228
QASHQADARYO VA SURXONDARYO QIPCHOQ DIALEKT VA
ETNOGRAFIZMLARINI YAXLIT O‘RGANISH MUAMMOLARI
Raxmanov Botir Abdurasulovich
Tadqiqotchi.
Boypo‘latova Sevinchxon A’zam qizi
Talaba.
Qo‘ziboyeva Saboxat Alisher qizi
Talaba.
Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti, Termiz tumani.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10067310
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada
Qashqadaryo
va
Surxondaryo
dialektal
etnografizmlarining turlari, ularning o‘xshash va farqli jihatlari haqida so‘z yuritiladi. Voha
shevalariga xos etnografizmlarni o‘rganish muammolari haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar:
umumturkiy so‘z, etnografizmlarining turlari, dialekt, etnografiya,
etnografizm, lingvomadaniyat, etnografik maqollar, etnografik leksika, marosim leksikasi, diniy
motivlar.
PROBLEMS OF COMPREHENSIVE STUDY OF KIPCHOK DIALECTS AND
ETHNOGRAPHISM OF KASHKADARYA AND SURKHANDARYA
Abstract.
This article talks about the types of dialectal ethnography of Kashkadarya and
Surkhondarya, their similarities and differences. The problems of studying ethnographies specific
to the oasis dialects are discussed.
Key words:
common Turkish word, types of ethnography, dialect, ethnography,
ethnography, linguistic culture, ethnographic proverbs, ethnographic lexicon, ritual lexicon,
religious motives.
ПРОБЛЕМЫ КОМПЛЕКСНОГО ИЗУЧЕНИЯ КИПЧОКСКИХ ДИАЛЕКТОВ
И ЭТНОГРАФИЗМА КАШКАДАРЬИ И СУРХАНДАРЬИ
Аннотация.
B данной статье говорится о типах диалектной этнографии
Кашкадарьи и Сурхандарьи, их сходствах и различиях. Обсуждаются проблемы изучения
этнографии, характерной для оазисных диалектов.
Ключевые слова:
общетюркское слово, виды этнографии, диалект, этнография,
этнография, лингвокультура, этнографические пословицы, этнографическая лексика,
ритуальная лексика, религиозные мотивы.
229
Bugungi zamonaviy tilshunoslikda quyidagi sohalar ustuvor va dolzarb bo‘lib turibdi.
Bular: psixolingvistika, antropolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika va lingvokultrologiya
sohalaridir. Dialekt va etnografizmlarni keng ko‘lamda ilmiy asosda o‘rganish bevosita
etnolingvistika va lingvokultrologiya yo‘nalishlarida olib borilayotgan tadqiqotlarning
samaradorligiga ham bog‘liq. Sababi, hozirda dialekt va etnografizmlarni etnolingvistik va
lingvomadaniy aspektda o‘rganish muhim tadqiqot zaruriyati bo‘lib turibdi.
O‘zbek tili boshqa turkiy tillardan ko‘p shevaliligi bilan farqlanadi. Prof. Y.D.Polivanov
asrimiz birinchi choragidayoq o‘zbek tili o‘zining ko‘p shevaliligi bilan boshqa turkiy tillardan
ajralib turishi haqida o‘zining ilmiy ishlarida ma’lumot bergan edi
1
. O‘zbek shevalari o‘zbek
tilining mahalliy ko‘rinishlari bo‘lib, uni o‘rganish fan uchun nazariy ahamiyat kasb etsa, bo‘lajak
til va adabiyot o‘qituvchisi uchun amaliy ahamiyatga molikdir. Hozirgi zamon jonli sheva va
etnografizmlari yozma yodgorliklarda, shuningdek, hozirgi adabiy tilimizda ham uchramaydigan
ko‘pgina so‘z va so‘z formalari, lug‘aviy birliklarni o‘zida saqlab qolganki, ularni asosli ravishda
o‘rganish tilning uzoq zamonlardagi holatini aniqlashda yordam beradi
2
.
“Agar zudlik bilan keksa avlod nutqida saqlanib kelayotgan noyob so‘z va iboralar zudlik
bilan yig‘ib olinmasa, barcha ma’sulyatni o‘z zimmamga olib aytamanki, ular hofizasidagi bir
qism dialektizmlar umuman yo‘qolib ketishi mumkin”,
3
degan
edi
akademik
Sh.Shoabdurahmonov. Olimning aytgan fikri bugun ham ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Bizga
ma’lumki, o‘zbek tili qarluq, qipchoq, o‘g‘uz lahjalariga ajratiladi. Bu lahjalar leksik, morfologik,
fonetik jihatdan bir-biridan farq qiladi. Qipchoq lahjasi, asosan, “j” lovchi va “a”lovchi
hisoblanadi. Qipchoq lahjasi hududiy jihatdan Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo
viloyatlarini o‘z ichiga oladi. Qipchoq shevasini A.SHermatov, T.Nafasov, A.Jo‘rayev,
A.Mamatqulov, A.Ishayev, A.Nosirov, Sh.Muhammadjonov, Q.Mamayev, S.Rahimov kabi
olimlar o‘rgangan. Ular o‘z ilmiy izlanishlari orqali qipchoq lahjasining o‘ziga xos xususiyatlarini
yoritib bergan.
Biz Qashqadaryo va Surxondaryo viloyati shevalarini o‘rganib shunga amin bo‘ldikki,
Qashqadaryo viloyatining Dehqonobod, Yakkabog‘, Chiroqchi tumanlarida yashovchi aholi
shevasi bilan Surxondaryo viloyati aholisi Jarqo‘rg‘on, Qiziriq, Qumqo‘rg‘on shevasida
o‘xshashlik juda ko‘p. Bunga sabablardan biri hududiy yaqinlik bo‘lsa, yana bir sabab doimiy
qarindoshlik aloqalari va tumush tarzidagi o‘xshashlik hisoblanadi.
1
Reshetov V.V., Shoabdurahmonov Sh. O’zbek dialektologiyasi. T.: O’qituvchi,1978.
2
Rahimov S. Surxondaryo o’zbek shevalari lug’ati. Toshkent, 1995.
3
SHoabdurahmonov SH. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari. Toshkent, 1962.
230
Kuzatishlar va o‘rganishlar natijasida Qashqadaryo va Surxondaryo viloyati
etnografizmlarini quyidagi tematik guruhlarga bo‘lish mumkin:
1)
milliy urf-odatlar, marosimlar, an’analar va qadriyatlarning nomlarini anglatuvchi
etnografizmlar: oshxudayi, darvishona, xatim, pitro‘za, dangana, toqson kirsa, to‘rg‘ay qadamicha
kun uzayar;
2)
urug‘-qabila nomlarini bildiruvchi etnografizmlar: tortuvli, oboxli, ko‘sa, rayimto‘da, arab,
mo‘nkaovul kabi;
3)
oziq-ovqat va uy-ro‘zg‘or buyumlari nomlarini anglatuvchi etnografizmlar: jalama,
nonbosti, nonto‘shama, g‘ilmindi, chopqi, juvaldiz va boshqalar;
4)
kiyim-kechak hamda taqinchoq nomlarini bildiruvchi etnografizmlar: charchi, lachak,
kurta, massi, mo‘kki;
5)
chorvachilik va dehqonchilik bilan bog‘liq etnografizmlar: to‘l, to‘la, chuvuz, gilagay,
qog‘anoq, ko‘nargi, tomizg‘i, uyutma, iydirma, enchi, chagana, kuvi(kubi), tuvcha, to‘xli, shishak,
chibin, boyidi.
Quyidagi jadval orqali Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida qo‘llaniladigan dialekt
va etnografizmlarning o‘xshashligini ko‘rish mumkin.
Qashqadaryo
viloyatida
qo‘llaniladigan
dialekt va etnografizmlar (B.Jo‘rayev
“Yuqori Qashqadaryo o‘zbek shevalari”
kitobi asosida)
Surxondaryo
viloyatida
qo‘llaniladigan
dialekt va etnografizmlar (S.Rahimov
“Surxondaryo o‘zbek shevalari lug‘ati” kitobi
asosida)
shibirdamoq – pichirlamoq
shibirdamoq – pichirlamoq
shirvoz – emadigan (hali sutdan ayrilmagan
qo‘zi)
shirboz – olti oylik sutdan ayrilmagan qo‘zi;
Shirbirich – shirguruch (sutda pishiriladi)
shirbirich – sutda pishirilgan guruch;
ovloq—pana, chekka joy
ovloq—pana, chekka joy
chunoq – xasis
chunoq – xasis
chinoq – qulog‘i kertik mol
chinoq – qulog‘i kertik mol
ayna – murojaat uchun ishlatiladigan so‘z
ayna – murojaat uchun ishlatiladigan so‘z
oyg‘oq – shatta, janjalkash
ayg‘aq – shatta, janjalkash
ural – boshning tarki birikkan joyda o‘sgan
kokil
ural – boshning tarki birikkan joyda o‘sgan
kokil
alag‘alay – qandaydir, allaqanday
alag‘alay – qandaydir, allaqanday
231
aptap – quyosh
aptap – quyosh
chuvoq – issiq
chuvaq – issiq
atqamar – uch tomoni berk joy
atqamar – uch tomoni berk joy
oxmoy – paxta yog‘i
axmay – paxta yog‘i
arqayin – bamaylixotir
arqayin – bamaylixotir
ottaba – oftoba
attaba – oftoba
tutandiriq – quruq o‘tin
tutantiriq – quruq o‘tin
Uvuz – yangi tug‘gan mol suti
uvuz – yangi tug‘gan mol suti
uchunmoq – qo‘rqmoq
uchunmoq – qo‘rqmoq
to‘rsalak – lo‘ppi, semiz
to‘rsalak – lo‘ppi, semiz
tuyato‘pon –sabziga o‘xshagan yovvoyi
o‘simlik
tuyato‘pon – sabziga o‘xshagan yovvoyi
o‘simlik
to‘bal – qashqa
to‘bal – qashqa
allamchi – aldoqchi, yolg‘onchi
allamchi – aldoqchi, yolg‘onchi
taxtay – sabzi to‘g‘raydigan taxtacha
taxtay – sabzi to‘g‘raydigan taxtacha
boybicha –xotin-qizlarga murojaat
baybicha – baycha, xotin-qizlarga murojaat
baqimti – qo‘ldan kelgancha
baqimti – qo‘ldan kelgancha
tobaq – milliy kurashda polvonlar uchun
qo‘yiladigan sovrin
tabaq – milliy kurashda polvonlar uchun
qo‘yiladigan sovrin
berman-narman – nari-beri
berman-narman – nari-beri
siyirmoq – shilmoq
siyirmoq – shilmoq
vo‘pka – hovliqma
vo‘pka – hovliqma
boyinsa – tengqur
boyinsa – tengqur
siyir – sigir
siyir – sigir
Surxondaryo “j” lovchi shevalari fonetikasida tojik tili ta’siri sezilarli ekanligini uchratish
mumkin. Bu o‘ziga xoslik Machay shevasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qashqadaryo va
Surxondaryo shevalarining yana bir o‘xshash tarafi shundaki, Yakkabog‘ tumani, Dehqonobod
tumaning ayrim joylaridagi shevasida ham xuddi shunday tojik tilining ta’siri seziladi. Bu shevaga
xos xusussiyatlardan biri ular “o‘” va “i” tovushlarini cho‘zib talaffuz qiladi. Masalan, jilon, jo‘l,
jilamoq so‘zlarida “o‘”va “i” tovushlari urg‘u bilan aytiladi.
232
1 Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda shunday xulosaga kelish mumkinki, Qashqadaryo
va Surxondaryo dialekt va etnografizmlarini taqqoslash asosida ilmiy tadqiqot olib borish zarur.
2 Ushbu hududda yashovchi qipchoq dialekt va etnografizmlarini o‘rganish barobarida
boshqa viloyat qipchoq vakillari nutqini keng asosda o‘rganishga zamin yaratadi (Samarqand,
Jizzax qipchoq shevalari).
3 Qashqadaryo va Surxondaryo dialekt va etnografizmlarini “Janubiy O‘zbekiston” nomi
ostida yaxlit dialektal etnografizmlar lug‘atini yaratish (bunga viloyatlar kesimida bajarilgan
ishlarni yanada boyitish lozim).
4 Janubiy O‘zbekiston hududida amalga oshirilgan dialektologik tadqiqotlarni davom
ettirish va ularni etnolingvistikva lingvokultrologik aspektda o‘rganishni rag‘batlantirish kerak.
Masalan, N.Mirzayevning “O‘zbek tili etnografizmlarining izohli lug‘ati” hajmini bir necha
barobar oshirish mumkin.
S.Rahimovning “Surxondaryo o‘zbek shevalari lug‘ati” da 3500 sheva so‘zlari berilgan.
Bu ham juda kam va buni taxminan 20000 ga yetkazish mumkin. Qolaversa, bu lug‘atdagi
ko‘pchilik shevaga oid so‘zlar etnografizm darajasiga kelib qolgan.
Maqolamiz so‘ngida shuni aytmoqchimizki, obyektimiz hududida amalga oshirilgan
tadqiqotlarning aksariyat qismi sobiq ittifoq davrida olib borilganligini hisobga olsak, ularning
ilmiy izlanishlarida etnografizmlar masalasini yoritishga deyarli e’tibor qaratilmagan (bu sobiq
ittifoq mafkurasi ta’siri bilan bog‘liq).
REFERENCES
1.
ReshetovV.V. ShoabdurahmonovSH. O‘zbek dialektologiyasi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1978.
2.
To‘ychiboyev B., Hasanov B. O‘zbek dialektologiyasi. Toshkent, 2004.
3.
Jo‘rayev B. Yuqori Qashqadaryo o‘zbek shevalari. Toshkent, 1969.
4.
Rahimov S. Surxondaryo o‘zbek shevalari lug‘ati. Toshkent, 1995.
