ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
18
“MA’NAVIYAT” UMUMIY SEMALI LEKSEMALARNING SHAKLLANISHIDA
SO‘Z YASOVCHI QO‘SHIMCHALARNING O‘RNI
Sayfullayeva Fotima Baxodir qizi
Navoiy davlat pedagogika institute O‘zbek
tili va adabiyoti fakultet 2 - bosqich talabasi
Telefon raqam: +998919205260
fotimasayfullayeva004@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.8105571
Annotatsiya.
Ushbu maqolada “ma’naviyat” leksik-semantik kategoriyasining lingistik
xususiyatlari, uning ichki tuzilishi, “ma’naviyat” umumiy semali atov birliklarning shakllanishida
so‘z yasovchilarning o‘rni ochiqlandi.
Kalit so‘zlar:
lingvoma’naviyatshunoslik, ma’naviyat, so‘z yasovchi qo‘shimchalar,
leksema, makroguruh,
e’tiqod, affiks, lingvistik xususiyat.
"SPIRITUALITY" IS THE ROLE OF WORD-MAKING SUFFIXES IN THE
FORMATION OF COMMON SEMAL LEXEMES
Abstract.
In this article, the linguistic features of the lexical-semantic category
“spirituality”, its internal structure, the role of word processors in the formation of noun units
with the general meaning “spirituality” have been revealed.
Key words:
linguistics and spirituality, spirituality, word-forming affixes, lexeme,
macrogroup, belief, affix, linguistic feature.
РОЛЬ СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ СУФФИКСОВ В ОБРАЗОВАНИИ
ОБЩИХ СЕМАНТИЧЕСКИХ ЛЕКСЕМ " ДУХОВНОСТЬ
Аннотация.
В данной статье раскрыты лингвистические особенности лексико-
семантической
категории”
духовность“,
ее
внутреннее
строение,
роль
словообразователей в образовании общих семантических единиц” духовность".
Ключевые слова:
лингводуховность, духовность, словообразовательные суффиксы,
лексема, макрогруппа, убеждение, аффикс, лингвистический признак.
KIRISH
Dunyo tilshunosligida lingvokulturologiya yo‘nalishidagi muammolardan biri shaxs
ma’naviy sifatlari va uning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni masalasini tadqiq qilish muhimligicha
qolmoqda. Har bir millat milliy o‘zligini saqlab qolishga jiddiy eʻtibor qaratayotgan bugungi
globallashuv davrida “maʻnaviyat” mavzusiga qiziqishning ortib borayotgani ushbu konseptning
semantik tarkibi, til tizimidagi o‘rnini belgilash orqali shaxs ma’naviy sifatlarining lisoniy tabiatini
o‘rganish ilmiy jihatdan dolzarblik kasb etadi. [1, 5]
Shuning uchun ham til va ma’naviyat kesishmasida yangi soha vujudga keldi.
Tilshunoslikdagi yangi soha bo‘lmish lingvoma’naviyatshunoslikning asosiy maqsadi ma‘naviyat
va til o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishdir. Ma’naviyatning tilshunoslikda o‘ganilishi o‘quvchiga
bir qadar qulaylik yaratadi. Chunki tilshunoslikda ma’naviyat konseptining ichki bo‘linishlari,
semalari, uning matn bilan aloqadorligi o‘rganiladi. Biroq hozirga qadar tilshunosligimizda
“maʻnaviyat” semantik maydoninig kategoriyalarini ifodalovchi til ifodalarining tizimli tadqiq
etilmaganligi, ularning lisoniy qiymati ochilmaganligi tilshunoslar oldida turgan dolzarb
muammolardan biridir.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
19
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR.
Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va ruhi ma’naviyatdir, – dedi
Shavkat Mirziyoyev yig‘ilishda. – Biz yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaror qilgan ekanmiz,
ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor tamoyillariga asoslangan kuchli
iqtisodiyot. Ikkinchisi – ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli
ma’naviyat. [2, 1] Darhaqiqat, biz har bir sohada ma’naviyatga e’tibor qaratishimiz zarur.
Aholining ziyoli bo‘lmagan qatlami ham ma’naviyat haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak.
“Ma’naviyat” semantik maydonining kategoriya va ma’noviy guruhlarini o‘rganib, lug‘at bazasini
yaratish zamonaviy tilshunosligimizning asosiy maqsadlaridan biridir.
Ma’naviyatga oid atov birliklarni aniqlashda “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dan
foydalanamiz. O‘TILda
“ma’naviyat” umumiy semali leksemalar turli xil shaklda berilgan. Ya’ni
ular tuzilishiga ko‘ra tub va yasamaga bo‘linadi. Yasama “ma’naviyat” umumiy semali
leksemalarning shakllanishida so‘z yasovchi qo‘shimchalarning o‘rni katta. Xususan, “-
lik
sifat va
ravishlarga (belgi bildiruvchi so‘zlarga) qo‘shilib belgi oti yasaydi”. [3, 97] “Ma’naviyat” umumiy
semali leksemalarning ko‘pchiligi –lik affiksi bilan yasaladi. Leksemalar ijobiy xususiyatiga ko‘ra
xolislik, uddaburonlik, bag‘rikenglik, fidokorlik, ezgulik, kamtarlik, saxiylik, mehnatsevarlik,
xushmuomalalik, vatanparvarlik, rahmdillik, rostgo‘ylik;
salbiy xususiyatga ega birliklar
“xudbinlik”
uyasi orqali
manqurtlik, yovuzlik, kibrlik, xoinlik, yolg‘onchilik, hasadgo‘ylik,
axloqsizlik, firibgarlik irodasizlik, munofiqlik, farosatsizlik
guruhlarini hosil qiladi.
Sifat so‘z turkumiga qo‘shilgan
-
lik
affiksi
fidokor
leksemasiga “shug‘ullanmoq” semasini
yuklab, “ma’naviyat” leksik-semantik kategoriyasining e’tiqod makroguruhidagi
fidokorlik
semasini hosil qiladi. Farosat leksemasi mavhum ot va u ma’naviyat kategoriyasiga kirsa-da, –lik
affiksi qo‘shilgach jarayon otiga aylanib, “e’tiqod” makroguruhiga kiradi.
“Ma’naviyat” leksik-semantik kategoriyasini hosil qiladigan leksemalardan biri
mehnatsevarlik
, mehnatsevarga xos xislat, xatti-harakat ma’nolariga ega
.
[4, 587] Biroq “e’tiqod” umumiy semali atov birliklarining shakllanishida asos bo‘ladigan
“jonkuyarlik”
uyasi orqali “mehnatsevarlik”
guruhi shakllangan. Aslida
mehnat
so‘zining
e’tiqodga bevosita aloqasi yo‘q. Ammo mehnat so‘ziga -
sevar,
ya’ni tarkibida “sevmoq”, “mehr
qo‘ymoq”, ”shug‘ullanmoq”, “e’tibor” semasi bo‘lgan, sintaktik usulda yasalish uni markaz
leksema sifatida shakllantirgan. Bu so‘zning chekka qismlarining shakllanishiga yana bir omil -
furush
affiksi turadi. Ushbu so‘z yasovchi asli tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar tarkibida bo‘lib,
“sotmoq” ma’noli
furo‘xtan
fe’lining hozirgi zamon sifatdoshi shaklidir. [3, 74]
- frush
affiksning
“e’tiqod” umumiy semali atov birliklarini shakllantirishida ikkita asosiy xususiyati mavjud:
1) -
furush
affiksi e’tiqod atov birliklariga bevosita ham, bilvosita ham kirmaydigan
so‘zlarga qo‘shilib ularning ba’zilarini bevosita guruhga kirishiga xoslaydi. Bunday so‘zlar ijobiy
va salbiy atov guruhlarini hosil qilishi mumkin. Ijobiy “e’tiqod” umumiy semali atov birliklarining
makro guruhiga kiruvchi “mehnatsevarlik” mikroguruhiga chekka birlik sifatida o‘ziga tegishli
leksemalar bilan kabilarni kiritish mumkin. -
furush
tarkibidagi “shug‘ullanmoq” semasi
“mehnatsevar” mikroguruhini shaklantirgan;
2) -
furush
affiksi bilvosita “e’tiqod” umumiy semali atov birliklari guruhiga kiruvchi
so‘zlarga qo‘shilib ularning bevosita ushbu guruhga kirishini ta’minlaydi.
-furush
affiksi salbiy “e’tiqod” umumiy semali atov birliklarining “xudbinlik” uyasiga
kiruvchi “yovuzlik”, “manqurtlik”, “firibgarlik” mikroguruhini shakllantiradi. [ 1, 13-14]
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
20
Demak, -lik affiksi, asosan, sifatlarga ba’zan mavhum otlarga qo‘shilib “ma’naviyat”
umumiy semali atov birliklarni hosil qiladi.
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR.
“Ma’naviyat” leksik-semantik kategoriyasiga kiruvchi yana bir leksema
xushmuomalalik
bo‘lib birovga yaxshi muomalada bo‘lish [4, 432] ma’nosi bilan “samimiyat” uyasi orqali
“e’tiqod” leksemasiga bog‘lanadi
.
Ushbu leksema
xush-
va
–lik
affikslari orqali yasalgan.
“E’tiqod”
umumiy semali atov birliklarining “farosat”
uyasiga xos bo‘lgan
farosatli
sifatining
markaziy qatorlarini
fahmli, aqlli, didli
ma’nolari tashkil etib, yadro atrofidan joy olgan.
-
li
yasovchisi otlarga qo‘shilib
mavjudlik, egalik
ma’nosini yuzaga keltirgan.
O‘zi juda
farosatli
,
dono, dostonchi chol.
Bahrombek oilada ko‘proq otasiga tortgan, xayolchan, kamgap, ishni pishiq
qiladigan, farosatli o‘g‘il edi.
[4, 331]
-chan
affiksi uyat leksemasiga qo‘shilib so‘zga
mavjudlik, xoslik
ma’nolarini yuklaydi va
“e’tiqod” atov birligi makroguruhining “vijdon” mikroguruhiga kiradi.
XULOSA.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, lingvoma’naviyatshunoslikning taraqqiy
etishida yasalmalar ham ishtirok etadi. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda ta’kidlash lozimki,
“ma’naviyat” konseptining ichki guruhlarga bo‘linib kengayishida so‘z yasaovchi qo‘shimchalar
alohida ahamiyatga ega. Ayniqsa faol so‘z yasovchilar, ya’ni
-lik, -li, -chan
qo‘shimchlari diqqatga
sazovor. Ma’naviyatga oid leksemalarning ko‘pchiligi ushbu qo‘shimchlar orqali yasalgan.
Lingvoma’naviyatshunoslik bir xalqqa xos bo‘lgan shaxs ma’naviy sifatlari bilan bog‘liq
tushunchalarni aks ettiradi. “Ma’naviyat” leksik kategoriya sifatida shaxs ma’naviy sifatlarini
ifodalovchi leksemalarining lingvistik xususiyatlarini yoritadi
REFERENCES
1.
Yuldashev Farrux Haqberdiyevich o‘zbek tilining “Ma’naviyat” leksik-semantik
kategoriyasi “e’tiqod” ma’noviy guruhi atov birliklari tizimi 10.00.01 – o‘zbek tili
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) aftoref.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19-yanvar kuni
ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish, bu borada davlat va jamoat
tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishi
3.
Ҳожиев A. Ўзбек тилида сўз ясалиши тизими. – Tошкент, 2007. – Б. 168
4.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. II. –
Тошкент: ЎзMЭ, 2006. – Б.587.
