190
KOMPOZITOR MUXTOR ASHRAFIY HÁM DONI ZOKIROVLAR
DÓRETIWSHILIGINEN MUZÍKA SABAQLARÍNDA PAYDALANÍW JAǴDAYLARÍ
Ospanova Rano Anuarovna
Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat institutı Nókis filialı «Folklor etnografiya»
kafedrası assistent oqıtıwshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10048000
Annotatsiya.
Bul maqalada ózbek kompozitorları bolǵan Muxtor Ashrafiy hám Doni
Zokirov turmısı hám dóretiwshiligi, muzıkalıq shıǵarmaları, islegen miynetleri haqqında sóz
etiledi.
Gilt so’z:
O'zbek kompozitorı, opera, musikalı dramma, balet, muzika, romans, simfoniya,
diriyjor, muǵállim, kinofilm muzikası.
СИТУАЦИЯ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ТВОРЕНИЙ КОМПОЗИТОРА МУХТОРА
АШРАФИЯ И ДОНИ ЗОКИРОВА НА УРОКАХ МУЗЫКИ
Аннотация.
В этой статье говорилось об узбекских композиторах Мухторе
Ашрафии и Дони Зокирове, их музыкальных достижениях и любимых песнях.
Ключевые слова:
узбекский композитор, опера, музыкальная драма, балет, музыка,
романс, симфония, дирижер, педагог, музыка из кино.
THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER MUKHTOR
ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS
Abstract.
In this article, it was mentioned about the Uzbek composers Mukhtor Ashrafiy and
Doni Zokirov, their musical achievements, and their favorite songs.
Keywords:
Uzbek composer, opera, musical drama, ballet, music, romance, symphony,
conductor, teacher, film music.
Muxtor Ashrafiy. Ózbekstan xalıq artisti, Nosir hám Neru xalıqaralıq sıylıqları, respublika
Mámleket sıylıqı iyesi, kompozitor, dirijyor, muǵallım, iri jámiyetlik ǵayratkeri Muxtor Ashrafiy
kóp qırlı dóretiwshilik iskerligi menen XX ásir Ózbekstan muzıka mádeniyatına úlken úles
qosqan. Onıń opera, muzıkalı drama, balet, simfonik, vokal simfonik kamer saz, qosıq hám romans
janrlarında shıǵarǵan dóretpeleri, zamanagóy ózbek muzıkası tariyxında tereń iz qaldırdı.
Muxtor Ashrafiy 1912 jılı 11 iyunda Buxara qalasında kórkem óner shańaraǵında tuwıldı.
Balalıǵınan muzıkaǵa qızıqtı hám 12 jasında Abdurauf Fitrat tárepinen shólkemlestirilgen Shıǵıs
muzıka mektepke oqıwǵa kiredi, maxom ustazlarınan sabaq aladı. 1928 jıl Samarqand qalasında
ashılǵan Ózbekstan Muzıka hám xoreografiya institutına birinshiler qatarında oqıwǵa kiredi.
191
Studentlik dáwirinde Muxtor Ashrafiy Buxara xalıq qosıqların, T. Sadıqov Ferǵana oypatlıǵı
qosıqların hám Sh. Ramazonov Xorezm xalıq qosıqların notaga túsiredi. Institut basshısı N.
Mironov redakciyası astında 1931 jılda «Pesni Fergani, Buxari i Xivi» atı menen baspadan shıǵadı.
Solar birgelikte oqıw dáwirinde N. Mironov basshılıǵında «Sadrash» atlı (Sadıqov,
Ramazonov hám Ashrafiy famılıyalarınıń birinshi buwınlarınan dúzilgen) simfonik orkestr ushın
marsh jarattı. Instituttı pitkerip, Muxtor Ashrafiy 1931 - 34 jıllarda «Ózbekstan mámleketlik
muzıkalı teatrın»da kórkem basshı hám bas dirijyor wazıypasında isledi. Jumıs tájriybesi jetkilikli
bolmaǵanın sezgan Muxtor Ashrafiy 1934 - 37 jıllarda Moskva mámleket konservatoriyasi
qasında shólkemlestirilgen Ózbek opera studiyasında ataqlı kompozitor, professor S. N.
Vasilenkodan sabaq aladı. 1937 jılda Moskvada Ózbekstan ádebiyatı hám kórkem óneri on
kunliginda Muxtor Ashrafiy dirijyor hám muzıka basshısı retinde aktiv qatnasadı hám sol jılı
«Ózbekstanda xızmet kórsetken artist» húrmetli ataǵı menen sıylıqlanadı.
Muxtor Ashrafiy túrli basshılıq lawazımlarında sheber iskerligin kórsetedi. 1938 jıldan
respublika mámleket opera hám balet teatrına kórkem basshı hám bas dirijyor, 1943 - 47 jıllarda
bolsa direktor lawazımın da iyeleydi. 1947 - 61 jıllarda Tashkent mámleket konservatoriyasi
rektori hám opera - simfonik dirijyorlıǵı kafedrasınıń baslıǵı, 1964 - 66 jıllarda jańa shólkemlesken
Samarqand opera hám balet teatri direktorı, kórkem basshısı hám bas dirijyorı, 1966 - 71 jıllarda
Alisher Nawayı atındaǵı Akademik úlken opera hám balet teatri kórkem basshısı hám bas dirijyorı,
1971 jıldan omiriniń aqırına shekem Tashkent mámleket konservatoriyası rektorı wazıypasın
atqardı. Dirijyorlıq iskerligi arqalı Muxtor Ashrafiy uzaq jıllar dawamında ózbek Avropa hám rus
klassik kompozitorlarınıń opera, balet hám de simfonik dóretpelerin eń jaydı. Ózbekstan muzıka
kórkem ónerin respublikalarda ótkeriletuǵın dekada hám festivallarında, qosıq bayramlarında, túrli
tańlaw konsertlerinde qatnasdı.
Muxtor Ashrafiydıń dóretiwshilik miyrasları hár túrli bolıp. Ol muzıkanıń hár túrlı janr hám
formalarında dóretiwshilik etip, kóp shıǵarmalar dóretti. Kompozitor, ásirese, muzıkalıq saqna
dóretpelerine kóbirek itibarın qarattı. 1939 jılda dramaturg K. Yashin librettosı tiykarında «Boran»
atlı birinshi ózbek operasın S. N. Vasilenko menen birgelikte dóretti. Bul avtorlar tárepinen 1941
jıldıń baslarında «Ullı kanal» atlı ekinshi opera jazıldı. 1958 jılda Nawayınıń «Sabai sayyor»
dástanı tiykarında K. Yashin hám M. Muhammedovlardıń librettasına «Dilorom» operasın Muxtor
Ashrafiy ǵárezsiz túrde dóretti. 1962 jılı Furqat kelbetine baǵıshlap I. Sultan librettası tiykarında
«Shayır kewili» atlı operasın dóretti.
Muxtor Ashrafiy tómendegi kinofilmlerdiń muzıka avtorı: «Momoqaldiroqda tug’ilganlar»
(1965), «Koniyuta g’orining siri» (1965), «Dilorom» film - opera (1968), «Qadim qal’a afsonasi»
192
(1970), «Semurg’» (1972), «Gang daryosida tong» (1972). Jıllar dawamında Muxtor Ashrafiy iri
muzıka dóretpeler menen túrli jeke saz asbaplarǵa, ansambllerge hár túrlı janrlarda nama, qosıq
hám romanslar jazdı.
XX ásir Ózbekstan muzıka mádeniyatınıń rawajlanıwındaǵı úlken xızmetleri ushın Muxtor
Ashrafiy «Ózbekstanda xızmet kórsetken artist» (1937 j.), «Ózbekstan xalıq artisti» (1934 jıl)
húrmetli ataqları, 1937 jıl «Shuhrat» ordeni, eki márte Mámleket sıylıqı (1943 hám 1952 j.),
Hamza atındaǵı respublika mámleket sıylıqı (1970 jıl), J. Neru atındaǵı Indiya mámleket sıylıqı,
(1972 jıl) hám 1973 jıl Jamol Abdul Nosir atındaǵı Egipet mámleket sıylıqı lawreatları bolǵan.[1]
Doni Zokirov. Ózbekstan xalıq artisti, sazende, dirijyor, tárbiyashı, jámiyetlik ǵayratkeri,
kompozitor Doni Zokirov ájayıp qosıq, romans, muzıkalı drama, balet, simfonik hám xalıq
asbapları orkestri ushın dóretken muzıkalıq dóretpeleri menen XX ásir ózbek muzıka mádeniyatın
bayıttı.
D. Zokirov Samarqand qalasında 1914 jıldıń 28 dekabrinde tuwıldı. Ol balalıǵınan muzıkaǵa
qızıǵıwshılıǵı hám óspirimlik dáwirin sonday eslegen: «Atam Rajabiy Zokirjonnıń ata - babaları,
túp babaları tiykarı Qarshı qalasında jasap, sandıq ustası óneri menen shuǵıllanǵan. Atam
jaslıǵında Samarqandqa kelip, babaları ónerin dawam ettirgen. Ol balalıǵınan muzıkaǵa qızıǵıp,
ózi de jumıstan bos waqıtlarında nama - qosıqlardı ıńıldap, duwtar shertetuǵın edi. Onıń ıńıldıları
hám toy - tamashalarda esitken nama - qosıqlar ózine tartar edi. Nay, duwtar hám girjek shertiwge
qızıqtım. Bul jaǵdaydı sezgen atam ataǵı shıqqan artist Muhiddin Mavlonov ustazǵa shákirt etip
berdi. Ózbek hám tájik xalıq muzıka miyrasların ózlestiriwde nege erisken bolsam, bular tek
ustazımnıń milletsiz, bahasız miyneti arqasında. Anam Munavvarxon tábiyattan álpayım, kishi
piyil, ziyrek, oqımıslı hayal edi. Maǵan hám basqalarǵa arabsha álipbeni úyreter edi. Muzıka
tıńlawdı jaqsı kórer edi.
1926 jılı orta bilim beriw mektepke oqıwǵa bardım hám mektepdegi muzıka dógeregine
qatnasadım. 1928 jılı Samarqandda kompozitor, dirijyor N. N. Mironov basshılıǵında muzıka hám
xoreografiya ilimiy izertlew institutı dúzildi. Usı institutda 1929 jılı kirgenimde onda oqıtıp atırǵan
Mutal Burhonov, Tolibjon Sadıqov, Manas Leviyev hám Alımjon Halimovlar menen dos bolıp,
birge ustazlardan sabaq alıp, túrli ilajlarda aktiv qatnasar edik. Sol jılı belgili artist Ali Ardobus
shólkemlestirgen «Kók kóylek» atlı teatrlastırılǵan dógerekke bizlerdi usınıs etti, Tolibjon
Sadıqov bolsa muzıka basshısı boldı. Bul dáwirde, yaǵnıy 1929 - 32 jıllar institutda oqıdım, 1929
- 35 jılları respublika muzıkalı drama teatrında sazende bolıp isledim. Usı teatrdi shólkemlestirgen
ullı artist Muhiddin Qoriyoqubov, Tamaraxonim, Usta Alım Kámalov hám basqa ataqlı artistler
menen tanıstım, birge isledim. Institutda Ata Jalol, Domla Halim Ibodov, Hoji Abdurahmon
193
Umarov, Abduqoqodir Ismoilov, Ahmadjon Umurzoqov, Matyusuf hám Matyoqub Xarratovlar
hám basqa kórkem óner jámáátlerinde islegen ustazlardan sabaq alǵanım men ushın úlken mektep
boldı.
1936 jılda Tashkentte Ózbekstan mámleket filarmoniyası ashılıp, onıń qasında T. Jalilov
basshılıǵında qosıq hám oyın ansamblı dúzildi. Meni sol ansamblǵe konsertmeyster lawazımına
usınıs etti. Usı ansambl menen el, xalıq qatarı 1937 jıl Moskvada ótken Ózbek kórkem óneri hám
ádebiyatı dekadasinda qatnasıwǵa muyassar boldım. Sol jılı Moskvadan qaytqannan keyin
Tamaraxonim filarmoniyasında bólek ansambl dúzdi hám meni sol ansamblǵe muzıka basshısı
etip belgiledi.
1940 - 48 jılları Muqimiy atındaǵı muzıkalı teatrda ekinshi dirijyor lawazımında isledim.
1948 - 53 jılları Ózbekstan mámleket radio esittiriw komiteti qasındaǵı Ózbek xalıq saz ásbapları
orkestrinde dirijyor bolıp isledim. 30 - jıllardan berli atqarıwshılıqtan tısqarı, túrli temalarda
klassik hám zamanlas shayırlardıń qosıqlarına qosıq hám spektakllarǵe muzıkalar jaratıp kelsem
de kóp dawıslı muzıka qural usılların, forma hám janrların, qaǵıydaların hám Batıs Avropa hám
rus klassik kompozitorlarınıń dóretiwshilik xızmetlerin hám muzıka pánlerinen bilim alıw
niyetinde 1940 - 42 jıllar Tashkent mámleket konservatoriyasınıń tayarlaw kursında oqıdım. Biraq
rus kesapatı menen oqıwdı taslawǵa májbúr boldım.
1947 jılı tayarlaw kursında oqıwdı Hamid Rahimov hám Dadaali Saatqulovlar menen birge
kompozitor B. B. Nadejdinnen kompozitorlıq, qánigelik, Y. N. Tyulinnan garmoniya, polifoniya,
A. F. Kozlovskiyden instrumentlestiriw hám dirijyorlıq, I. A. Dulgarova hám Yan B. Pekerdan
muzıka tariyxınan sabaq aldıq. 1948 jılı konservatoriyaniń tiykarǵı kompozitorlıq toplamında usı
ustazlarda oqıwdı dawam etip, 1953 jılı oqıwdı tabıslı tamamladıq. 1953 jılı filarmoniya qasındaǵı
Ózbek qosıq hám oyın ansambline kórkem basshı lawazımına tayınlandim. 1957 jılı Ózbekstan
radio esittiriw komiteti qasındaǵı Ózbek xalıq saz ásbaplar orkestrine bas dirijyor hám kórkem
baslıq lawazımına tayınlandim», dep sózin tamamlaydı Doni Zokirov. Usı lawazımda 1983 jılǵa
shekem iskerlik penen isledi hám hurmetli dem alısqa shıqtı.
D. Zokirov 30 - jıllarda teatr hám ansambllerde sazende bolıp islep júrgen payıtlarında oyın
namaları, qosıq hám qosıqlar shıǵara baslaǵan. Onıń birinshi iri dóretiwshiligi 1934 jılı Z.
Fatxulinning «Ǵumshalar» pyesasi ushın shıǵarǵan muzıka bolıp tabıladı. Bul spektaklge muzıka
tayarlawda ol xalıq muzıkasınan paydalanıp, kóp bólimlerdi ǵárezsiz túrde dóretken. Ol dáslepki
dóretiwshilik jetiskenliginen keyin eski hám zamanagóy shayırlar qosıqlarına qosıq hám qosıqlar
jaratadı. Sonday-aq urıs jılları «Ana ármanı» (Mirtemir), «Jeńis tawıp» (S. Abdulla), «Al kasos»
(M. Rahmonov), «Urısda sergek bol» (S. Abdulla) sıyaqlı patriotlıq temasındaǵı qosıqlar;
194
Nawayınıń qosıqlarına «Orazi» hám «Ortanur» fortepiano menen birge qosıqlar, simfonik orkestr
ushın 1 - syuita: Ózbek xalıq asbapları ansambline 3 bólekli «Miynet fronti» atlı syuita,
Chustiyning tájik tilinde jazǵan ush qosıǵına «Jan mediham», «Ín tui» hám «Chehrai handed» lirik
qosıqlar; kompozitor N. Hasanov penen bergelikte «Orzigul» hám ǵárezsiz túrde «Yoriltosh»
spektakllerine muzıka dóretdi.
D. Zokirov muzıkalı saqna dóretpeler jaratılıwına úlken itibar berdi. Ol B.F. Giyenko menen
«So'nmas chiroqlar» (A. Babajonov hám M. Muhamedov pyesasi) muzıkalı dramani (1953 y.)
jazdı. 1954 jılı S. Babayev penen «Dalada bayram» (SH. Sa'dulla pyesasi) muzıkalı komediya hám
1956 jıl «Vatan kirg'oqlari» (SH. Sa'dulla hám Z. Fatxulin pyesasi) muzıkalı drama; 1960 jıl B. F.
Giyenko menen «Jaslıqta bergen kewil» (Z. Fatxulin pyesasi) muzıkalı drama; 1962 jıl «Turmıs
mashqalali» (S. Ismoil pyesasi) muzıkalı drama; 1970 jıl K. Jabborov menen «Meniń jánnetim»
(S. Abdulla pyesasi) muzıkalı drama; 1978 jılı xalıq ertegi tiykarında «Shahzoda hám jetim qız»
(R. Hamroyev peyesasi) muzıkalı dramalari tamashagóylar tárepinen jaqsı kútip alındı. A. Nawayı
atındaǵı opera hám balet teatri saqnasında 1956 jılı B. F. Giyenko menen «Oynisa» (Litvinova
librettosi) baleti; H. Alımjonniń «Zaynab hám Omon» dástanı tiykarındaǵı shayıra Zulfiya
librettosına T. Sadıqov «Zaynab hám Omon» operasın baslap qoyǵan edi. Kompozitor dúnyadan
ótkenligi sebepli opera tamamlanbay qalǵan edi. 1958 jıl bul opera muzıkasın Y. Rajabiy, D.
Zokirov, B. Zeydman menen birgelikte tamamlap, tamashagóylarge usındı.
D. Zokirovtıń dóretiwshilik miyraslarında qosıq, romans, ózbek xalıq saz asbapları orkestri
hám jeke asbaplar ushın mólsherlengen muzıkalıq dóretpeler jetekshi orındı iyeleydi. Onıń Nawayı
qosıqlarına dóretken «Kórmedim», «Ey, sabo», «Bolmasa», «Ayıp etpengiz», Turob Tolıq
qosıqına «Búlbil» atlı romansları simfonik orkestr menen birge D. Mullakandov, H. Nosirova, S.
Qobulovalar atqarılıwında ataqlı bolıp ketken edi. Kompozitor túrli temalarda, jeke atqarıwshı,
xor, túrli asbaplar hám orkestr menen birge atqarılatuǵın júzden artıq nama, qosıq, ǵalabalıq xor
qosıqlar jarattı.
D. Zokirov 1950 jılı «Ózbekstanda xızmet kórsetken artist», 1956 jılı «Ózbekstanda xızmet
kórsetken kórkem óner ǵayratkeri», 1965 jılı «Ózbekstan xalıq artisti» húrmetli ataqlarǵa iye boldı.
Orden, medallar hám húrmet jarlıqlar menen sıylıqlandi.[2]
Paydalanǵan ádebiyatlar
1.
1.A.Jabbarov, S.Begmatov, M.Azamova “O’zbek musiqa tarixi” “Fan va texnologiya
nashriyoti” 2018.
2.
A.Jabborov “O’zbek bastakorlari va musiqashunoslar” “G’afur G’ulom nashriyoti” 2004.
195
3.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
4.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
5.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
6.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES&
MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
7.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ: Моянов Ыкласбай Жийенбаевич Ўзбекистон
Давлат санъат вамаданият институти Нукус филиали,«халқ ижодиёти» кафедраси в.
в. б доценти. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. –
2021. – №. 5.
8.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
9.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
10.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
11.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
12.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
13.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
196
14.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
16.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
17.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
