ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
240
TIL BIRLIKLARINING NUTQIY FAOLIYATDA REALLASHUVI TADQIQI
Malikova Iroda
Samarqand davlat chet tillar instituti
E-mail:malikovairoda71@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.8265139
Annotatsiya.
Mazkur maqola til birliklarining nutqiy faoliyatda reallashuvi tahliliga
bag‘ishlangan. Tilni sistema sifatida o‘rganish kerakligi haqida gap boradi. Nutq faoliyatida til
birliklarining nutqiy faoliyatda reallashuvi tahlillar orqali ko‘rsatilgan. Nazariy fikrlarga
asoslangan holda nutq faoliyatida til birliklarining vertikal va gorizontal harakati tadqiq qilingan.
Tayanch so‘z va iboralar:
nutq faoliyati, vertikal harakat, gorizontal harakat,
paradigmatika, sintagmatika, presuppozitsiya, konventsiya.
ИССЛЕДОВАНИЕ РЕАЛИЗАЦИИ ЯЗЫКОВЫХ ЕДИНИЦ В РЕЧЕВОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Аннотация.
Данная статья посвящена анализу реализации языковых единиц в
речевой деятельности. Говорят, что язык следует изучать как систему. Реализация
языковых единиц в речевой деятельности показана посредством анализа. На основе
теоретических соображений изучено вертикальное и горизонтальное перемещение
языковых единиц в речевой деятельности.
Ключевые слова и выражения:
речевая деятельность, вертикальное движение,
горизонтальное движение, парадигматика, синтагматика, пресуппозиция, условность.
RESEARCH OF IMPLEMENTATION OF LANGUAGE UNITS IN SPEECH
ACTIVITY
Abstract.
This article is devoted to the analysis of the realization of language units in
speech activity. It is said that the language should be learned as a system. The realization of
language units in speech activity is shown through analysis. Based on theoretical considerations,
the vertical and horizontal movement of language units in speech activity has been studied.
Key words and word ekspressions
: speech activity, vertical movement, horizontal
movement, paradigmatic, syntagmatic, presupposition, convention.
Til birliklarining fonetik darajada nutqqa koʻchirilishi, nutq tovushlarini turli matnlarda va
nutq faoliyatida hosil qilishdan iborat. Til sistemasi ishlashi natijasida, nutq faoliyatida mahsuli
tarzida fonemalar tovush va harfga aylanadi. Til birliklarining nutqqa qanday koʻchirilishini
tushunish uchun artikulyar imo-ishoralar, akustik xususiyatlar va fonetik oʻzgaruvchanlik kabi
fonetik xususiyatlar muhim vazifa bajaradi.
Bu haqida F. doʻ. Sossyur shunday deydi: ...miya nutq organlariga obrazga mos keladigan ichki
turtki (impuls)ni uzatadi. Shundan keyin tovush toʻlqinlari A ning og‘zidan V ning qulog‘iga taraladi,
bu esa sof fizik jarayondir. Keyin muloqot jarayoni V da davom etadi, biroq teskari tartibda: quloqdan
miyaga oʻtish – akustik obrazning tegishli tushuncha bilan psixik bog‘lanishi. V ham, oʻz navbatida,
gapira boshlaganda, nutqning bu yangi harakati davomida birinchi harakat paytidagi yoʻl aynan
takrorlanadi, nutq V ning miyasidan A ning miyasiga yetgunga qadar oʻsha bosqichlarni bosib oʻtadi.
Buni biz quyidagicha ifodalashimiz mumkin:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
241
[1:14-15].
Nutq faoliyati jarayonida, rasmda koʻrib turganimizdek til ma’nolar tashuvchi belgilar
sistemasidir. Xususan, tilshunoslikda “til va nutq” dixotomiyasiga asoslangan tadqiqot ishlari anchagina
boʻlishiga qaramay, til belgilarining nutqqa koʻchirilishi bilan bog‘liq muammolar endigina
oʻrganilmoqda. Bu sohada izohlanishi lozim boʻlgan masalalar hali koʻp [2:10].
Nutq faoliyati jarayonida yuzaga keladigan va til birliklarining amalga oshirilishiga ta’sir
qiladigan assimilyatsiya, eliziya yoki unlilarning qisqarishi kabi fonologik jarayonlar ishtirok
etadi.
Til birliklarining morfologik qatlamda, morfemalarning nutq faoliyatida birlashishi va
oʻzgarishi kabi morfologik jarayonlar natijasida hosil boʻladi. Til birliklarining morfologik
jihatdan qanday amalga oshirilishini tushunish uchun affiksatsiya, birikma yoki morfofonemik
almashinish kabi morfofonologik jarayonlar paradigmatik munosabatni sodir qiladi.
Ikki va undan ortiq til birligining bir paradigma qatorida birlashishi uchun ular orasida
substansiya va ma’no (funksiya) tomonidan ma’lum oʻxshashlik, farq, ziddiyat boʻlishi shart.
Masalan, otlarning egalik affikslari orasidagi paradigmatik bog‘lanishni koʻraylik. Paradigma
qatorida olti affiks boʻlib, ularning har biri “narsa-buyumning shaxsga qarashliligi” ma’nosi
mavjudligi tufayli oʻzaro oʻxshash. Ayni vaqtda ularning har biri oʻzining xususiy ma’nosiga
egaligi, yani ma’lum predmetning birlik yoki koʻplikdagi shaxs turlaridan aynan biriga
qarashlilikni ifodalashi bilan bir-biridan farq qiladi va shu jihatdan oʻzaro ziddir:
[-im ] [-imiz ]
[-ing] [-ingiz]
[-i ] [-lari ]
Masalan, [-im] affiksi ayni bir paytning oʻzida qolgan besh morfema bilan (kuchli va
kuchsiz holatlarda) oppozitiv munosabat hosil etadi [3:35].
A.Hojiyev morfemalarni ikki turga - oʻzak va affiks morfemalarga boʻlinishini toʻgʻri
ta’kidlaydi [4:159]. Rus tilshunosligida ham morfema, asosan, oʻzak va affiks morfemalarga boʻlib
oʻrganilmoqda. Lingvistik manbalarda bu haqda mukammal ma’lumotlar beriladi.
Oʻzak morfema tushunchasi mashhur tilshunos N.S.Trubetskoyning lingvistik ta’limotida
ham oʻz maqomiga ega. Olim morfemalarni quyidagi turlarga boʻladi: 1) oʻzak morfema; 2)
prefiksal morfema; 3) sufiksal morfema; 4) fleksion morfema; 5) tutashtiruvchi (coenuhutelbhaa)
morfema; 6) soʻz – morfema [5:75]. Ana shuning oʻzi ham oʻzak morfema tushunchasidan voz
kechib boʻlmasligini koʻrsatadi.
Til sistem xarakterga ega boʻlgani uchun, fonologik va morfologik jarayonlar oʻzaro bir-
biriga ta’sir qiladi. Til birliklarining turli sintaktik qatlamda nutqqa koʻchirilishini tushunish uchun
soʻz tartibi oʻzgarishi, kelishik yoki harakat kabi sintaktik jarayonlar paradigmasini idrok
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
242
qilishimiz kerak. Til birliklarining nutqda amalga oshishiga sintaktik omillar, nutq cheklovlari va
matnual ma’lumotlarning ta’siri katta rol oʻynaydi.
Kommunikativ oʻzaro ta’sirlarda til birliklarining amalga oshirilishini shakllantiradigan
presuppozitsiya, implikatura yoki nutq aktlari kabi pragmatik omillarni juda muhim. Nutq
faoliyatida til birliklarining voqelanishini sotsiolingvistik nuqtai nazardan oʻrganish, ijtimoiy va
matnual omillar til oʻzgarishiga ta’sir qilishi orqali sodir boʻladi.
Fonetika nutq tovushlarining fizik xususiyatlariga, ya’ni ularning artikulyatsiyasi, akustik
xususiyatlari va idrokiga e’tibor qaratadi. U fonema va allofonem kabi til birliklarining oʻziga xos
artikulyar va akustik xususiyatlar orqali qanday amalga oshirilishini oʻrganadi. Fonologiya
ma’lum bir tildagi nutq tovushlarining tashkil etilishi va shakllarini oʻrganadi. Unda til
birliklarining qanday namoyon boʻlishi nutq tovushlarining tarqalishi va joylashishini tartibga
soluvchi fonologik qoidalar, fonotaktika va fonologik jarayonlar orqali oʻrganiladi.
Morfofonologiya morfologiya va fonologiyaning oʻzaro ta’sirini oʻrganadi. U til
birliklarining morfofonologik qoidalar orqali qanday namoyon boʻlishini, jumladan,
morfemalarning birikishi yoki oʻzaro ta’sirida yuzaga keladigan fonologik oʻzgarishlarga bog‘liq.
Nutq sistemasi birliklari aslida turli tipdagi til birliklari tabiatida mavjud boʻlgan oʻzaro
birika olish imkoniyatining millionlab kishilar tomonidai yuzaga chiqarilishi natijasida voqe
boʻladi [6:218].
Nutq sistemasida sintaksis grammatik jumlalarni shakllantirish uchun soʻz va soʻz
birikmalarining joylashishini tartibga soluvchi qoidalar va tamoyillarni oʻrganadi. Unda soʻz, soʻz
birikmasi kabi birliklarining qanday amalga oshishi va birikishi orqali mazmunli va toʻg‘ri
shakllangan sintaktik munosabatlar yaratilishi tekshiriladi.
Sintaktik munosabatlar til birliklarining nutq faoliyatida sintaktik tarzda namoyon boʻlishi
orqali voqelanadi. U gap yoki nutq ichidagi til birliklarining tashkil etilishi va amalga oshirilishini
belgilovchi soʻz tartibi, kelishik, harakat va oʻzgarishlar kabi turli sintaktik jarayonlarni belgilaydi.
Nutqiy faoliyatda semantika til birliklarining ma’nosini va ularning umumiy ma’noga
qanday hissa qoʻshishi, til birliklarining semantik xususiyatlar, leksik tanlovlar va konseptual
tasvirlar orqali amalga oshirilishini asoslaydi. Nutqiy faoliyatda pragmatika til birliklarining
matnda qanday namoyon boʻlishini va u muloqotda til birliklarining amalga oshirilishi va talqin
qilinishiga matn, soʻzlovchi niyatlari, presuppozitsiyalar, implikaturalar va nutq aktlari kabi
pragmatik omillar ta’sir qilishini oʻrganadi.
Nazarimizda, nutqiy faoliyatda ijtimoiy lingvistika til birliklarining turli ijtimoiy va
madaniy matnlarda voqelanishi va namoyon boʻlishini oʻrganadi. U til oʻzgarishi, jumladan,
dialektlar va ijtimoiy oʻziga xosliklari til birliklarining voqelanishi va ishlatilishiga taʼsir qiladi.
Nutqiy faoliyatda variatsionistik sotsiolingvistika til birliklarining yoshi, jinsi, etnik kelib
chiqishi, ijtimoiy-iqtisodiy holati va geografik joylashuvi kabi ijtimoiy omillarga qarab qanday
amalga oshirilishi va turlicha namoyon boʻlishini tekshiradi.
Koʻrinadiki, nutqiy faoliyatda psixolingvistika til ishtirok etadigan kognitiv jarayonlarga
bog‘liq. U nutqiy faoliyatda til birliklarining amalga oshirilishi va voqelanishi, jumladan leksik
foydalanish, sintaktik rejalashtirish va nutq faoliyati jarayonlarini muvofiqlashtirishni oʻrganadi.
Bundan tashqari, har bir sohadagi eksperimental tadqiqotlar va empirik tadqiqotlar til
birliklarining nutq faoliyatida qanday voqelanishi va namoyon boʻlishi haqida qimmatli
tushunchalarni beradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
243
Til birliklarining nutq matnida qoʻllanilishiga kommunikativ maqsad, ijtimoiy muhit,
mavzu va ishtirokchilarni oʻz ichiga olgan matn omillari katta ta’sir koʻrsatadi. Turli nutq matnlari
samarali muloqotga erishish uchun til birliklarini toʻg‘ri tanlash va amalga oshirishni talab qiladi.
Muloqotning koʻzlangan maqsadi til birliklarini tanlash va amalga oshirishni
shakllantiradi. Masalan, ishontiruvchi nutqda tinglovchilarni ishontirish yoki ishontirish uchun til
birliklari tanlanishi va ishlatiladi., ma’lumot beruvchi nutqda esa asosiy e’tibor ravshanlik va
faktik ma’lumotlarni yetkazishga qaratiladi.
Nutqiy faoliyatda ijtimoiy muhit ma’lum rol oʻynaydi. Nutq sodir boʻladigan ijtimoiy matn
til birligidan foydalanishda muhim rol oʻynaydi. Til birliklari rasmiyatchilik, xushmuomalalik
me’yorlari va kuch dinamikasiga qarab farq qiladi. Masalan, doʻstlar oʻrtasidagi tasodifiy suhbatda
ishlatiladigan til birliklari rasmiy nutqda ishlatiladigan til birliklaridan farq qiladi.
Professional matnda texnik yoki maxsus lug‘atdan foydalanish mumkin, kundalik
suhbatlarda esa umumiyroq va tushunarli til birliklariga ustunlik beradi. Mavzu, shuningdek, til
birligidan foydalanishda oʻziga xoslik yoki mavhumlik darajasini aniqlaydi.
Nutqiy faoliyatda nutq matnida ishtirok etuvchi ishtirokchilarning xususiyatlari va
shaxsiyati til birligidan foydalanishga ta’sir qiladi. Til birliklarini tanlash va amalga oshirishga
yosh, jins, ijtimoiy kelib chiqish, mintaqaviy shevalar kabi omillar ta’sir koʻrsatadi.
Nazarimizda, nutqiy faoliyatda tildan foydalanishning pragmatik jihatlari, masalan,
soʻzlovchining niyatlari, taxminlari, implikaturalari va nutq harakatlari nutq matnida til
birliklaridan foydalanishni sezilarli darajada shakllantiradi.
Nutqiy faoliyatda soʻzlovchilar oʻz niyatlarini bildirish uchun til birliklarini ongli ravishda
tanlaydilar, bu xabar berish, ishontirish, koʻngil ochish yoki his-tuyg‘ularni ifodalash. Istalgan
effektga erishish va samarali muloqotga erishish uchun til birliklari tanlanadi.
Koʻrinadiki, nutqiy faoliyatda presuppozitsiyalar va ta’sirlar muhim vazifa bajaradi. Til
birliklari tinglovchi tomonidan matnual ravishda xulosa qilingan yashirin ma’no yoki
presuppozitsiyalarga ega boʻladi. Til birliklarining amalga oshirilishiga umumiy bilimlar, madaniy
taxminlar va nutq matnidagi nazarda tutilgan ma’lumotlar ta’sir qiladi.
Nutqiy faoliyatda til birliklari soʻrov qilish, buyruq berish, kechirim soʻrash yoki
minnatdorchilik bildirish kabi nutqiy harakatlarni bajarish uchun ishlatiladi. Til birliklarining
amalga oshirilishi aniq nutq akti va unga bog‘liq boʻlgan konventsiya va me’yorlarga
moslashtiriladi.
Shu narsani ta’kidlash kerakki, nutqiy faoliyatda til birliklari sotsiolingvistik xilma-xillikni
namoyon etadi, ya’ni ulardan foydalanish ijtimoiy guruhlar, mintaqalar va jamoalarda farq qiladi.
Til birliklarining voqelanishi dialektal oʻzgarishlarni, sotsial-lektal farqlarni yoki individual nutq
uslublarini aks ettiradi.
Xulosa qilib aytganda, nutqiy faoliyatda til birliklarining voqelanishini shakllantirishda
paradigmatik hodisalarning roli katta. Paradigmatik hodisalar lingvistik tizim ichida umumiy
boʻshliq yoki funktsiyaga ega boʻlgan til birliklari oʻrtasidagi munosabatni bildiradi.
REFERENCES
1.
Соссюр, Фердинанд дў. Умумий тилшунослик курси. Француз тилидан Ибодулла
Мирзаев таржимаси. –Тошкент, 2019. –308 б.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
244
2.
Turobov A. Tilshunoslik nazariyasi. Darslik. –Samarqand: SamDCHTI nashri, 2021. –255
b.
3.
Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Рисола. – Самарқанд: СамДУ, 2021. –48 б.
4.
Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Тошкент, 1980. –447 б.
5.
Трубецкой Н.С. Избранные труды по фонологии. –М.: Прогресс, 1987, –560 c.
6.
Брендаль В. Структуральная лингвистика. В книге Звигенцев В.А. История
языкознания. Часть 2.М:, –1965. –218 c.
