98
OʻSMIR SHAXSIDA YUZ BERADIGAN XAVOTIR VA STRESS HISLARINING
KELIB CHIQISH SABABLARI VA PSIXOLOGIK OQIBATLARI
Ne’matullayeva Fayoza
Termiz davlat universiteti, Ijtimoiy fanlar fakulteti
talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8385980
Annotatsiya.
Xavotir va stress har bir rivojlanish davrida bo’lgani kabi, o’smirlik davrida
ham juda muhimdir. O’smirlik davrida jismoniy, aqliy, ijtimoiy va ruhiy jihatdan o’zgarishlar
kuzatiladi. Bu har bir sohada o’zgarishlar davri. Ushbu maqolaning maqsadi o’smirlik davrida
tez-tez uchraydigan tashvish va xavotir muammolarini va ular bilan kurashishni o’rganishdir.
Maqola o’smirlik davridagi xavotilanish, tashvish va xavotirlanish ta’rifi, sabablari, xususiyatlari
va ularni yengish usullari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarga muvofiq adabiyotlarni o’rganish
asosida olib borildi.
Kalit so’zlar
: zararli taʼsirlar, akademik stress, ijobiy reaksiya, qoʻrquv hissi,charchoq,
hissiy zoʻriqish, diqqat konsentratsiyasining buzilishi.
CAUSES AND PSYCHOLOGICAL CONSEQUENCES OF FEELINGS OF ANXIETY
AND STRESS IN A TEENAGER
Abstract.
Anxiety and stress are just as important in adolescence as they are in any
developmental period. Physical, mental, social and spiritual changes are observed during
adolescence. This is a period of change in every field. The purpose of this article is to explore
common anxiety and worry problems in adolescence and how to deal with them. The article was
carried out on the basis of the literature review in accordance with the research conducted on the
definition, causes, characteristics and methods of overcoming anxiety, anxiety and worry in
adolescence.
Key words:
harmful effects, academic stress, positive reaction, feeling of fear, fatigue,
emotional stress, impaired concentration of attention.
ПРИЧИНЫ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ ЧУВСТВА ТРЕВОГИ И
СТРЕССА У ПОДРОСТКА
Аннотация.
Тревога и стресс важны в подростковом возрасте, как и в любой
период развития. В подростковом возрасте наблюдаются физические, психические,
социальные и духовные изменения. Это период перемен во всех сферах. Цель этой статьи
— изучить распространенные проблемы тревоги и беспокойства в подростковом возрасте
и способы их решения. Статья подготовлена на основе обзора литературы в
99
соответствии с исследованиями, проведенными по определению, причинам, особенностям
и способам преодоления тревоги, тревоги и беспокойства в подростковом возрасте.
Ключевые слова:
вредное воздействие, учебный стресс, положительная реакция,
чувство страха, утомляемость, эмоциональное напряжение, нарушение концентрации
внимания.
KIRISH.
Oʻsmirlik–bu ko’nikmalar tez rivojlanadigan davr, tajriba to’plash esa ancha
sekinroq. Bu hayotga tayyor bo’lgan, ammo tayyorlanmagan davr. Yoshlar o’n ikki yoshdan keyin
aqliy qobiliyatlari, fikrlash qobiliyatlari yoki hayotga tayyor bo’lgan amaliy muammolarni hal
qilish qobiliyatlari bo’yicha kattalarnikidan ustun turadilar. Ularning faoliyatini baholash tajribasi
endigina shakllana boshlagani bois, hozircha tayyorgarlik tugallanmagan. Binobarin, balog‘at
yoshiga tayyorlash jarayonida yoshlarga ibrat va yo‘l-yo‘riq bo‘lish muhim. Aynan ushbu davrda
ruhiy tushkunlik, xavotir va stress hislari tez-tez kuzatiladi
ASOSIY QISM.
Xavotir-individual psixologik xususiyat hisoblanib, insonning ma’lum
sabablarga yoki hech qanday sababsiz ham tashvishlanishining oshishidir. Shuningdek, xavotir
insonning yangi sharoitlarga moslashishiga imkon beruvchi, shaxsning ma’naviy kamolotini
yuqori darajalarga ko‘tarishda turtki bo‘luvchi, shaxsning omon qolishi va uning naslining davom
etishi uchun zarur bo‘lgan normal reaksiyadir. Psixolog F.B.Beryozin xavotirlanish jarayoniga
izoh berar ekan, “ma’lum bir ob’yekt bilan aloqaning mavjud emasligi xis qilingan xavf – hatarni
oydinlashtirishning iloji yo’qligi o’sha vaziyatni imkonsiz qilib qo’yadi va xavotirlanish holatini
yuzaga keltiradi” deya o’z fikrini bildirgan.
1
Umuman olganda, surunkali xarakterga ega bo’lgan,
odamning samaradorligini pasaytiradigan, shaxslararo munosabatlarda uzilishlarni va jismoniy
alomatlarni keltirib chiqaradigan tashvish “patologik xavotir” deb hisoblanadi. Xavotir buzilishi
o’smirlarda eng ko’p uchraydigan holatardan biridirdir. O’smirlarda ularning chastotasi 5-22%
orasida o’zgarib turadi.Xavotir buzilishining asosiy belgilari “haddan tashqari qo’rquv” va
“tashvish” dir. Ushbu asosiy alomatlar barcha tashvish buzilishlarida mavjud.Xavotir buzilishi bir-
biridan boshdan kechirilgan alomatlar, uni keltirib chiqaradigan omillar bilan farqlanadi.
Xavotir buzilishida ba’zi umumiy simptomlar mavjud, bular:
1
Abdivalievna, A. N. (2022). Psychological Characteristics of Children with Attention Deficiency and Hyperactivity
and their Readiness for School Training. European Multidisciplinary Journal of Modern Science, 4, 295-298.
100
Achchiqlanish, tartibsizlik, hayajon, tezda charchash, nazoratni yo’qotish hissi, murosasizlik,
konsentratsiyaning yomonlashishi
Xavotir buzilishida jismoniy alomatlar ham paydo bo’lishi mumkin:
Uyqusizlik, bosh aylanishi, mushaklarning kuchlanishi, yurak urishining sekinlashishi, qon
bosimining o’zgarishi, qizarish, nafas olishda qiyinchilik, ko’krak qafasi, tez nafas olish ko’ngil
aynishi, qusish, diareya, qorin og’rig’i va boshqalar
Xavotir o’smirning ongostida ta’sir etib turadi, uning vaqt bilan bog’liq bo’lgan bir qancha
ko’rinishlari mavjud, bu o’tmish, bugun va kelajak bilan bog’liq bo’lgan xavotirlardir. O’tmish
bilan bog’liq xavotir aynan bolalik davrida yuz bergan voqea-hodisalar, ota-ona va yaqinlar bilan
sodir bo’lgan munosabatlar bilan bog’liq xavotirdir. Masalan, bolalikda sevilmaganlik, tashlab
ketilganlik, e’tiborsizlik, yetarlicha qadrlanmaganlik tufayli o’smirda xavotilanishni
keltirib chiqarishi mumkin, bu ongosti qismidagi xavotir uning onglilik qismiga ham o’z ta’sirini
o’tkazadi Ongli tarzda o’smir farovon yashayotgandek tuyulishi mumkin, biroq u farovon hayotga
olib boruvchi yo’llarni xavotir ta’sirida buzib tashlaydi. O’tmishdagi travmalar ta’sirida o’smir
ko’proq odamlar e’tiborining markazida bo’lish, tan olinish istagi tufayli xavotirlarga duch keladi.
2
Xavotir buzilishining rivojlanishining eng kuchli prognozlaridan biri bu ota-onalar va
bolalar o’rtasidagi munosabatlarning funksionalligi. Xavotir buzilishi bo’lgan ota-onalarning
bolalarida xavotirlanish diagnostikasi mezonlariga javob bermaydigan ota-onalarning bolalariga
qaraganda xavotirlanish buzilishining rivojlanish xavfi yuqori ekanligi aniqlandi va erta bolalik
davridagi bog’lanish uslublari o’smirlik davrida tashvish buzilishining rivojlanishini bot qiladi.
Xavotir buzilishi mavjud bo’lgan ota-onalarning xatti-harakatlarida farzandlarini haddan tashqari
himoya qilish, rad etish, befarq yoki alohida munosabatlar kuzatiladi.Shuningdek, oxirgi
tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, kuniga uch soatdan ko’proq ijtimoiy tarmoqlarda vaqt o’tkazadigan
o’smirlar depressiya va xavotir alomatlarini ikki baravar ko’proq boshdan kechirishadi. 2021-yilgi
so’rov natijalariga ko’ra, amerikalik o’smirlar kuniga o’rtacha 3,5 soatni ijtimoiy tarmoqlarda
o’tkazishadi. Ushbu holat ham o’snirlarda xavotirlanish hissini yuzaga chiqaradi.
O’smirlik bir necha sohalarda sezilarli o’zgarishlar davrini ifodalaydi, buning natijasida
shaxsning ota-onadan mustaqilligi, o’zini o’zi anglash va boshqalar bilan munosabatlari
2
Lewis, C.C. ve Simons, A.D. (2008), Adolescent Depression. R.E Ingram (Ed.), The International Encyclopedia of
Depression (4- 5) içinde. Springer Publishing Company
101
shakllanadi. Ushbu o’zgarishlar o’smir uchun yuqori darajadagi stressga olib kelishi mumkin va
psixopatologiya uchun asos yaratishi mumkin (Grant, 2013).
3
Stress so’zi noqulaylik hissi bilan bog’liq bo’lib, tobora ko’proq odamlar o’zlarini stressda
deb ta’riflaydilar. Stress deyarli har doim insonning global faoliyatining buzilishiga olib keladigan
salbiy his sifatida qaraladi. Shuning uchun stress omili ichki yoki tashqi kelib chiqadigan
keskinlik, xavotir, qo’rquv yoki tahdid tuyg’ularini keltirib chiqaradigan vaziyat yoki tajriba
bo’lishi mumkin. Bu stress omili bilan aloqada boshlangan psixofiziologik jarayon va fiziologik
reaktsiya. Gomeostaz va muvozanatni tiklashga intilayotgan organizmdan har bir shaxsning
stressli vaziyatlarga qanday javob berish va moslasha olishiga (bardosh berishga) qarab, salbiy
stress yoki distress ko’plab kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin, bu esa insonning
hayot sifatiga katta zarar yetkazadi. Stressning asosiy prognozlaridan biri xavotir, tashvish, odam
o’zining yaxlitligiga tahdid deb tushunadigan narsadan qo’rqish bo’lishi mumkin. Xavotir– bu
kelajakdagi vaziyatlarda yashash imkoniyatiga qarshi bo’lgan hissiy tajriba.
4
Xavotir stress
jarayonining affektiv tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, u shaxsning javob qobiliyati oshib ketganda
yuzaga keladi.Har bir inson, binobarin, o’smir ma’lum vaqtlarda stress va xavotirni his qilishi
mumkin. Bu stress va xavotir ko’pincha turli jismoniy alomatlar bilan yuzaga keladi. Xavotir
stressga o’xshash vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Biroq, hatto stress bo’lmasa ham, odam
doimiy va o’ta xavotirli bo’lishi mumkin. Deyarli bir xil alomatlarga sabab bo’lgan bu ikki holat
ko’pincha chalkashib ketishi mumkin. Stressli vaziyatlarda o’smir o’zini bezovta his qilishi
mumkin. Shu bilan birga, muayyan vaziyatlarga e’tibor qaratish juda qiyin bo’ladi. Unutuvchanlik
va chalg’itish kabi holatlar o’zini namoyon qiladi. O’smir g’azablanadi va nazoratsiz his-tuyg’ular
paydo bo’ladi. Ular, shuningdek, g’amgin, g’azablangan va bosim ostida his qilishlari mumkin.
Stressni nazorat ostiga olish kerak, chunki u vaqt o’tishi bilan turli kasalliklarga olib keladi.
O’smirlarda stressni keltirib chiqaradigan omillar uch toifaga bo’linadi. Bu oddiy hodisalar,
g’ayritabiiy hodisalar va kundalik muammolar. Stressni keltirib chiqaradigan normal hodisalar –
bu barcha o’smirlar tomonidan boshdan kechiriladigan balog’at yoshidagi rivojlanish bilan bog’liq
ichki va tashqi o’zgarishlar. Tengdoshlarning zo’ravonligi ham surunkali stressga olib kelishi
3
Brown, J., Cohen, P., Johnson, J. G. ve Smailes, E. M., (1999). “Childhood Abuse and Neglect: Specificity of Effects
on Adolescent and Young Adult Depression and Suicidality”, Journal of the American Academy of Child &
Adolescent Psychiatry
4
Miloyun, B. Pachura, N. A ve Suddendorf, T. (2016). Future Oriented Thought Patterns Associated With Anxiety
andDepression in Later Life The Ingaing Prospects of Prospection The Gronologist, 0001, 1-7, doi:10.1093/geron/595
102
mumkin, bu esa shaxsni psixopatologiyaning rivojlanishiga zaif qoldirishi mumkin. O’smirlarning
bu munosabatlarda qanday ishlashi ularning kelajakdagi munosabatlarining rivojlanishiga ta’sir
qilishi va xavotir belgilarining rivojlanishida samarali bo’lishi mumkin. Shu sababli,
tengdoshlarning ijobiy munosabatlari o’smirlarni xavotirlanishning rivojlanishidan himoya qilishi
mumkin; muammoli munosabatlar xavotir xavfini oshirishi mumkin.
XULOSA.
O’smirlik davrida xavotirlanish va stress odatiy holdir. Aksariyat o’smirlar
uchun xavotir hissi vaqtinchalik va zararsiz yoki rivojlanishning ma’lum bir davri bilan bog’liq.
Xavotir o’smirlarda yetishmovchilik hissi belgilaridan biridir. Bu davrda o‘smirlar o‘zini past
baholaydi, o‘ziga ishonmaydi, o‘zini ko‘proq so‘raydi va o‘zining salbiy xususiyatlariga e’tibor
qaratadi, o‘zini tanqid qiladi. Ba’zilar kelajakka umidsiz qarashadi va kattalar vazifalarini hal
qilish qobiliyatiga shubha qilishadi. Bu holat xavotirga sabab bo’lishi mumkin, ammo oddiy
tashvishni patologik tashvishdan va tashvish belgilarini o’smirlardagi bezovtalik kasalliklaridan
ajratish muhimdir. Doimiy xavotir, stress, salbiy his-tuyg’ular va kelajakka bo’lgan umidlarga
ta’sir qiladi. Motivatsiyani yo’qotish va umidsizlik keltirib chiqaradi. Yoshlarning ruhiy
tushkunliklari, tashvishlari, stresslari va kelajakdagi xavotirlwrini kamaytirish uchun himoya
choralarini ko’rish muhim deb hisoblanadi. O’smirlik davrida stress va xavotir bilan kurashishni
o’rgangan va tajribaga ega bo’lgan o’smirlar hayot bilan kurashishdagi qiyinchiliklarni oson
yengib o’ta olishadi, ya’ni ular stress, xavotirni keltirib chiqaradigan hodisalarni nazorat qilish va
hal qilishga moyil bo’ladi. O’smirning ijobiy yoki salbiy tabiati, uning oilasining munosabati va
voqealarga bo’lgan nuqtayi nazari uning stress, doimiy xavotirni nazorat qila oladimi yoki
yo’qligida juda muhimdir. O’smirning dunyoqarashini o’zgartirishni o’rganish va uni boshqara
olish uni kelajakka tayyorlaydigan juda ijobiy xulq-atvordir. Stress ostida o’zini ayblash va
jazolash o’smirga qaytarib bo’lmaydigan zarar yetkazishi mumkin. Ma’lumki, o’smirlar stress
ostida bo’lganlarida ko’proq emotsional bo’lib, muammoning yechimiga emas, balki muammoga
e’tibor qaratishadi. Diqqatni his-tuyg’ulardan his-tuyg’ularga va muammodan yechimga qaratish
muhim stressni nazorat qilishni ta’minlaydi.Sport va mashqlar, guruh faoliyati, musiqa asbobini
chalish yoki musiqaga qiziqish, sevimli mashg’ulotlari va muammolarni hal qilish, kelajak uchun
aniq maqsadlar qo’yish, perfeksionizmga intilmaslik strategiyalarini o’rganish o’smirlar uchun
muhim va samarali stress va xavotirni kamaytirish va nazorat qilish usullaridir.
103
REFERENCES
1.
Abdivalievna, A. N. (2022). Psychological Characteristics of Children with Attention
Deficiency and Hyperactivity and their Readiness for School Training. European
Multidisciplinary Journal of Modern Science, 4, 295-298.
2.
Lewis, C.C. ve Simons, A.D. (2008), Adolescent Depression. R.E Ingram (Ed.), The
International Encyclopedia of Depression (4- 5) içinde. Springer Publishing Company
3.
Brown, J., Cohen, P., Johnson, J. G. ve Smailes, E. M., (1999). “Childhood Abuse and
Neglect: Specificity of Effects on Adolescent and Young Adult Depression and
Suicidality”, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry
4.
Byrne, D. G., Davenport, S. C. ve Mazanov, J. (2007). Profiles of Adolescent Stress: the
Development of the Adolescent Stress Questionnaire (ASQ). Journal of Adolescence
5.
Derdikman-Eiron, R., Indredavik, M. S., Bakken. I. J., Bratberg, G, H., Hjemdal, O., and
Colton, M. (2012). Gender Differences in Psychosocial Functioning of Adolescents with
Symptoms of Anxiety and Depression: Longitudinal Findings from the Nord-Trondelag
Health Study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology
6.
Eisenbergn, N., Zhou, Q., Losoya, S. H., Fabes, R. A., Shepard, S.A….. Cumberland, A.
(2003). The Relations Of Parenting. Effortful Control, And Ego Control To Children’s
Emotional Expressivity. Child Development
7.
Mufson, L., Dorta, K. P., Moreau, D. ve Weissman, M. M., (2004). Interpersonal
Psychotherapy for Depressed Adolescents, New York: The Guilford Press.
8.
Miloyun, B. Pachura, N. A ve Suddendorf, T. (2016). Future Oriented Thought Patterns
Associated With Anxiety andDepression in Later Life The Ingaing Prospects of
Prospection The Gronologist, 0001, 1-7, doi:10.1093/geron/595
9.
Sarısoy, M. (2014). Çocukluk ve Ergenlik Dönemi Sorunlarının Çözümünde Bilişsel
Davranışçı Grup Terapileri. Izmir: Etki Yayınları
10.
Sayıl, M. (1996). Okul öncesi Dönemdeki Çocuklarm Duygusal Yüz İfadelerini Tanıma
ve Çizme Becerileri. Türk Psikoloji Dergisi
11.
Yazıcı UK, Perçinel I. Yaygın Anksiyete Bozukluğu. Çocuk Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları, 2. Baski, Pekcanlar Akay A, Ercan E.S (Ed). Ankara, Türkiye Çocuk ve Genç
Psikiatri Derneği; 2016. S.
