148
FOTOELEKTRIK TIZIMLARNI O’RNATISH VA ULARGA XIZMAT KO’RSATISH.
QAYTA-TIKLANUVCHI ENERGIYA MANBAALARINING HOZIRGI HOLATI.
Qodirova Arofat Abdukarimovna
Toshkent davlat agara universiteti
Texnologik jarayonlar ishlab chiqarishni
avtomatlashtirish va boshqarish yo’nalishi 3-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10158185
Annotatsiya.
Ushbu maqolada fotoelektrik tizimlarning ishlash prinsipi va ularning
hozirgi kundagi holati to’g’risida umumiy ma’lumotlar berilgan. Quyosh panellarining foydali ish
koeffitsiyenti, samaradorligi va ishlash muddati. Yurtimizda bu borada olib borilayotgan bir
qancha o’zgarishlar va chora tadbirlarning ishlab chiqilishi bo’yicha loyiha va tadqiqot natijalari
keltirilgan.
Kalit so’zlar:
QTEM, FES, SHES, fotovaltaika, ON-GRID, OFF-GRID, HYBRID, SMART-
GRID, quyosh panellari, invertorlar, energiya samaradorligi, energiya auditi.
INSTALLATION AND MAINTENANCE OF PHOTOELECTRIC SYSTEMS.
CURRENT STATUS OF RENEWABLE ENERGY SOURCES.
Abstract.
This article provides general information about the principle of operation of
photoelectric systems and their current state. Efficiency, efficiency and lifetime of solar panels.
The results of the project and research on the development of several changes and measures in
this regard are presented in our country.
Key words:
QTEM, FES, SHES, photovoltaics, ON-GRID, OFF-GRID, HYBRID, SMART-
GRID, solar panels, inverters, energy efficiency, energy audit.
МОНТАЖ И ОБСЛУЖИВАНИЕ ФОТОЭЛЕКТРИЧЕСКИХ СИСТЕМ.
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ.
Аннотация.
В данной статье представлены общие сведения о принципе работы
фотоэлектрических систем и их современном состоянии. Эффективность,
эффективность и срок службы солнечных панелей. В нашей стране представлены
результаты проекта и исследования по разработке ряда изменений и мер в этом
направлении.
Ключевые слова:
QTEM, FES, SHES, фотоэлектрика, ON-GRID, OFF-GRID,
HYBRID,
SMART-GRID,
солнечные панели, инверторы, энергоэффективность,
энергоаудит.
149
KIRISH.
Bugungi kunda elektr energiyaga bo‘lgan talabi kundan-kunga ortib borayatgani
sababli ko‘plab muammolar kelib chiqmoqda bunga sabab esa aholi soni va energiyaga talabning
o‘sishidir. Amerika Qo‘shma Shtatlari (AQSH) Energetika vazirligi hisobotiga ko‘ra, AQShda elektr
energiyasiga bo‘lgan talab va iste’moli so‘nggi 20 yil ichida har yili 2.5% ga oshgan bu esa o‘z
navbatida global iqlim o‘zgarishi, uskunalarning ishdan chiqishi, energiyani saqlash muammolari
kelib chiqib, elektr energiyasini taqsimlash tarmog‘i juda murakkab va hozirgi kun ehtiyojlariga mos
kelmaydi. Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, XX asrda tashkil etilgan markazdan boshqariladigan tarmoq
XXI asr ehtiyojlariga mos kelmasligi ushbu mavjud elektr tarmog‘ining muammolarini hal qilish
uchun qayta-tiklanuvchi energiya manbaalariga murojaat qilindi.
Bilamizki kundan kunga dunyo
o’zgarib bormoqda iqlim va ekologiya haqida bugun aytilgan gaplar erataga aytiladigan gapga
to’g’ri kelmayapti. Shu bilan birgalikda odamlar soni ham ortib bormoqda, energiyaga bo’lgan
ehtiyoj ham shu zayilda global muammoga aylanib bormoqda. Avval an’anaviy usuldan
foydalanib kelgan gegemonlar ham endi bu usuldan voz kechmoqdalar. Ular uning o’rniga
noan’anaviy usulni tanlashdi va undan to’laqonli foydalanishmoqda. Bundan ko’rinadiki bugungi
kuimiz raqamli texnologiyalar ustiga qurilayotgan bo’lsada biz energiyaga muhtojmiz. Shu
sababli ham yurtoboshimiz bu borada ko’plab qarorlar va farmoyishlar bermoqda.
TADQIQOT MATERIALLARI VA METODOLOGIYASI
Energiya tizimlarida qayta- tiklanuvchi energiya manbaalaridan foydalanish ancha smarali
hisoblanadi. Hozir shu yuzasidan prezidentiimiz qarorlariu va shular ijrosi bilan tanishamiz.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 16.02.2023 yildagi PQ-57-sonli qarori ya’ni 2023-yilda
qayta tiklanuvchi energiya manbalarini va energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etishni
jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida, bunga ko’ra ijtimoiy va uy-joy kommunal xizmat
ko‘rsatish sohalarida hamda iqtisodiyot tarmoqlarida qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng
joriy etish, energiya samaradorligini oshirish orqali respublika hududlarida energiya taqchilligi
qoplanishini ta’minlash, bu boradagi ishlarni kompleks tashkil etish hamda investorlar uchun qulay
sharoitlar va rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy qilish;
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida qayta tiklanuvchi va
vodorod energetikasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2021 yil 9 apreldagi PQ–5063-son
qaroriga muvofiq Energetika vazirligi huzurida tashkil etilgan Qayta tiklanuvchi energiya manbalari
milliy ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi.(
1-rasm
)
Institutda ushbu sohada bir qator ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda. Jumladan Osiyo
taraqqiyot bankining texnik ko‘magi asosida fotoelektrik modullarini sinovdan o‘tkazish
150
laboratoriyasining bazaviy hamda konseptual dizayni ishlab chiqilib, xalqaro standartlar talablari
asosida o‘ndan ortiq zamonaviy o‘lchov qurilmalari bilan jihozlangan.
O’zbekiston hududi keskin
kontinental iqlimiy mintaqada joylashganligi, yoz va qish fasllarida kun davomida havo haroratining
keskin o‘zgarishlari, shuningdek yog‘ingarchilik kunlarining ko‘pligi qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan foydalanish sohasida yuqori sifatli texnologiyalardan foydalanishni talab etadi.
Shuning uchun ham olimlar O’zbekiston sharoiti uchun xamonaviy ko’p imkoniyatlarga ega
bo’lgan meteostansiya qurishibdi. (2-rasm) Rasmda ko’rishingiz mumkin bo’ladi.
1-rasm. 2-rasm.
Bu meteostansiya bir vaqtning o’zida Quyosh nurlanishi quvvvatini , shamol tezligini
va yo’nalishini, atrof muhit haroratini o’lchash imkonini berar ekan. Meteostansiya quyosh
nurlanishini o’lchaydigan datchiklar, shamol tezligini o’lchovchi anemometr va haroratni
o’lchaydigan termometr kabi qurilmalardan tashkil topgan bo’lib bu qurilmalardan olingan
ma’lumotlarni bilvosita kuzatib borish mumkin. Malumotlar institut olimlari tomonidan
yaratilgan dasturga kelib tushadi va ular kompyuterda ko’rsatkichlarni bevosita statistik kuzatb
boradilar. Bu esa o’z o’rnida energetic bashoratlash imkonini beradi. Bu stansiya nima hisobiga
ishlaydi/ degan savol tug’iladi, albatta elektr energiyasidan quvvatlanib ishlaydi va energiyani
shu yerda o’rnatilgan quyosh fotoelektrik stansiyalaridan oladi. Ustozning aytishiga ko’ra bunday
meteostansiyalar yana ko’plab joylarda o’rnatilish ko’zda tutilgan ekan. Hozirga qadar
O‘zbekistonda meteostansiya ishlab chiqarilmagan, ya’ni xorijdan import qilingan. Ular yaratgan
151
qurilma import o‘rnini bosadi. Ayni paytda meteostansiyani kichik seriyada ishlab chiqarishni yo‘lga
qo‘yilgan.
Qayd etilishicha, uskunaning afzalligi — arzonligida. Masalan, Osiyo taraqqiyot banki orqali
O‘zbekistonga 6ta meteostansiya 100 ming dollarga xarid qilingan bo‘lsa, uning yillik litsenziyasini
uzaytirish 103 ming yevroni tashkil etadi. Ya’ni, meteostansiyaning narxidan uning litsenziyasini
uzaytirish qimmat. Shu sababli, ular o‘zimizning dasturiy mahsulotni ishlab chiqdik va uning narxi
50 mln so‘m atrofida. Meteostansiyada shamol, quyosh, namlik qurilma datchiklari orqali
informatsiya kompyuterga yig‘iladi. Uskuna orqali respublikaning turli nuqtalaridagi ma’lumotlarni
bir joyga jamlash, barcha iqlimiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilib borish mumkin.
Endi asosiy yurtimizda keng ko’lamli foydalanib kelinayotgan quyosh fotoelektrik
stansiyalari va shamol elektrostansiyalari haqida gaplashsak. Energiya tizimlarida fotoelektrik
tizimlarini qo’llash ikkita asosiy sohaga bo’linishi mumkin: tarmoqdan tashqari (Off-grid) yoki
tarmoqqa ulangan (On- grid) tizimlar. ON-GRID va OFF-GRID bu qanday tizim degan savol
tug’iladi? Bilamizki biz quyosh panellarida elektr toki oladigan bo’lsak doimo
akkumulyatorlardan foydalanishimizga to’g’ri kelgan chunki energiya bir joyga to’plab olinmasa
elektr energiyasi ishlab chiqarishni nim a keragi bor axir. Agar uni to’g’ridan to’g’ri yuklamga
ulab qo’ysak ham xato ish bo’ladi. Shuning uchun hozirgi kunda invertorlar yaratilgan. Invertor
bu- o’zgaruvchan tokni o’zgarmasga aylantirib beruvchi ham elektr tokini nazorat qiluvchi va
sizning smartfoningizfa bu haqida ma’lumot yetkazib turuvchi qurilmadir. Hozirgi kunda
invertorlarning 3 xil turi mavjud:
152
1.
ON-GRID
2.
OFF-GRID
3.
HYBRID
Bugungi kunga kelib yurtimizda asosan ON-GRID tizimidagi invertorlar qo’llanilib
kelmoqda sababi u FES ishlab chiqarayotgan elektr toki sizga yrtmay qolganda tarmoqdan
olib beradi. Agar aksincha bo’ladigan bo’lsa ya’ni sizning iste’molingizdan ortganini tarmoqqa
sotadi. Va bu albatta qo’shimcha daromad manbayi bo’lib xizmat qiladi. Ham o’zingiz va ham
qo’shningizni elektr energiyasi bilan ta’minlashingiz mumkin bo’ladi. Ammo bir muammo bor
quyosh panellari bilasz kichkina narsa emas u o’ziga nisbatan ko’proq joy egallaydi. Agar
siz panellar qoidasiga ko’ra to’g’ri tashkil etsangiz muammo yo’q biroq to’g’ri tashkil etilmasa
anchagina muammolar kelib chiqadi.
Quyosh panellari ham asosan 3 turga bo’linadi va har birining sifatiga ko’ra 4 ta klass
mavjud: A, B,C va D klass.Turlari esa:
1.
Monokristall
2.
Polikristall
3.
Amorf kremniyli QP lar
Hozirda asosan monokristall kremniyli quyosh panellaridan foydalaniladi. Chunki uning
foydali ish koeffitsiyenti polikristallnikiga qaraganda yuqoriroq aaslini olganda ikkalisini ham
teng deyish mumkin chunki FIK lar farqi faqatgina 1-2% xolos. Kremniy bu yarim o’tkazgich
ya’ni aynan mana shu modda quyosh nuri ta’sirida erkin elektronlar ajralinb chiqishiga yordam
beradi va elektr energiyasi hosil bo’ladi . Shundan so’ng diod bizga elektr energiyasini
o’tkazgichga bir taraflama o’tkazadiva to’g’ri avtomatga yo’naladi, avtomatdan so’ng
invertorga kirib ketadi, invertordan chiqib yana avtomatga yo;naladi, avtomatdan chiqib
yuklama sari uo’l oladi.
FES ning va’da qilingan quvvatni berishi uning sifatiga ega balki juda ko’p omillarga
bog’liq sanaladi:
1.
Quyosh radiatsiyasi
2.
Ekologiya
3.
Harorat
4.
Soyalanish
5.
To’g’ri konstruksiya
FES larning siz kutgan natijani berishi eng avvalo quyosh radiatsiyasiga bog’liq
hisoblanadi. Yurtimizda yilning 300 kuni quyoshli hisoblanar ekan yoz kunlarida o’rtacha
153
kunnig 16 soati quyoshli bo’lib shundan soat ayni 12:30da quyosh radiatsiyasi yuqori
darajaga chiqishi meteorologlar tomonidan tasdiqlangan. Bundan ko’rinadiki 10 yoki 20 KW
lik FES ham sizga hamma vaqt shuncha KW energiya beradi degani emas. Quyosh radiatsiyasi
darajalari esa Yerning o’z o’qi atrofida aylanishiga bog’liq hisoblanadi. Bundan tashqari
nurlanishning ham turlari mavjud bo’lib:
1.
Diffuz nurlanish
2.
Tik nurlanish
3.
Yig’indi nurlanish hisoblanadi.
Endi esa ekologiya. Ekologiyaga keladigan bo’lsak agar ekologiya haddan ortiq
changlanib ketadigan bo’lsa FES ning FIK I keskin ravishda tushib ketadi. Agar bitta
panelning FIK I 20% bo’ladigan bo’lsa Quyoshdan kelyotgan 1000W energiyaning 20 foizi
ya’ni 200 w elektr energiya beradi sizga. DEmak bundan kelib chiqadiki havo changli
bo’ladigan bo’lsa FIK tushib ketsa sizga berayotgan energiyaning 50%ini ham bermaydi
degani bu. Natija kutgilgandek bo’lmagach firma yoki boshqalarni ayblab yuramz bu esa xatodir.
Shuning uchun bilishimiz kerak bo’lgan omillarni o’rganib olishimiz yoki yaxshgi mutaxassis
yollashimiz kerak bo’ladi.
Harorat. Quyosh panellari havo harorat o’rtacha 25*C da energiya smaradorligi yuqori
bo’ladi. Agar havo harorati tashqarida 40 darajani ko’rsatadigan bo’lsa panelni harorati 70
darajaga ko’tarilib ketadi natijadi panel biz kutgan energiyani bermaydi va aksincha quvvat
koeffitsiyenti pasayib ketadi.
Soyalanish. Soyalanish bevosita to’g’ri konstruksiyalanish bilan bog’liq jarayondir.
Chunki panellar ko’p joylashtirilganida orqa tarafdan joylanadigan keyni panelga soya tushib
qoladigan bo’lsa unda ham ham biz kutgan effektni bermaydi.
To’g’ri konstruksiyalash. QFES larni hozirgi kund oddiy inson ham loyihalash ga
qodir chunki bugungi kunga kelib raqamli texnologiyalar va sun’iy intellektlar ancha
rivojlanib ketti. Xususan PV & SOL va SOLR GISA programmalari yordamida o’z
hududingizga yoxud uyingiz uchun ham QFES larni loyihalash imkoniyatiga egasz. Buning
uchun o’z iste’molingizni bilsangiz bas. Lekin olgan loyihangizni konstruksiylash jarayoniga
kelganda esa yaxshi mutaxassis va auditorlar b sizga kerak bo’ladi. QFES larni o’rnatish
jarayonida ham visual xatolarni toppish mumkin agar mutaxassis bo’lsa nafaqat visual balki
tashqi va ichki o’rnatish xatolarini ham aniqlab beradi. Auditor esa konstruktorlar ishining
qanchalik sifatli va xavsiz yoki bo’lmasam qanchalik sifatsiz va nojo’ya bo’lganligini sizga
aniqlab beradi. Mana ko’rib turganimizdek biz ahamiyat berishimiz va o’rganib olishimiz
154
kerak bo’lgan omillar talaygina. Chunki hech narsa ideal emas 10 KW deb belgilangan
QFES ham sizga qanchalik to’g’ri o’rnatilmasin, oylar davomida changlardan tozalab
turilmasin kutilgan natijani ololmasliginingiz mumkin .Chunki uni ham yaratislish jarayonda
xatoliklar bo’lgan bo’lishi va aksincha 10 KW lik stansiyangiz sizga balki 12-15Kw ham
berishi mumkin bu fikrlar fandan biroz yiroqdir ammo bo’lishi mumkin degan hodisa ham
bor.
TADQIQOT NATIJALARI
Prezidentimizning qarorlariga muvofiq ravishda uning chet davlatlari bilan
hamkorlikda ko’plab xalqaro bitmlar va kelishuvlar amalga oshirildi.
Prezident o‘tkazgan
yig‘ilishda 2023-yilda hududlarda 18 ta quyosh elektr stansiyasi barpo etilishi ta’kidlandi.
Bu orqali xonadonlarga beriladigan elektr 50 foizga ko‘payadi.
Qayd etilishicha, so‘nggi 3 yilda energetika sohasiga 8 milliard dollarlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri
investitsiyalar jalb qilindi. Navoiy va Samarqand viloyatlarida quyosh elektr stansiyalari ishga
tushirildi. 2023 yilda 18 ta shunday stansiyalar barpo etilmoqda. Prezidentning 16
fevraldagi
bilan qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etishni jadallashtirish
bo‘yicha dastur qabul qilingan. Jumladan, “Yashil energiya” kompaniyasi tashkil etilib, unga
dastlabki 10 million dollar yo‘naltirildi. Mazkur dasturga ko‘ra, 2023 yilda tadbirkorlar, ijtimoiy
155
soha va aholi xonadonlarida 1 ming 700 Megavatt quvvatli quyosh panellari o‘rnatish ko‘zda
tutilgan.
Yig‘ilishda ijtimoiy soha obyektlari va davlat idoralarida 220 Megavatt, tadbirkorlar
tomonidan 1 ming 300 Megavatt va yangi qurilayotgan ko‘p qavatli uylar tomida 15 Megavatt
quvvatga ega quyosh panellari o‘rnatilishi aytildi. Bu borada Andijon, Qashqadaryo,
Surxondaryo, Farg‘ona, Navoiy va Samarqandda faol ish boshlagani ta’kidlandi. Farg‘ona
viloyatining O‘zbekiston tumanida 98 mln dollar evaziga quvvati 100 MVt bo‘lgan quyosh
fotoelektr stansiyasi quriladi. Viloyat hokimi Xayrullo Bozorov loyihani 2024 yil 2-choragida
emas, balki 2023 yil oxirigacha yakunlash kerakligini aytib, buning uchun har tomonlama
ko‘mak ko‘rsatilishini bildirdi. Farg‘ona viloyatining O‘zbekiston tumanida quvvati 100 MVt
bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasini qurish rejalashtirilmoqda. Ma’lum qilinishicha, viloyat
hokimi Xayrullo Bozorov Turon Eco Cement tomonidan amalga oshirish rejalashtirilayotgan
quvvati 100 MVt bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasini qurish loyihasiga oid taqdimot bilan
tanishgan.
Ta’kidlanishicha, loyihani korxonaning o‘z mablag‘lari hamda bank krediti jalb etish
hisobiga barpo etish ko‘zda tutilmoqda. Qiymati 98 mln dollar bo‘lgan loyiha amalga oshirilsa,
yillik 400 mln. kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Avvalroq, Sirdaryo IESda quvvati 1,3
MVt bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirilgani haqida xabar berilgan
. Bu esa
156
qo‘shimcha 2,3 mln kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish hamda yiliga 750 ming kub metr
tabiiy gazni tejash imkonini berishi ta’kidlangandi.
XULOSA
Xulos qilib shuni aytish mumkinki yurtimizda energiya tizmilarini isloh qilish
bo’yichsa bir qator tizimli amallar joriy etilgan bo’lib ularni muntazam, kuzatib borish esa
o’z mutaxassislari qo’llariga topshirilgan. Bugungi kunga kelib quyosh nurlaridan to’g’ri va
unumli samarador foydalanish sekin-0asta bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Hali
o’rganilmagan ishlar g’oyalar juda-juda ko’p ularni ro’yobga chiqarib tadbiq etish uchun esa
vaqt talab etiladi. Shu sababdan ham kelajak avlodga energiya manbaalarini meros qoldirish
maqsadida bu ishlar amalga oshirilmoqda.
REFERENCES
1.
T.Majidov Qayta-tiklanuvchi energiya manbaalaridan oqilona foydalanish asoslari 2017.
2.
Rajabov Jamoliddin Baxtiyor o’g’li, Xudoynazarov Anvar Panji o’g’li ,Erkinov
Ro’zimurod Shavkat o’g’li. Jahoda smart gridning elektr energiyasi tizmida qo’llanilish
tahlili
3.
U.S. Department of Energy , 2011 .Aviable http://www.oe.energy.gov
4.
Elektr tarmoqlari va sistemalari: uslubiy qo‘llanma/ O‘zR O O‘MTV; Rasulov A.N.,
Taslimov A.D., Mamarasulova F.S., Raxmonov I.U.-Toshkent: TDTU, 2014. - 90 b
5.
V. C. Gungor, B. Lu, and G. P. Hancke, “Opportunities and challenges of wireless sensor
networks in smart grid,” IEEE Trans. Ind. Electron vol. 57, no. 10, pp. 3557–3564, Oct.
2010.
6.
N.A. Matchanov, A.A. Mirzayev, G’.X. Xasanov, F.F. Sodiqov, A.P. Xudaynazarov.
“O’rnatilgan quvvati 20 kVt bo’lgan fotoelektrik stansiya mahalliy elektr tarmoq bilan
parallel ishlaganda ulanish nuqtasidagi kuchlanish vat ok kuchi garmonikalarining
tadqiqi”. Energiya va resurs tejash muommolari. Toshkent 2022. №3 198-206 betlar.
7.
INTERNET SAYTLAR
8.
https://www.facebook.com/minenergyuz
9.
https://lex.uz/uz/docs/-6385716
10.
https://president.uz/oz/lists/view/6359
