ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
70
ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
Oспанова Рано Ануаровна
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали
«Халқ ижодиёти» кафедраси ассистент ўқитувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.8409324
Аннотация.
Мазкур мақолада Қорақалпоқ халқ куйлари воситасида болалар
ижодкорлигини ривожлантириш ва умумтаълим мактаблари бадиий-ҳаваскорлик
тўгаракларида қорақалпоқ халқ куйлари билан ишлаш учун аввало тўгарак
иштирокчиларининг, мусиқа-ашула ўқитувчиларининг ҳамда тўгаракларнинг–бадиий
раҳбарлари ишини ташкил қилиш ҳақида фикрлар билдирилган.
Калит сўзлар:
Санъат, мусиқа, қўшиқ, оҳанг, тўгараклар, товушлар, усуллар,
мусиқий асбоблар, маънавий, эстетик, дид.
DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK FOLK
SONGS
Abstract.
In this article, ideas are expressed about the development of children's creativity
through the Karakalpak folk songs and the organization of the work of the participants, music-
singing teachers, and the artistic leaders of the clubs in order to work with the Karakalpak folk
songs in the art-amateur clubs of general education schools.
Key words:
Art, music, song, melody, circles, sounds, methods, musical instruments,
spiritual, aesthetic, taste.
РАЗВИТИЕ ДЕТСКОГО ТВОРЧЕСТВА ЧЕРЕЗ ЧЕРНЫЕ НАРОДНЫЕ
ПЕСНИ
Аннотация.
В данной статье высказываются идеи о развитии детского
творчества через каракалпакские народные песни и организации работы участников,
педагогов-музыкопевцев, художественных руководителей клубов по работе с
каракалпакскими народными песнями. песни в художественно - любительских кружках
общеобразовательных школ.
Ключевые слова:
Искусство, музыка, песня, мелодия, кружки, звуки, методы,
музыкальные инструменты, духовность, эстетика, вкус.
«Қорақалпоқ халқ куйлари воситасида болалар ижодкорлигини ривожлантиришда
қўлланиладиган бадиий асарлар намуналарини саралаш мезонлари нималар орқали ва
қандай талабларга асосланган ҳолда ишлаб чиқилди. Ҳаммага маълумки халқимизнинг
бадиий-мусиқий меросида яхши қўшиқлар кўп. Улар кўп асрлардан бери йиллар давомида
синовидан ўтиб, турли авлод вакилларига муносиб хизмат қилиб келаяпти. Бундай
қўшиқлар кўплаб ёш авлод томонидан куйланилиб, бугунги кунда ҳам халқимизга завқ-
шавқ бағишламоқда». [1, 273 б].
Бундай жараён қуийдаги дидактик тамоийлларга боғлиқ: биринчидан: қўшиқ
санъати ҳақида фикр юритилганда унинг таркибий тўзилишини яхши ўрганиш жуда
муҳимдир сабаби куй эстетик таъсир кучи ва ҳарактери бадиий асарнинг қисмларнинг ҳар
бирида, айни вақтда уларнинг ўзаро боғлиқлиги ва яхлит ҳолдаги таъсири билан
белгиланади. Шу маънода мусиқий оҳанги унинг энг муҳим жиҳати ҳисобланади. «Оҳангда
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
71
ғоявий қўшиқчини бадиий мазмуни ўзига хос усулда, мусиқий товушлар шаклида
ифодаланади. Оҳанг қўшиқ мазмунига мос бўлиши лозим. Оҳанг бетакрор, унда ранг-
баранг нозик товушлар, усуллар, ифодалаш воситалари уйғунлашган бўлади. Оҳанг фақат
лирик, завқли туйғулар уйғотмайди, у ғамгин, аччиқ, изтиробли, мунгли кайфият уйғотиши
ҳам мумкин. масалан севги ҳақидаги кўплаб қўшиқларда севгисига етишолмаган ошиқ-
мошиқларнинг оҳу-нолалари, орзу-армонлари, гўзал иҳтирослари акс этиши фикримизнинг
далили бўла олади. Демак, оҳанг ҳаётнинг шодлиги-ю, ғам-алами, айролигини ифодаловчи
қўшиқ мазмунига боғлиқ бўлади. Шундан келиб чиқиб қўшиқ матни билан унинг оҳангини
муносиб, мувофиқлигини бош мезон сифатида эътироф этиш мумкин». [2, 48-50 б].
Иккинчидан: куйни мусиқа билан таъминлаш ҳам маънавий, эстетик аҳамият касб
этиб, у қўшиқ санъати қудратида катта ўрин тутади. Қўшиқ куйини қайси мусиқа асбоблари
билан ижро этилиши ҳам юқоридаги жиҳатлардан биридир, қўшиқни юқори бадиий
савияда ижро этилиши унинг маънавий-ахлоқий эстетик таъсирини оширувчи муҳим
омилдир. Ифодалилик, яхши овоз, қўшиқнинг матни ва унинг ғоявий мазмуни тарбиявий
таъсир учун кучли воситадир. Қўшиқ санъати таркибидаги яна бир муҳим жиҳати бу
хонандаларнинг ижрочилик маҳоратидир. «Асарни мазмун моҳиятини эшитувчига етказиб
беришта ижрочилик санъати талаб этилади. Бунинг учун ўқитувчи дарс жараёнида
қўшиқни ижро этишда биринчи галда оҳанг жозибадорлигига, овознинг мусиқийлигига
эришиш керак. Ижрочи шу оҳангдор мусиқийликдан моҳирона фойдаланип, юксак
ижрочилик маҳоратига эга бўлиши, қўшиқ оҳангидан сирни фарқлай олиши керак.
Хонанданинг дилдан жушиб куйлаши эстетик тарбияда қўшиқ санъатига ўқувчиларни
қизиқтиришнинг зарур шартларидан биридир». [3, 216 б]. Демак, қўшиқчиликда бу
санъатнинг барча таркибий жиҳатлари уйғунлашгандагина болаларнинг эстетик
тарбиялашнинг муҳим воситасига айланади. Куриб ўтилган жиҳатларнинг биронтасида
бузилиш содир бўлса унинг маънавий-ахлоқий эстетик қиймати йўқолиб, таъсири камаяди.
Шу боис қорақалпоқ халқ куйларини танлаб олишда юқорида таъкидлаб утилган
жиҳатларга жавоб берувчи омиллар, мезонлар инобатга олиниши шарт.
Умумтаълим мактаблари бадиий-ҳаваскорлик тўгаракларида қорақалпоқ халқ
куйлари билан ишлаш учун аввало тўгарак иштирокчиларининг, мусиқа-ашула
ўқитувчиларининг ҳамда тўгаракларнинг–бадиий раҳбарлари ишини шундай ташкил
қилиш лозимки, унда ўқувчилар бадиий ҳаваскорлик тўгаракларида қорақалпоқ қўшиқлари
билан танишиб, уларни ўрганиши, тинглаши, айрим қўшиқларга бағишланган суҳбат,
таниқли хонандалар билан учрашув кечаларида қатнашишлари жараёнида ўзини қўшиқда
ифодаланган бадиий образлар, ҳис-туйғулар оғушида сезишини таъминлаш лозим. Ушбу
жараён болаларда маънавий фазилатларнинг юксалтиришини ҳал қилишқа ёрдам беради.
Юқорида санаб ўтилган тамоийилларни шакллантиришининг шарт-шароитлари
болаларни мусиқий тарбиялашнинг босқичлилиги, улардаги ўзига ҳос ҳусусиятларни
ҳисобга олиш, болаларнинг ижодий фаолиятини авж олдириш, дарсда ўқитувчи билан
ўқувчи алоқасининг шакли бўлган мулоқат (диалог), этнопсихологик ҳусусиятлар ва халқ
педагогикаси усулларини ҳисобга олишни назарда тутади ҳамда болаларнинг мусиқий-
эстетик дидини шакллантириш жараёни самарадорлигини оширади.
Энг самарали педагогик усулларни аниқлаш жараёнида шу томонини ҳисобга олиш
муҳимки, мусиқий идрокнинг таркибий қисмларини ривожлантириш мусиқага бўлган
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
72
ҳиссият, онгли ва таъсирчан-амалий муносабатни шакллантириш вазифасини ҳал этишга
қаратилади
.
Мазкур жараён яққол ифодаланган ҳиссий, аниқ-оброзли идрок этишдан янада
кўпроқ англаб етилган идрок этиш босқичларига ўтишни ўз ичига олади.
Албатта, мусиқий-эстетик дидни шакллантириш жараёни мусиқий идрок этишнинг
умумий қонуниятлари билан боғлиқдир, лейкин фақат унинг ўзигагина ҳос бўлган
ҳусусиятларга ҳам эгадир. Мусиқий-эстетик дидни ривожландириш жараёни онгли, фаол
муносабат мавжуд бўлишини назарда тутади. Бу муносабат идрок этиш жараёнини алоҳида
(индивидуал) маънавий эстетик баҳо бериш даражасига кўтариши лозим. Шунинг учун ҳам
айниқса кичик ёшдаги болаларининг мусиқий-эстетик дидини ривожландиришга доир
мусиқа машғулотларида болаларнинг билиш-ҳис қилиш фаолиятини кучайтириш керакки,
у умумий ва махсус қобилиятларни ривожлантиришига ёрдам беради.
Биз мусиқий маънавий эстетик дидни «баҳо бериш-танлаш муносабати» сифатида
таърифладик, бундай муносабот юзага келиши учун фақат муайян мусиқий билим ва
таъсуротларгина эмас, балки мусиқани идрок этиш чоғидаги қизиқувчанлик, мойиллик ва
фаоллик талаб этилади.
Мусиқий маънавий эстетик дидни ривожландириш ва тарбиялаш ҳусусиятлари бу
жараённинг таркибий қисмларида ўз ифодасини топади. Бу таркибий қисмларга
қуйидагилар киради: мусиқий тасуратлар ва мусиқа ҳақидаги билимларнинг тупланиши;
ёрқин ҳиссий тасаввурларнинг ҳосил бўлиши; ҳиссий ва англанган тасуратлар бирлигининг
таъминланиши; мусиқий идрок яхлитлигининг таъминланиши; миллий турмуш ва
анъаналар билан алоқадорлик; фаол ва ҳилма-ҳил ижодий фаолиятга жалб этилиш.
«Мусиқий маънавий эстетик дидни шакллантиришнинг босқичлилиги икки турга-
идрокни ривожлонтириш босқичлари ва педагогик таъсир кўрсатишини ташкил этиш
босқичларига бўлинади. Педагогик таъсир кўрсатишни ташкил этиш босқичларига мусиқий
таассуратларнинг тўпланиши; ўқувчиларга турли ҳиссият ҳолатларни бошдан кечириш
имконининг
берилиши;
ҳиссий-мусиқий
тасаввурларга
тўзатиш
киритилиши;
материалнинг такрорланиши, ўтилган нарсаларга қайтилиши; «тинглаш-тушуниш» ёки
ижро этиш-тушуниш» тажрибасини бошқа асарларга ҳам татбиқ этиш жараёнини
рағбатлантириш киради». [4, 136 б].
Дарс утиш жараёнида мулоқат тамойили мусиқий маънавий эстетик тасаввурларни
ривожландиришдан иборат тулақонли ва самарали жараённинг шарти эканлиги устида
бироз тўхталиб ўтиш жоиздир. “Бир қатор олимлар (В.Давыдов, И.Лернер, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов) таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи мулоқати усулларини
ўрганишни педагогика фанининг истиқболи йуналиши сифатида илгари сўрганлар”. [5, 544
c] [6, 7-11c] [7, 256 c].
Мулоқат болаларнинг ҳаётий тажрибалари ва тасаввурларини ҳисобга олишни
назарда тутади, чунки у санъатни образли-ҳиссий идрок этишга нисбатан устун рол
уйнайди. Мусиқани ўқитиш жараёнида мулоқат айниқса муҳимдир. У мактабда
ўқитиладиган бошқа бир қатор фанлардан фарқли улароқ фақат ахборот, маълумот
беришдан иборат бўлиб қолмасдан, балки таассуратлар, ҳис-туйғулар, кечинмалар билан
ўртоқлашишдан, уларни айирбошлашдан ҳам иборат бўлади.
Мусиқий маънавий эстетик тарбиянинг ривожландириш жараёнида мулоқатнинг
юксак самарали эканлиги шундан иборатки, бу ҳилдаги муомала шакли таҳлилий ва баҳо
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
73
бериш тафаккўрини ривожлантиришни рағбатлантиради, шунингдек шахсий фикрни
ажратиб кўрсатиш орқали ўқувчиларнинг санъатга бўлган маънавий эстетик-қадриятли
муносабатини вужудга келтиради.
REFERENCES
1.
Қарақалпақ фольклоры, көп томлық, бесинши том. «Қарақалпақстан» баспасы,
1980жыл 273-бет.
2.
Қудратов.И «Талабаларни халқ қўшиқлари воситасида эстетик тарбиялаш».
Пед.Фан.ном. Дисс. Тошкент-2006 й. 48-50 бетлар.
3.
Халилов.Ф.Н. Дидактическое основы инструментално-исполнительной падгатовки
будущих учители музыки; Дисс-докт пед наук-Т 2006-216с.
4.
Маҳкамов.У. Ахлоқ-одоб сабоқлари.-Т.: «Фан», 1994 й -136 б.
5.
Давыдов.В Теория развивающего обучения-М:МНТОР 1996-544 с.
6.
Лернер.И. Развивающее обучение с дидактических позиций // педагогика-1996-№2-
с7-11.
7.
Сластенин.В.А, Исаев.И.Ф, Шиянова.Е.Н. Общая педагогика-М:Владос, 2003 №2 -
256с.
8.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
9.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and
Humanities. – 2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
10.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
11.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
12.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
13.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
