ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
376
MATBUOT VA IJTIMOIY NUTQ
Jurayeva Maqsuda Muhammadovna
Buxoro davlat universiteti o‘qituvchisi f.f.f.d (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.8304071
Annotatsiya.
Sarlavhalar turli sohalarda ko‘plab tahlillar mavzusi bo‘lib kelgan. Ular
o‘quvchilarning qiziqishini uyg’otadi. Ular turli sohalarda o‘ziga xos til strategiyalarini
qo‘llaydilar: ritorika, tilshunoslik, ijtimoiy nutq, pragmatika va boshqalar. Quyidagi maqolada
biz ushbu sohalarga qaratilgan ba'zi qiziqarli tadqiqotlar haqida gapiramiz.
Kalit so‘slar:
matbuot, nutq, diskurs, sarlavha, matn, tilshunoslik, pragmatika.
PRESS AND PUBLIC SPEECH
Abstract.
Titles have been the subject of many analyzes in various fields. They arouse the
interest of students. They use specific language strategies in various fields: rhetoric, linguistics,
social discourse, pragmatics, etc. In the following article, we will talk about some interesting
studies that focus on these areas.
Key words:
press, speech, discourse, title, text, linguistics, pragmatics.
ПРЕССА И ПУБЛИЧНЫЕ ВЫСТУПЛЕНИЯ
Аннотация.
Титулы были предметом многих анализов в различных областях. Они
вызывают интерес у студентов. Они используют специфические языковые стратегии в
различных областях: риторике, лингвистике, социальном дискурсе, прагматике и др. В
следующей статье мы расскажем о некоторых интересных исследованиях, посвященных
этим областям.
Ключевые слова:
пресса, речь, дискурс, заголовок, текст, лингвистика, прагматика.
Ta’kidlash joizki jamiyatni yangilash jarayoni kuzatilayotgan hozirgi sharoitda ommaviy
axborot vositalari va shu jumladan, gazeta matnlari ham evolyutsion o‘zgarishlarni boshidan
kechirmoqda. Jadallik bilan taraqqiy etayotgan matbuot dunyodagi umumiy vaziyat, kundalik
hayotdagi mayda va turli voqealar, shaxsiy va ijtimoiy manfaat bilan bog‘liq bo‘lgan
munosabatlar, jarayonlar to‘g‘risida kunora zaruriy manbalar hamda asoslar ila yorituvchi mash’al
sanaladi.
Darhaqiqat, bugungi kun madaniyat olamida gazeta hamda gazeta sarlavhalaridagi
axborotning diskursiv taqdim etilishi va undagi mazmun- mohiyatni anglanishi muhim ahamiyat
kasb etadi. Son-sanoqsiz tarmoqlarga ega bo‘lgan ijtimoiy hayotning hozirgi paytda gazetasiz
tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Bilamizki “Matbuot” deb ommaviy axborot vositalarining bosma shakllariga aytiladi
1
.
Matbuotga gazeta, jurnal, almanaxlar kiradi. “Matbuot – barcha bosma mahsulotlar majmui, tor
ma’noda davriy nashrlar, asosan, gazeta va jurnallarni ifodalaydi (sinonimi – pressa), ijtimoiy
ongning o‘tkir va ta’sirchan vositasi sifatida kishilik jamiyatiga doimiy va faol ta’sir ko‘rsatadi,
jamoatchilik fikrini shakllantiradi, omma ongiga muayyan qarashlarni singdirishda qudratli
g‘oyaviy omil hisoblanadi hamda jamiyat hayotini turli (ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy-ishlab
chiqarish, ilmiy-texnikaviy) yo‘nalishlarda yoritadi”
2
. Ayniqsa, kundalik hayotda katta pragmatik
1
Гуревич, С.М. Репортаж в газете / С.М. Гуревич // Проблемы информации в газете. М., 1971. - С. 87-99.
2
https://uz.wikipedia.org/wiki/Matbuot
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
377
ta’sir ko‘rsatish uchun ekspressiv iboralar, obrazli vositalar, pretsedent hodisalar faol
qo‘llanilmoqda va bu hodisalarning barchasini albatta, matbuot lingvistikasi o‘rganadi.
Sarlavhalar turli sohalarda ko‘plab tahlillar mavzusi bo‘lib kelgan. Ular o‘quvchilarning
qiziqishini uyg’otadi. Ular turli sohalarda o‘ziga xos til strategiyalarini qo‘llaydilar: ritorika,
tilshunoslik, ijtimoiy nutq, pragmatika va boshqalar. Biz ushbu sohalarga qaratilgan ba'zi qiziqarli
tadqiqotlarni keltirib o‘tamiz:
Adabiyot va adabiy tanqidda J. Rikardu, K. Grivel, G. Jenetta, R. Bart, K. Monsele, K.
Dyushe, L. Xuk, O. Dyukro va J. M. Shefferlarning asarlari ma’lum.
Matbuot va ijtimoiy nutqda biz J. Peytard, P. Charaudeau, F. Frandsen, C. Furet, P.
Goldenstein, F. Sullet-Nylander tadqiqotlarini uchratamiz.
Tilshunoslik sohasida J. Rey-Debove sarlavha kabi ayrim til birliklarining avtonomiyasini
oʻrgangan.
Rassomlik sohasida B. Bosredon rasm sarlavhasi bo‘yicha o‘z dissertatsiyasini yozgan.
Adabiyot va adabiy tanqid sohada sarlavha, asosan, adabiy asarning oshiq-moshig’i bo‘ladi.
Masalan, G. Genette sarlavhani “paramatn” deb ataydi, bu “paramatn” narsaning bir qismini
tashkil etuvchi badiiy asar boshida turadi deb ta’kidlaydi.
J. Rikardu romanlarning sarlavhalarini ritorik nuqtai nazardan o‘rgangan. “Sarlavha
kitobning muqovasida o‘quvchiga ochiladigan eshik sifatida birinchi o‘ringa ega, chunki “muqova
sarlavha ochiladigan himoyalangan ekrandir. Shu birinchi sahifa rolini o‘ynaydigan sarlavha bir
marta matnning yagona kirish joyi orqali oquvchi koridor bo‘ylab yagona chiqish yo‘ligacha
borishiga sababchi bo‘ladi”
3
– deydi olim.
K. Grivel (1973) o‘zining “Production de l’intérêt romanesque” nomli asarida roman
nomlarining semantikasini o‘rganadi. K. Grivel : “sarlavhaning “qudrati” matnning o‘qilganligida
va uni boshdan kechirilganligidadir” deya ta'kidlaydi.
C. Duchet (1977) uchun sarlavha adabiy asar va ijtimoiy nutqning zanjiri bo‘ladi. “Romanni
nomidan so‘roq qilish, shuningdek, uning ijtimoiy o‘lchovlaridan biriga erishishdir, chunki nom
ikki tilning uchrashishidan, romantik bayonot va reklama bayonotining birikmasidan kelib
chiqadi”.
L. Hoek (1981) oʻzining “La marque du titre” nomli asarida “matndagi sarlavha qoʻygan
belgilar” hamda “sarlavhaga xos boʻlgan farqlovchi belgilar toʻgʻrisida” semiotik tadqiq qiladi.
Uning soʻzlariga koʻra, biz referentni belgilash uchun sarlavhadan foydalansak, biz ijtimoiy
o‘zaro ta’sirda qatnashamiz va sarlavha nutq aktiga aylanadi. Suhbatdoshlar qanday vaziyatda,
qachon, kim uchun va qanday taxminlarga koʻra sarlavhalardan foydalanishlari qiziq. Hoek uchun:
Sarlavha koʻrsatuvchi bayonot sifatida o‘zini noloyiq harakat sifatida koʻrsatadi: sarlavha
birinchi navbatda matnni qabul qiluvchining e’tibori qaratiladigan biriktirma nuqtasidir;
so‘zlovchi (muallif) va suhbatdosh (o‘quvchi) o‘rtasida o‘rnatilgan munosabat gapning an’anaviy
tarzda namoyon bo‘ladigan joyi yoki joyiga ko‘ra, mazmuni, niyati va ta’siriga ko‘ra ham
an’anaviydir. U o‘z tahlilida sarlavhaning sintaktik, semantik, ritorik, sigmatik va pragmatik
tavsifini beradi.
Matbuot sarlavhalariga yo‘naltirilgan tadqiqotlar orasida biz J. Peytard (1975)ni o‘rgandik,
u uchun sahifa sarlavhalar kiritilgan grafik vosita bo‘ladi. U gazeta sahifasida “Sarlavhalar
3
La Prize/Prose de Constantinople (Les Éditions de Minuit, Paris, 1965)
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
378
oralig'i” bo‘yicha sarlavhalar va sarlavhalar o‘rtasidagi munosabatlarga birinchi darajada
ahamiyat beradi. “Sarlavhalarning vazifasi ikki xil: “ilk ma'nolar” uchun material berish (asosan
konativ) va to‘ldiruvchiga, maqolaning tanasiga yo‘naltirish va/yoki “skanerlash” darajasida
ma'lumotni biriktirish deya ta’kidlaydi.
P. Charaudeau (1983) uchun sarlavha “muloqot ta'sirini hisobga oladigan hamma narsaga
yo‘l ochilishni” nazarda tutadi va u suhbatdoshlarni o‘rab turgan nutq sharoitlarini hisobga olgan
holda pragmatika sohasida matnli aloqa jarayonlarini tushuntiradi. Shu ma'noda, yangiliklar
sarlavhalari ma'lumotlarning diskursiv janriga tegishli bo‘ladi.
Yangiliklar sarlavhalari juda muhim; chunki ular nafaqat yangilikni e’lon qiladi (“epifanik”
funksiya), nafaqat maqolaga (“yo‘lboshchi” funksiyasi) yetaklaydi, balki umumlashtiradi,
ixchamlashtiradi, xatto yangiliklarni “qo‘zg‘alish” darajasiga qadar muzlatib qo‘yadi. Shuning
uchun sarlavha avtonom maqomga ega bo‘ladi; u o‘ziga xos matnga aylanadi.
F.Frandsen (1990) gazeta sarlavhasini tahlil qilib, uning “jurnalistik paramatn”ning bir qismi
ekanligini tushuntiradi. Unga ko‘ra, “gazeta maqolasidan oldin yoki o‘tib ketadigan va publitsistik
jargonda “sarlavha”, shlyapa, so‘z birikmasi kabi go‘zal nomlar bergan kichik matn birliklari
to‘plamidir”.
F. Sullet-Nylander (1998) matbuot sarlavhalarini sintaktik, pragmatik va ritorik tahlil qiladi.
Tilshunoslik sohasida J. Rey-Debove (1978) oʻzining “Le Métalangage” nomli asarida
sarlavhalarning semiotik holatini oʻrganadi.
Asar kontekstida Madam Bovari kabi nom ayolga ishora qilsa-da, boshqa har qanday
kontekstda bu Floberning romaniga ishora qiladi, bu nutqda belgilab qo‘yilgan va tejashga imkon
beradigan asar nomi hisoblanadi.
Xulosa qiladigan bo’lsak, asar nomini tanlashdan oldin, belgilangan ob’ektga bir nechta aniq
tavsiflar berilishi mumkin, chunki bu ob’ekt tavsifni bildiradigan yagonalik xususiyatiga ega.
Ammo sarlavha tanlangandan so‘ng, u referentga bevosita kirish vositasiga aylanadi. Masalan,
“Vafodor ayol” sarlavhasini olaylik, u ifodalagan ma’noga ko‘ra emas, balki biz semiotik ob'ektga
qo‘llamoqchi bo‘lgan ma'nodan tanlangan: asar tegishli ism kabi, unga qanday xususiyat tegishli
bo‘lishidan qat’i nazar, u bir xil nom bo‘lib qoladi.
REFERENCES
1.
Sullet-Nylander, Françoise, Le titre de presse, analyse syntaxique, pragmatique et
rhétorique, Université de Stockholm, 1988. p. 43
2.
Furet, Claude, Le Titre pour donner envie de lire, Paris, Centre de formation et de
perfectionnement, 1995. P.-95.
3.
Grevisse M., Goosse A., Le bon usage, Bruxelles, De Boeck Duculot, 2011, p. 1141.
4.
Kuldashova, N. B. (2021). Theoretical thinkings about modern linguistics and terminology.
Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(2), 209-215.
5.
Jurayeva M.М. «J’aime lire» et «Je bouquine» // Qiyosiy adabiyotshunoslik chog’ishtirma
tilshunoslik va tarjimashunoslik: muammo, yechim va istiqbollar. Ilmiy-amaliy
konferentsiya. – Buxoro, 2021. – B. 337-342.
6.
Jurayeva M.М. Matbuot va jurnalistika // Fan va texnologiyalar taraqqiyoti. ISSN: 2181-
8193, – Buxoro, 2022.
– №7.
– B. 235-238. (05.00.00;
№25
).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
379
7.
Jurayeva M.М. Газета ва унинг сарлавҳаларидаги ўзига хос хусусиятлар
//Multidisciplinary Scientific Journal. ISSN: 2181-4120, VOLUME 1, ISSUE 7, March,
2023. – B. 87-95.
