ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1149
631.8.
INNAVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANGAN HOLDA ISSIQXONALARDA
ENERGIYA TEJAMKORLIGI
Raimbayeva Gulzira Sharipovna
Toshkent davlat agrar universiteti dotsenti
Raximov Akbar Kuvvatbek o’g’li
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
Tastemirova Jasmin Rustam kizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
Mirzog’ofurova Ozodaxon Odilbek qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10070893
Annotatsiya.
Respublika xalq xo'jaligining aniq sohalarida energetika boyliklaridan
samarali foydalanish muammosining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri - energiya tejamkorligi
sohasidagi bilimlarga ega bo‘lgan m utaxassislarni tayyorlashdir. Shuning uchun taqdim
qilinayotgan qoilanm aning maqsadi - bu bo‘lg'usi cnergetiklarda energiya tejamkorligi sohasida
jahon tajribasi va O'zbekiston Respublikasining davlat siyosati asosida energetik resurslardan
samarali foydalanish muammolarini qo‘yish va yechimini topishga um umiy metodologik
yondashishni sbakllantirishdir. Asosiy diqqatni material resurslarni qidirib topishga qaratish
kerak. Energiya tejash tadbirlarini o‘tkazishda ta’rif hosil qilish va moliyalashtirish masalalari
o'ta muhim hisoblanadi. Iste’molchilarda energiya tejashni rag‘batlantirish uchun energiya
tejamlovchi ta’riflash siyosatini bosqichma-bosqich tatbiq etish zarur
Kalit so‘zlar:
Innavatsion texnologiyalar, issiqxonalarda etishtriladigan o’simliklar,
energiya tejamkorligi ta’siri.
ENERGY SAVING IN GREENHOUSES USING INNOVATIVE TECHNOLOGIES
Abstract.
One of the most important components of the problem of effective use of energy
resources in specific sectors of the national economy of the republic is the training of specialists
with knowledge in the field of energy saving. Therefore, the purpose of the presented project is to
develop a general methodological approach to solving the problems of effective use of energy
resources based on the world experience in the field of energy saving in the future and the state
policy of the Republic of Uzbekistan. The main focus should be on finding material resources.
Definition and financing issues are very important in conducting energy saving activities. A
phased implementation of energy-saving labeling policies is necessary to encourage energy
conservation among consumers.
Keywords:
Innovative technologies, plants grown in greenhouses, energy efficiency.
ЭНЕРГОСБЕРЕЖЕНИЕ В ТЕПЛИЦАХ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ
Аннотация.
Одной из важнейших составляющих проблемы эффективного
использования энергетических ресурсов в конкретных отраслях народного хозяйства
республики является подготовка специалистов, обладающих знаниями в области
энергосбережения. Поэтому целью представленного проекта является разработка
общего методического подхода к решению проблем эффективного использования
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1150
энергоресурсов на основе мирового опыта в области энергосбережения в будущем и
государственной политики Республики Узбекистан. Основное внимание должно быть
уделено поиску материальных ресурсов. Вопросы определения и финансирования очень
важны при проведении мероприятий по энергосбережению. Поэтапное внедрение
политики энергосберегающей маркировки необходимо для поощрения энергосбережения
среди потребителей.
Ключевые слова:
Инновационные технологии, растения, выращенные в теплицах,
энергоэффективность.
Kirish.
Dehqonchiligida sabzavot ekiniaridan yiliga 2-3 manta hosil olish va
himoyalangan yer inshootlaridan unumli foydalanish imkoniyati mavjud. Respublikamiz aholisini
sabzavot mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish va dunyoda yuz berayotgan oziq-ovqat
muammosini oldini olishda bu imkoniyat muximdir. Doimiy o ‘sish joyiga ko'cliirib o ‘tkazishga
moMjallangan lekin, hosil beruvchi organlari xali shakllanmagan yosh niholga ko'chal deb ataiadi.
0 ‘simliklarni ko‘chat orqali o ‘stirishning mohiyati. ular hayotining birinchi boshlanish davrida
oziqa va rramlik yetarli bo'lgan kichik oziqlanish maydonda, sun’iy iqlimli sharoitda o'sadi. so'ng
ochiq yoki himoyalangan yer inshootlariga ko'chirib o'tqazib o ’stirishdan iboratdir. Uni issiqlik
tartiboti bo'yicha ochiq dalada yetishtirish imkoniyati bo‘lmalganligi sababli himoyalangan yerda
o'stiriladi. Ochiq yerdagi sabzavot ekinlarining yarmidan ko‘pi va himoyalangan yerda taxminan
90 foizi ко;chat bilan ekiladi. K o'chat usiubini o ‘suv davrining oxirida katta oziqlanish nmydonini
talab qiladigan va zaruriyat boMganda erta mahsulot olish uchun m oljailangan ekinlarda qoMlash
maqsadga muvofiqdir
Sabzavo’ichilikda ko'chatdan o‘stirilgan o‘simliklarni, ko'ehalsiz o’stirilgan xuddi sbunday
o’simliklarga nisbatan o‘sishi va rivojlanishida oldin ketishi - ilgarilash deyiladi. llgarilashni o'sim
likning doimiy o‘sish joyiga ekilgao vaqtdan boshlab belgilanadigan yoki nihollar chiqishidan
doimiy joyiga o'tqazilgunigacha o ‘tgan kunlar yoki chin barglarining soniga ko‘ra ifodalanadigan
yoshi bilan aralashtirmaslik kerak. llgarilashni ko‘chat qilib ekilib doimiy joyida ildiz otgan o'sim
likni xuddi shu tur va navdagi ko‘chatsiz uslubda o'stirilgan osiinlik bilan qiyoslab fikr yuritiladi.
Ilgarilash kattaligini ko‘chai ekilgan yoki urug‘ sepilgan kundan to birinchi hosilni yig ‘ishgacha
o ‘tgan kunlar soniga ko‘ra belgilanadi. Ilgarilasbning davomiyligi doimo k o‘chat yoshining
davomiyligidan kam boMadi, chunki ko'chatsiz o’stirilgan ekinlar yaxshi yoritilgan sharoitlarda
rivojlanadi, ildiz tizirni zararlanish ta'sirini o'/id a o'tkazm aydi, ochiq yer sharoitlariga yaxshi
moslashgan b o iad i.
Himoyalangan yer sabzavotchiligi o'zining vazifasi va xususiyatlariga ega boMishi bilan
birga, u ochiq yer sabzavotchiligi bilan chambarchas bog'langan. Himoyalangan yerda dalaga o
‘tqazish uchun ko‘chat yetishtiriladi. Himoyalangan yer ochiq daia ucium cbirindi etkazib
beruvchi vazifasini bajaradi. Ochiq dalada o"z navbatida himoyalangan yerda etiltirib va
tezlashtirib o'stirisli uchun o‘tkaziiadigan material tayyorlanadi. Shuningdek. ochiq dala to‘liq
etiltirib olish uchun mevalar etkazib beradi.
Mamlakatimizda
issiqxonalarda
yetishtiriSayotgan
sabzavotlarning
hosildorligi
rivojlangan davlatlarga nisbatan bir necha marta past. Yuqori hosil olish va himoyalangan yer
inshootiari samaradorligini oshirish, issiqxonalardan foydalanishda quyidagi kamchitik iar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1151
mavjud: unumdorligi past tuproqlardan foydalanish. Mahal liy issiqxonalar tuprog‘i tarkibida atigi
8-10 foiz organik modda bor xoios. Ularni tayyoriashda g'ovaklik xususiyatini beruvchi materialiar
qo'llanilm aydi. Tuproqning g ‘ovokliiigi va suv o ‘tkazuvchanligi past
Himoyalangan yer sabzavotchiligi oldidagi vazitalar, vositalar va ularni hal etish yoMlari
bu tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqadi. Himoyalangan ver sabzavotchiligida ishlab chiqarishni
tashkil qiSish yetishtirish texnologiyasi va iqtisodiy ko'rsatkichlar ochiq yersabzavotchiligidan
tubdan farq qiladi. bu su’niy mikroiqlimni yaratishda foydalaniladigan muhandislik vositalari
hamda tuproq aralashmasi yoki substratlar, oziq eritmalardan foydalanish va boshqalar bi an
bog'liq, Himoyalangan yer sabzavotchiligining muhim ijobiy xususiyatlaridan yana biri ochiq
dalaga nisbatan yuqori harorat hosil qilisb. haroratni, namiik va yorugMikni sozlash imkoniyatiga
ega bo"Iishi mumkinligidir, Ekin o’stiriladigan qurilmalar ichida talabga to'liq javob beradigan
sharoitni yaratish ochiq maydonga nisbatan 5-20 marta ko‘p sifatii hosil olishni ta’minlaydi.
Issiqxona ichiga quyosh radiatsiyasini kirishini kamayishi ulardagi tiniq bo‘Imagan
elementlarni soniga bog‘liq. Polimer material- !arni engilligi va ulardan katta mato ko'rinishida
foydalanish mumkin :gi, to'siqlardagi yorug‘lik o ‘tkazmaydigan elementlar maydon im у ana ham
qisqartirishga imkon beradi, bu esa inshootlarga qu}rosh radiatsiyasi kirimini ko^pavtirishga
yordam beradi. Nurli energiyani yutilishini kamaytirish uchun yorug‘lik o4kazmaydigan
elementlar oq yoki kumush ranglarga bo‘ya!adi. Bu inaqsadlarda issiqxonaiarni ichki
konstruksiyalarini ham bo'yaydilar
Natijalar
. Issiqxonalarda kechasidagi yuqori harorat naijasida o'simliklar bo'yiga
cho'ziladi va noziklashadi, ulami o'sishi tezliishadi, ammo shoxlanishi susayadi, o‘simliklar tez
qariydi. Issiqxona ekinlari, ayniqsa. o‘suv davrining birinchi yarmida, haroratni o 'zg arb turishiga
salbiy ta'- sirlanadi. 0 ‘sitnliklami issiqlikka munosabati boshqa omillami va o'simliklami o‘zini
holatiga ko'ra 0‘zgaradi. Yaxshi yc ritilganlikda, yetarli namlik va unumdor tuproqlarda issiqlikka
talab oshib boradi. Yorugiik pasayganda issiqlikka talab ham kamayadi. Tunda fotosintez jarayoni
to'xtaydi, ammo nafas olish davom etadi, harorat qanchalik yuqori bo'Isa, u ham shuncha yuqori
bo'Iadi. Tungi past haroratda o'simliklar organik moddalami o'sish va meva organlai'ida to‘plash
uchun ko'proq saqlaydilar. Shu sabablarga ko'ra bulutli kunlarda ham haroratni pasaytirish kerak.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1152
Tungi va bulutli kun o'ltasidagi harorat farqi 7°S, quyoshli kunda 14°S atrofida boMishi lozim.
lldiz uchun tungi maqbul harorat, 0‘simliklarni yer ustki qismidagiga qaraganda 2-3°S yuqoriroq
bo‘ladi. Har bir o ‘simlik o‘suv davrining turi j bosqichlarida issiqlikka talabi bir xil emas. U m g
in i unib chiqishi harorat vaqtida vegetativ o ‘sishdagi maqbul haroratdan 4-7°S yuqori bo'iganda
yaxshiroq o‘tadi. Shuni aytish zarurki, tabiiy foydalanishni yaxshilaydigan yuqorida keltirilgan
barcha uslublar, quyosh radiatsiyasidan keladigan issiqlikni yaxshiroq tutish ini ta’minlaydi.
Quyosh radial siyasidan tushadigan issiqlikni saqlanishi ko ‘p darajada, to‘siqlarni issiqlik
nurlarini o'tkazuvchanligi bilan b ogiiq. Poiimer plyonkalar oynaga nisbatan issiqlik nurlarini
yaxshiroq o'ikazadi, shu bois piyonkali issiqxonalarda kunduzgi vaqtdagi havo harorati edatda oy
la ostidagi shu toifadagi inshootlarga qaraganda y uqori bo‘ladi
lssiqxonalardagi sabzavot ekinlari, ochiq yerdagiga qaraganda katta barg apparatini
shakllantiradi va juda yuqori hosil beradi. Bu ularda katta miqdorda suvni sarflanishiga sabab
boTadi, shu bilan birga namlikni etishmovchiligi va uni ortib ketishiga ham ular juda sezgirdir.
Shu bois havo va tuproq namligi tartibotini harorat va yorug'likka binoan nstalik biian boshqarish,
himoyalangan yerlarda sabzavotlardan yuqori hosil olish uchun zaruriy sharoit hisoblanadi.
Issiqxonalarda havo tarkibidagi suv parlarining miqdori haroratga bogTiq. Havo qanchalik
issiq b o isa. shunchalik suv parlari unda ko'p bo‘ladi (5°S - 6 g/nr', 15°S - 13 g/m3, 35°S - 40
g/nr’). Agar havo harorati 15°S dan 40°S gacha ko'tarilsa va unda 13 g par bo "Isa, havoning nisbiy
namligi 100 dan 33% gacha tushadi. Havo tarkibida 13 g par boTib, uni harorati 15°S dan 5°S
gacha pasaysa, uni ortiqcha 6,5 g kondensat (shudring) ko'rinishida tushadi. Sovuqroq vac;tda
kondensat (shudring tomchilari) oynalarda, uncha sovuq boTmaganda - barg va mevalarda
yig‘iladi. 0 ‘simliklarda fotosintez hisobiga kislorod zahirasi muntazam ravishda to'lib boradi.
Shuning uchun o ‘simliklarning pastki qismi kislorod etishmasligini sezmaydi. Tuproq
aralashmasidagi kislorod ildizlarni va tuproq mikroorganizmlarining nafas olishi uchun sinib
ketadi. Kislorod ildiz tarqalgan yer qatlamida yetarli darajada boTishi uchun tuproq aralashmasi
zichlashmagan, g ‘ovak holatda b o iish i kerak. Tuproqni qatqaloqlanishi, mexanik tarkibini
og'irligi, m e'yoridan ortiq namlanishi, zichlashib qolishi tuproq aralashmasi ichiga kislorod
kirishini qiyinlashtiradi. Atmosferadagi havo tarkibida karbonat angidrid gazi o ‘rtacha 0,03 foiz,
uning 1 m3 hajmida 0.3 1 yoki 0,57 g ni tashkil qiladi. 35- 50 foiz quruq modda uglerodni tashkil
etadi, o ‘simliklar uni karbonat angidrid gazini (C 0 2) assimilyasiya qilgan vaqtda havodan oSadi.
Havoning faqat surunkali harakati tufayli o'sim liklar (C 0 2) karbonat angidrid gazini uzluksiz o
‘zlashtirish imkoniyatga ega boTadi, shamol tezligini oshishi bilan fotosintez jarayoni kuchayadi
Demak, innovatsion tiplitsalarda o’simliklarni qo’llash tuproqdagi mineral moddalar
miqdorini sezilarli oshiradi. Umuman olganda, iссиқхона тупроғида органик моддаларни 20-
30% миқдорда бўлиши меъёр ҳисобланади. Уларда 10-15% ва ундан кўпроқ миқдорда
гумин бўлади.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1153
Chirindi o‘simliklarning hayot-faoliyati uchun zarur bo‘lgan azot, fosfor,kaliy va boshqa
oziqa elementlarning manbai hisoblanadi
Issiqxona tuproqlaridagi mikroorganizmlarning tarkibi va soni
Bakteriyalar guruhi
1g tuproqdagi
bakteriyalar soni
Tuproqning mikrobiologik tahlilida aniqlangan umumiy bakteriyalar
soni, mln.
57,1 – 96,7
Organofosfatlarni erituvchi bakteriyalar, mln.
10,0—31,4
Sa
3
(RO
4
) ni erituvchi bakteriyalar, mln.
7,7—12,6
Azotobakter, ming.
0,3—3,5
Sellyulozani parchalovchi bakteriyalar, ming.
34—104
Nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar, ming.
10,2 – 284
Ammoniylashtiruvchi bakteriyalar, mln.
0,2—11
Moy achituvchi bakteriyalar, mln.
0,6—2,5
Anaerob fiksatorlar, ming.
2,5—110
Issiqxona ekinlarini bargdan oziqlantirish uchun tahlil, natijalariga karab zarur
mikroelementlarning konsentrlangan eritmasi tayyorlanadi. 1000 g suvga 75 g borat kislota, 50-
100 g marganes sulfat, 20 g dan mis sulfat, kobalt sulfat, kaliy yodid va ammoniy molibdenat
olinadi. Vegetatsiya davrida o‘simliklar mikroelementlar bilan ikki marta oziqlantiriladi. 1 ga
yerga 500-600 l ishlatiladi. Zarur bo‘lsa, gektariga 5 kg hisobidan temir sulfat ishlatiladi.
Bu ayniqsa azotli uning tarkibida azotning kqpligi bilan bog’liq bo’ldi. Shonalash fazasiga
kirishi bilan barcha variantlarda g’o’zaning o’sishi keskin kuchayish tomonga o’zgardi. Tovuq
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1154
gungi yarim chirigan qoramol go’ngiga nisbatan g’o’za asosiy poyasi balandligiga ta’siri kuchli
bo’ldi. Yarim chirigan qoramol go’ngi g’o’za asosiy poyasining balandligiga tovuq go’nginikidan
nisbatan kuchsiz ta’sir qildi.
Xulosa.
Quyosh nuri sifatida qancha energiya kelsa, kosmik fazoga infraqizil nur sifatida shuncha
quvvat chiqib ketadi. Shunday qilib, sayyoramizda issiqlik muvozanati hosil bo’ladi. Hamma gap
aynan qanday temperaturada muvozanat saqlanib turishidadir. Agar atmosfera bo’lmaganida yer
yuzasidagi o’rtacha temperatura -23 darajani tashkil etgan bo’lardi. Atmosferaning yer yuzasidagi
infraqizil nurlarni yutadigan himoya vositasiga ega ekani amaldagi o’rtacha temperaturaning +15
darajada bo’lishini ta’minlaydi. Temperaturaning ko’tarilishi atmosferada «parnik effekti» yoki
issiqlik to’planishi bilan bog’liq. Atmosferada karbonat angidrid gazi va suv bug’lari ko’payishi
bilan u ham kuchayib boradi. Bu gazlar infraqizil radiatsiyani yaxshi yutadi.
REFERENCES
1.
Optimization of agricultural lands in land equipment projects Khamidov, F.R., Imomov,
S.J., Abdisamatov, O.S., ...Ibragimova, G.Kh., Kurbonova, K.I. Journal of Critical
Reviews, 2020, 7(11), pp. 1021–1023
2.
Modeling of heat exchange processes in the Metanetka bioenergy plant for individual use
Sharipov, L.A., Imomov, S.J., Majitov, J.A., ...Pulatova, F., Abdisamatov, O.S. IOP
Conference Series: Earth and Environmental Science, 2020, 614(1), 012035
