzaj orqali yozuvchi oʻquvchini tabiiy dunyoga jalb qilishi, bu orqali esa uning qalbida
tabiatga muhabbat uygʻotishi mumkin.
Peyzaj haqida yuqorida muxtasar maʼlumot keltirdik, endi qashqadaryolik isteʼdodli
ijodkor Nurulla Chorining “Qizgʻaldoq” hikoyasidagi peyzaj tasvirlari bilan davom ettirsak
maqsadga muvofiq boʻladi deb oʻylaymiz.
“Qizgʻaldoq – keng dara. Qishloqning kalulogʻi Turdixol, yemagi makkajoʻxori, noʻxat
boʻldi. Ogʻzi zogʻara-yu yovgʻon oshga yetib turdi. Qizini nomusi, oʻgʻlini ori bildi. Tunlarni
uzundan-uzoq ertak aytib tonglarga uladi. Ertaklarida yuragi yoldor botir yigit musofir yurtda
adashib, oʻz tuprogʻiga qayta olmay darbadar kezdi, keksaymadi”
5
. Ushbu parchada adib beva
ayolning hol-ahvolini rangin chizgilar orqali shunday tasvirlaganki, ishlatilgan peyzaj orqali
Turdixol kampirning butun xarakteri oʻquvchi koʻz oʻngida namoyon boʻladi. Turdixol kampirga
nisbatan ishlatilgan “qishloqning kalulogʻi” iborasi ham qahramonga mos tushgan. Kampir
turmush qiyinchiliklarini matonat bilan yengib oʻtdi lekin, yuragida bir kemtik bor edi. Buni
jumlaning davomida yaqqol koʻrish mumkin. Bu yerda Turdixol kampir ichki ruhiy iztiroblarini
oʻziga-oʻzi ertak aytib “tunlarni tonglarga” ulaganini koʻrishimiz mumkin. Sababi u haligacha
suyukli yorini qalbining tub-tubida saqlab kelmoqda.
“Sagʻirlarini dam-badam ilingan it qopib, eshak tepib turishi yetmaganiday toshga turtinib,
kesakka surinib ulgʻaydi. Oʻgʻli oʻgʻil boʻlib, qizi qiz boʻldi. Endi Turdixol kampirning eriga
erkalik qila olmay, boshqalar ogʻzida ermak boʻlib oʻtgan yillari unut, yaralari but”
6
. Bu oʻrinda
adib Turdixol kampirning farzand tarbiyasidagi qiyinchiliklarini, roʻzgʻor azobini qanday yengib
oʻtganligini peyzaj chizgilar orqali chiroyli tasvirlagan. Endi uning farzandlari elning oldi oʻgʻil-
qizlari boʻlib yetishdi. Bu Turdixol kampirning koʻngil yaralari bitishi uchun bir muncha sababchi
boʻldi.
Qizgʻaldoqlik yigitning bari Turdixolning qiziga oshiq, beqarorlariyam kam emas. Ular
oʻzlaricha talashib-mushtlashib yurdi. Qizi qurmagʻur qizgʻaldoqlikman deb koʻksiga urib yurgan
koʻplarga koʻngil bermay sarson-sargardon etdi. Hatto qosh qoqish nari tursin, bir bora qiyoyam
boqmadi. Eshik qoquvchilar, ostona hatlab qizni soʻrovchilar koʻpaydi…
Bu hikoyasi orqali adib oddiy bir qishloq oilasining butun bir davrini juda ixcham holda
koʻrsatib bera olgan. Asosiy qahramonlardan boʻlgan Turdixol va uning qizi Toʻlgʻonoy eʼtibor
qiladigan boʻlsak ikkisi ham baxtsiz. Xuddi onasining taqdiri qizida ham qaytarilganday goʻyo.
Qishloq nomiga asos boʻlgan voqea ham bu takror taqdirning ibtidosidek goʻyo.
REFERENCES
1.
Chori N. Boʻron tingan kecha: hikoyalar. – Toshkent: “ADIB”, 2014. 64 b.
2.
https://kh-davron.uz/ijod/adib/dilnoza-nusratulloyeva-xurshid-davron-lirikasida-peyzaj-
tasviri.html
5
Chori N. Boʻron tingan kecha: hikoyalar. – Toshkent: “ADIB”, 2014. – B. 24.
6
Chori N. Boʻron tingan kecha: hikoyalar. – Toshkent: “ADIB”, 2014. – B. 25.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
231
3.
SHODMONOVA, Dilfuza. (2022). YASHAR KAMOL ASARLARIDA PEYZAJ
TASVIRI VA UNING TARJIMALARDA AKS ETTIRILISHI. Oriental renaissance:
innovative,
educational,
natural
and
social
sciences,
2(29),
253–257.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7460921
4.
Дилмурод Қуронов, Зокиржон Мамажонов, Машҳура Шералиева. Адабиётшунослик
луғати / Д.Қуроновнинг умумий таҳрири остида.- Т.: Академнашр, 2010.- Б. 92.
5.
Хамидов X. Ўзбек қисса ва романлари турк тилида. — Тошкент: “EFFECT-D”, 2022.
— Б. 86
6.
Jamshid Buriyev, [05/06/2023 21:43]
7.
Jamshid, B. R. (2022). YOZUVCHI ERKIN AZAMNING OGZAKI NUTQQA XOS
LEKSIK VA GRAMMATIK VOSITALARDAN USLUBIY FOYDALANISH
MAHORATI. Eurasian Journal of Academic Research, 2(1), 169-174.
8.
Jamshid, B. R. (2022). YOZUVCHI ERKIN AZAMNING OGZAKI NUTQQA XOS
LEKSIK VA GRAMMATIK VOSITALARDAN USLUBIY FOYDALANISH
MAHORATI. Eurasian Journal of Academic Research, 2(1), 169-174.
9.
Jamshid, B. (2021, June). EXPRESSION OF DESCRIPTIVE ORAL UNITS IN THE
WORKS OF ERKIN AZAM. In Archive of Conferences (pp. 80-83).
10.
Farogat, N., & Jamshid, B. (2021, May). THE TRAGEDY OF FREEDOM. In Archive of
Conferences (Vol. 25, No. 1, pp. 172-174).
