ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1215
ÓZBEK ÁDEBIYATINDA DRAMATURGIYANIŃ TUTQAN ORNI HÁM
WAZIYPASI
Aldanazarova Gulmira
UzDSMI nf
https://doi.org/10.5281/zenodo.8077933
Annotatsiya.
Bizler bul maqalada ózbek hámde dumya tariyxında dramaturgiyanıń tutqan
ornı hám keleshek jasların tárbiyalaw ushın dramaturgiyanıń áhemiyeti haqqında bayan etemiz
Gilt sózler:
Kompozitsiya, pralog, ekspodidsiya, waqıyalar rawajlanıwı, konflikt, túyin,
kulminatsiya, sheshim, epiolog, fabula, perepitiya, sujet.
THE ROLE OF DRAMATURGY IN UZBEK LITERATURE IS ALSO
IMPORTANT
Abstract.
In this article, we will explain the importance of dramaturgy in the history of
Uzbek and world dramatists, as well as the education of future generations.
Key words:
Composition, prologue, exposition, development of events, conflict, knot,
climax, ending, epilogue, fable, episode, subject.
ВАЖНА И РОЛЬ ДРАМАТУРГИИ В УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ.
Аннотация.
В этой статье мы объясним значение драматургии в истории
узбекских и мировых драматургов, а также в воспитании будущих поколений.
Ключевые слова:
Композиция, пролог, экспозиция, развитие событий, конфликт,
узел, кульминация, кульминация, эпилог, басня, эпизод, сюжет.
Dramaturgiya mudam insanǵa shaqırıq saladı, onıń końil sırların ashıwǵa háreket etedi,
insaniy óz-ara munasábetler mánisin ańǵarıwǵa háreket etedi, bul insan tariyxıy yamasa
zamanagóy bolıwınıń áhmiyeti joq. Keleshekte jas dóretiwshilerimiz sheber qálem shayqaltıwları
ushın házirden múmkinshilik jaratıw kerek. Hár bir rayon oraylarında shıǵarmashılıq orayların
shólkemlestiriw, muzıka mekteplerinde, mádeniyat oraylarında jas qálemkeshler dógerekleri
turaqlı túrde iskerlik júrgiziwi, bul álbette hár bir dóretiwshiniń yoshlandıradı, miynetke shaqıradı
hám kún kelip olardan ájayıp dóretpeler shıǵıwı anıq. [4.82]
Dramaturgiya - basqa sóz benen, dramaturgiya kórkem óneriniń, kishi hám úlken tamasha
yamasa teatr spektri dawamında ótkeriletuǵın atraksiyon hám teatr baqlawına qaratılǵan
muwapıqlastırıw, jaratıw, maqala jazıw, koreografiya, teatr, isletiletuǵın pútkil texnika kóp
qatlamları ; bunday túrleri óz-ara dramaturgiya teoriyalıq jaslıǵı hám jası óz-ara baylanıslılıq
kórsetedi; sonıń menen birge, dramaturgiya qurılma qásiyetlerine, ónermentshiliktiń oylap
shıǵarıwshı hám atqarılıw jollarına muwapıqlıq kórsetedi. [2.68]
Dramaturgiyaǵa hár qıylı kórsetiwler kiritilgen, mısalı :
1. Tariyxıy dramaturgiya - programmalar yamasa temalar tiykarında tariyxıy hádiseler
menen bayan etedi;
2. Jeke dramaturgiya - avtordıń sózinen quramalı, kóbirek shaxslıǵı bar;
3. Komik dramaturgiya - kóp qızıq, oylap tabılǵan, qızıqlı, kishi oyınlar menen
shuǵıllanadı ;
4. Tragik dramaturgiya - basqasha tásir salmaytın, artıqmash, oylasıqlı, baxıtsız hádiyseler
menen kórsetiletuǵın dramaturgiyanıń bir túri;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1216
5. Burlesk dramaturgiya - teatrdı jaqsı kórgen-bir orında qolay, házil, qáwipli ózgerisler,
qarama-qarsılıqlı oy-pikirler menen qorǵalǵan, dramaturgiyanıń eń qızıq túri dep esaplanadı.
Bunnan tısqarı, betlerde, adamlarda, olardıń psixologiyalıq jantasıwın sáwlelendiriwshi,
tragikomik áhmiyetiniń joqarı dárejedegi túrli drama túrleri bar. [1.19] Mısalı, romantik, kóp júzli,
narsira, fantastik dramaturgiya, túsinik drama, teatr-muzıqalıq kadr, hám soǵan uqsas.
Hár bir dóretiwshi málim bir zattı, temanı tańlap aladı. Bul tap sezim sıyaqlı onıń ishinde,
sanasında rawaj tabadı, obrazlar, waqıyalar tizmini qıyalınan ótkerip, ideyasın pisiredi. Avtor
tárepinen bolajaq dóretpe ushın tema tańlap alınǵanınan keyin onıń aldında keyingi mashqala kese
boladı. Bul mashqala miynettiń dúzilisin anıqlawdan ibirat. Álbette miynettiń qurılısı, yaǵnıy
quramın belgilew de talay juwapkershilikli esaplanadı. Bul orında avtor shıǵarması
kompozitsiyasini dúzip alıw háreketine túsip qaladı. Tiykarınan kompozitsiya sózi latın tilinen
alınǵan bolıp, ol ózbek tilinde dúzılıw, qurılıs retinde mánis ańlatadı. Dóretpe kompozitsiyasi
tekǵana waqıyalar sisteması menen bálki sózler qurılısı, olardıń beriliwi menen de baylanıslı.
Dramatik tur ózbek ádebiyatına kirip kelgenine bir ásir boldı. Dáslepki dramatik dóretpe
retinde tán alınǵan Salamatiydiń " Ákesin óltirgen" shıǵarması 1911 jılda jazılǵan. Júz jıllıq tariyx
hám tájiriybege iye bolǵan bul ózbek dramaturgiyası ótken ásirdiń bası hám ekinshi jáhán urısı
dáwirin esapqa almaǵanda mudamı hám taǵı basqa kórkem ádebiyatqa baylanıslı túrlerden
tómenrek rawajlanǵan.
Bul tómenlew ásirese ótken ásirdiń " turaqlılıq dáwiri" dep atalǵan 70 80 hám ǵárezsizliktiń
dáslepki jıllarında anıq bilinedi. [3.109] Bunday tómenlewdiń arnawlı bir obiektiv hám subyektiv
sebepleri de bar. Áwele, sonı ashınıw menen atap ótiw orınlı, ádebiyatımızda tek dramaturgiya
menen shuǵıllanatuǵın arnawlı dóretiwshiler júdá kem. Barları da demde maba tawıp jańa ashılıw
dárejesindegi saqna dóretpeleri jaratıp, teatrlardıń turaqlı sherigine aylanıp ketiwi ilajsız.
Ekinshiden, mabada, sonday talantlı drama jaratılıp, saqnalastırılsa da oǵan tamashagóydi qosıw
mashqalası tuwıladı.
Úshinshiden bazar ekonomikası sebepli dramaturg óz shıǵarması menen boyıp ketip
atırǵanı joq. Soǵan qaramay sońǵı 20 jıl ishinde drama jaratılmay da qalmadı, saqna bosap ta
qalmadı, azı-kóbi tamashagóy teatrǵa da kirip turdı.
Eń áhmiyetlisi sońǵı jıllar dramaturgiyasi forma hám mazmun tárepden jańalandı, janr
múmkinshilikleri keńeydi. Artistler jáhán dramaturgiyasınıń máńgi jasawshı tájiriybelerinen
ónimli paydalana basladı. Bıyılǵı jılılar dástúrlerge kóre kóplegen qosıqlı dramalar dúnyaǵa keldi.
[5.87] E.Vohidovtıń " Istanbul baxıtsızlıǵı", A. Oripovtıń " Sahıpqıran", Ol Qoshqardıń " Rasulullo
xatkeri", R. Babajonnıń " Yusuf hám Zulayho" sıyaqlı dóretpeleri áne sol usılda pitilgen.
Dramaturgiyanıń rawajlanıwı hám jańalanıwı tema kóleminiń keńeyiwinde ayqın kórinedi. Buǵan
baylanıslı ásirese tarıyxıy temadaǵı saqna dóretpelerdiń kóbeygenligin bólek aytıw kerek.
Tariyxqa munasábettiń ózgergenligi, ullı babalarımızdıń kórkem, ilimiy hám ruwxıy miyrasların
qádirlew, tariyxıy dereklerdi úyreniw sebepli xalqımız ózligin ańǵarıw procesin basınan keshirdi.
Ásirese Ámir Temur, Ahmad al-Farg'oniy, Mashrab sıyaqlı quramalı tariyxıy shaxslar haqqında
hár túrli janrlarda túrli sırtqı kórinislerdegi saqna dóretpeleri dúnyaǵa keldi. Bular arasında
Ózbekstan xalıq jazıwshısı Ádil Yoqubovtıń " Jeńimpazı yamasa bir parivash qıssası" atlı tariyxıy
draması zárúrli orın tutadı.
Tuwrı social temalardaǵı dóretpeler de kem emes, olarda da ideya kúshliligi bilinedi.
Jámiyet rawajlanıwına xızmet etetuǵın, insanlar sanasına unamsız tasir etetuǵın waqıyalarǵa,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1217
hádiyselerge qarsı gúres waqıyası kórsetilip atırǵan, tamashagóyge silteme qılıp atırǵanı jaqsı,
biraq dodalawlar yaǵnıy dóretpelerge recenziyalar júdá kem daǵaza qılınıp atırǵanın bolsa ókiniw
menen aytamız.
REFERENCES
1.
Y. Solijonov. " Házirgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı process". T. " Innovatsiya -
Ziyo". 2020.
2.
Matluba Isokova. " Dramaturg uqıbı". T. 2021.
3.
L. Tashmuxammedova. " Ádebiyat tariyxı hám teoriyası"
4.
Hans Bertens. Literary Theory. The basics, 2001,-page 34, 35, 36.
5.
Matluba Isokova. " Dramaturg uqıbı tiykarları". T. 2013.
6.
Tolıqxo'jayova. M., Qazaqboev. T. " Drama teoriyası". T. Pán hám texnologiyalar
orayı. 2014.
